Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| по зи ц и я лы қ і
бағыныштылық белгісі болып табылады. Қ атаң қ фонемасының* тарихи дамуы жайлы, айтқанда оның соңғы ерекшелігі де есте болуі керек болады. Фонема сөздің мағынасының айырмашылығын көрсететін белгШ Фонема дыбыстық құрамы ұқсас сөздердің мағыналық дербестік-| терін белгілеуде белгілі бір фонетикалық ерекшеліктерге сүйене-| ді. Айталық бол, бел сөздерінің қүрамында о, е дауыстыларының І фонемалық сапасы еріндік-езулік ж асалу жолдарына негізделген. \ Сонымен бірге, фонетикалық құбылыс кейде сөздің белгілі бір ше-1 нінде фонемалық қатынастағы дыбыстарды бейтараптандырады, ] екінші сөзбен, олардың фонемалық айырым белгілерін ж оққа ш ы -| ғарады. Мысалы, қ а за қ тілінде қ, к дыбыстарына а я қ т ал ат ы н | есімдердің барлығы да тәуелдіктің III ж а қ қосымшасы ж алған ған -І да ұяңдап кетеді, аяқ — аяғы, көк — көгі, т. б. Бірақ, қалм ақы ер, ] қазақы ат. Бұл жерде қатаң-ұяң фонетикалық құбылысының н е г і-1 зінде қалы птасқан фонемалық айырым белгі бейтараптанған. Тіл жүйесін қүрайтын дыбыстарды парадигматикалық тұ р ғы -1 дан сипаттау фонема туралы қалыптасқан ұғымға сүйенеді. Ф о -| неманы танудың негізі, айналып келгенде, дыбыстық құрамы ұқсас 1 сөздердің құрамындағы айырмашылықты анықтап, сол ай ы р м аш ы -| лықтар арқылы сөз мағыналарының өзгеретіндігін білу болып т а - 1 былады. Сәздің құрамындағы сондай жүйелі дыбыстық өзгерістер- І ді (парадигматикасын) айқындап, олардың тілдің морфемалық | құрылымы мен лексикалық құрамына әсерін қарастыру — тарихиЛ фонетиканың басты міндеттерінің бірі. Бұл жерде мынадай қағида | еске алынады. Тілдің даму барысында, әр түрлі тарихи кезеңдер I тұсында, дыбыстардың тіркесімділік сыпаты мен олардың с ө з д ің і әр түрлі шенінде қолданылу заңдылықтары белгілі бір ө згер іс-І терге үшырап отырады. Алғашқы сатысында ж алқы өзгерістер к е - І ле-келе жүйелі топ құрайды, белгілі заңдылықтар жүйесіне а й н а -1 плады немесе белгілі бір заңдылықтар жүйесінің қалыптасуына I себеп болады. Қ азақ тілінің дыбыстық, фонологиялық жүйесінің даму, тарихи 1 өзгерістерін анықтап білуде сүйенерлік негіз қандай — дейтін сұ- 1 рақ туады. Осыдан бұрын ескертілгендей, басқа да түркі тілдері | сияқты қ а за қ тілінің дыбыстық жүйесіндегі тарихи өзгерістерді '| білу көне түркі тілінің бізге жеткен нұсқаларын зерттеуге құры- 1 лады. Ғылымда «Орхон-Енисей ж азба ескерткіштері» дейтін атпен белгілі көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі қ а за қ т іл і қүрамын- да негізінен сақталғанымен, дыбыстық құрамда жеке дыбыстардың қолданылуында едәуір өзгерістер болғанын көреміз. Ондай айыр- машылықтар сол тілдің фонетикалық жүйесін сыйпаттағанда анық к ө р ін е д і. Сонымен, көне түркі тіліиің фонетикалық сьшаты қандай? Қөне түркі тілінің нүсқалары руникалық ж азу арқылы жетті. Дл руникалық ж азу тілдің морфологиялық қүрылымына негіздел- ген. Сондықтан да ол ж азу жеке фонеманың өзіндік сыпатынан гәрі фонемаларды бір-бірінен дербестейтін айырмашылықтарды белгілеген. Дауыссыз дыбыстардың едәуір тобын екі түрлі таңба арқылы (жуан буындағы дауыссыздың таңбасы мен жіңішке буын- дағы дауыссыздың таңбасы бір-бірінен өзгеше берілген) белгілеу ол д р зу д ы ң сондай ерекшелігінің салдары. іҚ ен е түркі тілінде 8 дауысты дыбыс болған: а, е, ы, і, о, у , ь, ү. ~ - Бұлардан басқа Енисей ескерткіштерінде бірен-саран сөздердес ж абы қ қысаң дыбысталатын е дыбысы колданы лған деп есептейді, осы ескерткіштГТГлғаш оқып' зерттегён Д ания ғалымы В. Томсен *. Бұл дыбыс, ғалымның түсіндіруінше, е ашық дауыстысының әлде- қай да қысаң айтылатын варианты. Сонымен, көне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс // фонема болған дейтін қорытынды езгермей қа- л а береді. 8 дауысты фонема мынадай топтарға жіктелген: ашық дауыс- тылар а, е, қысаң дауыстылар ы, і, у, ү, ж артылай аш ық дауысты- лар о, у. Ж асалу орнына қарай жуан дауыстылар: а, у, о, ы, жіңішке дауыстылар: е, ө, ү, і, ерін қатысына қарай: езу дауыстылары: а, е, ы, і, ерін дауьістылары: о, ө, у, ү сияқты топтарға жіктелге н і/ Қөне түркі тілінде 16 дауыссыз фонема болған. Олар мыналар: б, п, д, т, к — қ, г — ғ, й, ч, с, ш, з, м, н, ң, л, р. қ — к, ғ — г ды- быстары дербес фонемалық қызмет атқарм аған, қ жуан дауысты- лармен айтылса, к жіңішке дауыстылармен айтылған, сол сияқты ғ — жуан дауыстымен айтылатын қ дыбысының ұяң варианты да, г — жіңішке дауыстылармен айтылатын к дыбысының ұяң вариан- ты ретінде ғана қолданылған. Қысқасы, 4 дыбыс екі дауыссыз фо- неманың көрінісі болған. Қөне түркі ж азуы консонанттық негізде ж асалған. Сондықтан ж еке дауыстылардан гөрі буын сапасын дауыссыздар таңбасы ар- қылы белгілеу ол ж азуда басым болған. Ж азуды ң дауыссыздарды белгілейтін таңбалары , соған сәйкес үш түрлі топқа бәлінеді: жуан дауыстылармен бір тіркесте айтылатын дауыссыздар б, д, ғ, Қ, л, н, р, с, т, й, жіңішке дауыстылармен бір тіркесте айтылатын Дауыссыздар б, д, ғ, к, л, н, р, с, т, й, жуан дауыстылармен де, жі- ңішке дауыстылармен де айтылатын дауыссыздар 'м, н, ң, п, ш, ч, з. Сонымен, дауыссыз дыбыстарды белгілейтін таңбалар үш түр- лі: жуан буындағы дауыссыз таңбасы, жіңішке буындағы дауыс- 1 Щ е р б а к А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1971, стр. 25—27. жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|