рақ .ол тілде бірде-бір сөз осы дыбыстан басталмаған. Сөздің соңғы шенінде р дыбысы еліктеуіш сөздер құрамында қатаң да- уыссыздармен бір тіркесте айтылған. Осы жай қазіргі қазақ ті- лінде де сақталған: жарқ, сарт, т. б. Зерттеушілер мұндай пози- циядағы р дыбысы жартылай дауыстымен бір тіркесте айтылғанг сонда жоғарыда келтірілген сөздер көне түркі тілінде екі буыннан тұрған (жа-рық)деп қарайды 1. Сөз ортасында р үш түрлі қолда- нылған: 1) екі дауысты арасында: қара, 2) дауыссыз *дыбыста» кейін: теңрі, соңра, атрау. Соңғылары екі буынды сөздер, р дыбы- сы екінші буынның басында айтылған. Бұл морфемалар тарихи қо- сымшалар болуы әбден мүмкін, 3) бірінші буынның соңғы дыбысы болады: арқа, қарға. Бұл позициядағы р түбірдің соңғы дыбысы, бұдан кейін айтылған буын — тарихи қосымша. Тілдің даму бары- сында кейбір морфемалар құрамында р > л ауысуы болған. Махмуд Қашқари сондай фактінің барлығын айтады (I т. 68). Қазақ тілін- де бұл ауысу -рақ және -лау аффикстерін салыстырудан көрінеді: р > л , к / / ғ > у . Қазіргі қазақ тілінде бірен-саран сөздер осы ауысу жайын байқатады. Мұсырман — мұсылман, т. б. р > ғ ауысуы бол- ған: а ры н > ағы н , р > з ауысуы болған: ары-аз, а р ы қ > а зға н , е с с і з > есер, қымыз>қымыран, қы з> қ ы р қы н , к ө р > к ө з , сем із>сем ір, е з > ері, т. б. Осы соңғы ауысуға мына сөздерді де жатқызуға болады: ж ар>ж аз>ж ай, ж ү р> ж үз> ж үй (+ т кі), с о р > с о з > с ө к -л е , мүм- кін: ж а р > ж а з> с ы з; (д ж //ч > с ). Р > з сәйкестігі немесе р > з ауысуы қазақ тілінде осы сыпатын- да қалып қоймай, әрі қарай дамыса керек. Жоғарыда келтірілген ж ар> ж аз> ж ай сәйкестігінен басқа^
