Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| -й-у; адақ (ат ақ> адзақ> азақ> айақ), яғни, көне түркі (д), қазір*
гі якут тілі (т), орта ғасырлардың алдыңғы кезеңі (д з), орта ға* 8 сырлардың соңғы кезеңі (з) және қазіргі шор тш Ггс^зақ тілі. Не- месе -сар+ж іктелмейтін форма көне түркі, -сар-\-мын орта түркі дәуірінің алғашқы кезеңі, са(р)-\-мын (р дыбысының түсіріліп ай- тыла бастауы) орта түркі дәуірінің соңғы кезеңі, -са-\-мын жаңа кезең, халық тілдері қалыптасу дәуірі, қазақ тілінің біртұтас тілге айналуы, т. б. «Көне дәуір ескерткіштері» деп жалпы аталатын топтың ішінен түркі тілдерінің құрылымын зерттеуге арналған филологиялық ең- бектердің орны ерекше. Олардың бастысы да, уақыт жағынан бі- ріншісі де Махмуд Қашқаридың «Диван луғат ат-түрік» атты еңбегі. Ж азылған уақыты «1069 жыл деп шамаланады. Еңбек сол заманғы түркі тілдері лексикасының салыстырмалы сөздігі ретін- де жасалған. Сонымен қатар, онда түркі тілдерінің морфология- лық жүйесі баяндалады. Олардың бір-бірінен фонетикалық айыр- машылығы да керсетілген. Махмуд Қашқари Шығыста және Батыста (Қытай шекарасынан батысқа, Византияға қарай) орна- ласқан түркі тілдерінің мынадай ерекшеліктерін көрсетеді: 1) Сөз ортасында й, не з дыбысы айтылады: айақ-азақ (Шы- ғыс тайпалары дз аффрикатын қолданады). 2) Сөздің абсолют басында дж аффрикат дыбысы бірде айты- .лып, бірде түсіп қалады: ылығ суб, джинджү (інжу) (шығыс тай- палары й дыбысын айтады). 3) Ж іктеу есімдігінің бірінші жағы б дыбысымен бен түрінде айтылады (Шығыс тайпалары м дыбысын қолданады: мен). 4) Сөздің абсолют басында д дыбысын айтады: дэвэй (түйе) (шығыс тайпалары т дыбысымен тэвэй дейді). 5) Сөз ортасында қатаң қ, т дыбыстарын айтады (Шығыс тай- палары ғ, <3 дыбыстарын қолданады). 6) Шығыс тайпалары тілдеріндегі ерін-тіс в дыбысына ерін (билабиал) дыбысы у сәйкес қолданылады: эв — эу. 7) Шығыс тайпалары тілдеріндегі аффикстердің басында ай- тылатын ғ, қ дыбыстары батыс тілдерінде түсіп қалады: барған: баран, тамғақ: тамақ. 8) Шығыс тайпалары тілдерінде қимыл есімін (масдар) жа- сайтын аффикс -қуІІ-ғу, ал батыс тілдерінде -асы: барғу — бара-сы | (бару). 9) Істі орындаушыны білдіретін аффикс батыс тілдерінде -да- чыЦ-тачы, шығыс тілдерінде -ғучыЦ-кучы, бардачы: барғучи (ба- руиіы). 10) Ж едел өткен шақ батыс тайпалары тілдерінде -ды жіктік жалғауы тіркесі арқылы жасалса, шығыс тілдерінде жіктелмейтін аффикс -дуқ арқылы жасалған. Махмуд Қашқари еңбегінде түркі ТІлдеріндегі сингармонизм заңдылығы да бірінші рет сол тілдердің ерекшелігі ретінде түсіндіріледі. Септік жалғауларының вариант- ты болып келуін түбірдің құрамындағы ғ, қ (яғни, жуан), к, г (яғ- ни, жіңішке) дыбыстарының алмасып келуімен түсіндіреді. «Ди- ванда», сонымен қатар, сол заманғы түркі тілдері морфологиясы- ның толып ж атқан ережелері беріледі. Қысқасы, «Диван» тек қана XI ғасырда жазылып, бізге жеткен ескерткіш емес, туркі тіл- 9 дерінің бірінші жүйелі фонетикасы мен грамматикасы, солар жай- лы бірінші филологиялық еңбек. Екінші сондай бір зерттеу «Терджуман түркий уа ғараби» деп аталатын шығарма. Ж азы лған уақыты 1245 ж., ж азы лған жері — Египет. Кіріспе бөлімінде .қыпшақ тілінің негізгі заңдылықтары баяндалған. Берілген сөздіктегі 1260 сөздің-басым көпшілігі қып- ш ақ сөздері, 70 шамалысының тұсына «Түрікменше» деген белгі соғылған. Соған қарағанда, сөздіктің басым көпшілігі қыпшақ сәздері деп ойлауға болады. Бірен-саран сөздерден басқаларында соңғы ғ, г дыбыстары жоқ, тірі, қапу (қа қп а ), т. б. Бұл еңбек жай- лы Ә. Құрышжановтың үлкен зерттеуі бар. Кәне қыпшақ тілінің біршама толық грамматикасы деп тануға болатын ортағасырлық зерттеу — Абу Хайианның «Китаб әл-идрак ли-лисан әл-атрак» ат- ты кітабы. Кітап авторы Абу Хайиан Испанияның Андалузия өл- кесіндегі Гарнат қаласында туған. Кітап 1312 жылы сездік түрінде жазы лған (ол заманғы араб филологиясының туындыларының бә- рі де осы сипатты), 2400 сәз берілген. Олардың бірсыпырасының тұсына «қыпшақша», «оғызша», «бұлғарша», «тоқсуба», «ұйғыр- ша», «түркстандық» тәрізді сілтемелер қойылған. Бұл сілтемелер сол заманғы Египетте сол аталған тайпалар өкілдері өмір кешкен- дігін, кітап түсіндіретін тіл солардың барлығына да ортақ екенді- гін дәлелдейді. Көптеген сөздер мен формалар бірнеше вариантта берілген: арығ — ары (арыл, т а за ), айақ — азақ, болм ақ — олды, б у з а ғу — бұзауу, т. б. -лы қосымшасы, сын есім жасайтын басқа ( да қосымш алар соңғы дауыссыз дыбыстарсыз (ғ, г) келтірілген. Ол заманғы мамлюк қыпшақтарының тілі ж айлы тағы бір қүнды зерттеу «Китаб ад-дурра ал-мудия фңллуғат ат-туркия» («Түркі тілінің оқып үйрену үшін ж азы лған інжу нұры») деп аталатын кі- тап. Бұл кітаптағы түркі сөздерінің харакаттары айқын қойылып ) анық берілген, сондықтан оларды қатесіз оқуға болады. Кітаптағы сөздер лексикалық мағыналары бойынша топтастырылған: мыса- лы, діни үғымға байланысты сөздер бір топ, жеміс атаулары өз алдына, өсімдік атаулары,, т. б. Бір бөлімде тек қана текстер (диа- лог түрінде) берілген. Мысалы: — Сен қайсы шардан сен Мен Х әләб шардан мен — Сен нешүн маға ейтүрсен муны кібік (Сен не үшін маған осылай айтып тұрсын). — Сен тағрыдан қорқмассен (Сен тәңірден қорықпайсың), т. б.1 Бұл к^елтірілген текстер жеке морфологиялық категориялар мен формалардың қалыптасуын зерттеп білуде баға жетпес материал і екендігі анық. Қыпш ақ тілі.туралы зерттеулердің ішінде көлемді- I ( лерінің бірі — «Китабу ат-тухфати аз-закийя фи-л-лугати ат -т у р -1 кия». Ш амамен XIV ғасырда жазь/лған болса керек. Сездік мате- ? риалдарының берілуі ж ағынан бұл кітап Абу^Хайиан еңбегінен де . жоғары бағаланады. Еңбекте 3000 сөз берілген, олардың көпшілігі | 1 Н а д ж .и п Э. Тюркоязычный памятник XIV в. «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. А., 1975, ч. I, стр. 43. жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|