Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ

сыз таңбасы, жуан буында да, жіңішке буында да айтыла беретін 
дауыссыз таңбасы.
Аффикстер құрамында д~т, г ~ к , ғ ~ қ
дыбыстары сәйкес қолг 
данылған, яғни олардың өзара ауысуы аффикстерді қызметі жа4 
ғынан ерекшелемеген.
Сөз басында д, г, ғ, н, ң, р, з
айтылмаған. Ал л, п, ш
дыбыстарьЙ 
басқа тілдерден енген сөздердің басында ғана айтылған. М, б ды-1 
быстары сөз басында бірі екіншісінің орнына айтылады: мен
— бен\ 
мің
—
бің (мың), маңа
—
баңа, (маған), менгү
—
бенгү (мәңгі)Ъ 
Бұл ауысу соңғы мұрын жолды дыбыстың ықпалы болу керек д е і 
ген пікір бар.
Сөздің соңында ң
дыбысы ғ (г )
дыбысына сәйкес қолданы лады і 
тәуелдіктің II жағы мен жедел өткен шақтың жекеше II жағы -ң \ 
және -ғ(г)
түрінде айтыла береді.
Сөздің басында н
дыбысы тек екі сөздің құрамында ғана қ о л -і 
данылған: не, нең.
Сөз ортасында ң
дыбысы н, г, ғ, к, қ
дыбыстарына сәйкес қол-я 
данылуы кездеседі: ең ін ~ егін (ійін), йалы ңы з~ йалғыз (жалғыз)М 
й іңн е~ йігне (ине),
т. б.
Үяң дауыссыздардан сөз басында қолданылатыны б ды бы сья 
ғана: бер, бір.
Аффикс құрамында айтылатын қатаң қ
екі дауысты арасы н д аі 
қолданылғанмен ұяңдамайды: олуртуқынта, йегірміке,
т. б.
Көне түркі тілінде сөз соңында с, ш
дыбыстары алмасып а й -І 
тылған. Қазіргі түркі тілдері бұл жағынан екіге белінеді, с
дыбы-1 
сын айтатын тілдер қазақ, қарақалпақ, ноғай, хақас, якут, с а р ы і 
ұйғыр, ш
дыбысын айтатын тілдер қырғыз, ұйғыр, өзбек, түрік-1 
мен, азербайжан, түрік. Көне түркі тіліндегі бұл қүбылыс сол тіл і
құрамына кірген диалектілердің ізі болуы керек. Сол сияқты, а ~
|
ы, е ~ і
дыбыстарының сәйкес қолданылуын да сондай құбылыс д е п і 
қараған жөн: а л ~ ы л ~ і л , «алды», ана ~ ене, «ана»,
т. б.
Көне түркі тіліндегі сингармонизм де, қазіргі тілдердегі сияқ- |
ты, бірінші буынның сапасына негізделеді, бірінші буын жуан ай^ I 
тылса қалған буындар да жуан, жіңішке айтылса қалған буындар I 
да жіңішке. Дегенмен, көне түркі тіліндегі сингармонизм буын гар- I 
мониясы түрінде көрінеді: қатаң дауыссыздар жуан дауыстылар-Я 
мен, «жұмсақ» дауыссыздар жіңішке дауыстылармен тіркеседі.
Дауыссыздардың қатаң-ұяң болып үндесуі ілгерінді ықпал тү- |
рінде де, кейінді ықпал түрінде де көрінеді.
Қатаң дауыссыздан соң қатаң дауыссыз айтылады, үяң дауыс-Я 
сыздардан соң ұяң дауыссыз айтылады: ташқа, төкті, қы рқы здаЛ  
қатығды.
Ескерткіштер тілінде үнді дауыссызға аяқталатын жал--Я 
ғыз ғана түбір сөз бар: ол
— бар,
бұл сөзге ұяңнан басталған 1
қосымша жалғанады: барды: л, р, м, н
үнді дыбыстарына аяқтал- |
ған сөз негіздеріне көбіне т, қ, к
қатаң дауыссыздарынан Л 
басталатын қосымшалар жалғанады: бол-ты, қыл-тым, йылқы.Щ 
көр-ті,
т. б. Үнділер мен қатаңдардың тіркесі түркі тілдері үшін Г 
әдеттегі құбылыс емес. Кене түркі тілінің бұл ерекшелігі ол тілде 1 
үнділердің қатқыл айтылуының нәтижесі болу керек дейтін жо- 1
рамал бар. Дегенмен, бүгінгі түркі тілдерінің құрамында ‘^нді мен 
қатаң дауыссыздар тіркесі айтылатын тарихи туынды сездер едәуір 
б а р : 
арқа, салқа (салқа-салқа), алты, жеті, ерке, серке,
т. б. Бұ- 
лар жоғарыда аталған жорамалды дәлелдемесе керек.
Ілгерінді ықпалдың түрлері мына тәрізді болып келеді: қғ>  
қҚ>Қ’ балы қға> балы ққа> балы қа (қалаға), йоқғару> йоққару>  
йоқарУ (ясоғары, жоғарыға); тд>тт>т. ігітдім> ігіттім> ігітім>  
(иілттім); чс> чч> ч. қорқынчсығ>қорқынччығ>қдрқынч.
Кейінді ықпалдың түрлері мына тәрізді: тд>дд>д: йаратыт- 
дым>иаратыддым; йаратыдым>йаратдым; к г> гг> г: йүкгерү> 
йүггерү>йөгөрү (жоғары).
Көне түркі тілінде мына тәрізді дыбыстық езгерістер бар. Қи- 
мыл есімдерінің соңғы дауыссызы (кебіне сибилянт дыбыстар) 
түсіп қалады (акопа): қапы ғ> қапы (қақпа).
Сөз ортасында, сез 
сонында екі дауыссыздың бір дыбысқа ұласуы (контракция) бар: 
ан-\-ғар
(барыс косымшасы) > а н ғ а р > а ^ а р , келін-\-гүн> келін-\- 
гүн> келін.
Сөз ортасында жеке дыбыстың, не дыбыс тіркесінің тү- 
сіп қалуы кездеседі. Бұл арқылы екі буынды сөз бір буындыға, үш 
буынды — екі буындыға айналады: оғулу> о ғлу, 
тачық>чық, 
йаңы луқ> йаңлуқ,
т. б. Түбірдің соңғы дыбысы дауыссыз болса, 
аффикстің басқы қ, к, ғ, г
дыбыстары түсіп қалуы кездесіп отыра- 
ды: қулға қ> қ ү ла қ, йазған>йазан.
Бұл ерекшелік кейін тек оғыз 
тілдерінде ғана тұрақталып қалды. М етатеза (дыбыстардың орын 
алмастыруы) да кездеседі: йағмур>йамғыр (жаңбыр), қошны> 
қоншы.
Түбір құрамында да, аффикстер құрамында да мына төменде- 
гідей Дыбыс сәйкестіктері бар: дауысты дыбыстар -е ~ і; е л ~ і л  
(ел), те~ті (де, деді), а ~ ы ~ у ; турақ~туруғ, татығ~татағ (та- 
тым).
і~ ы ; іс ~ ыс, бың
—
бің, 
і ~ у ; көпір~көпүр, сіпір~сыпыр, 
ы ~ у ; қ ү р ы ~ қ у р у (қура), тоқы~тоқу, 
ө ~ ү; сө к ~ с ү к (сөгу, үрысу), 
о ~ у ; ы ~ қотрул ~ қутрул (қуы лу).
Дауысты дыбыстардың мұндай сәйкестігі түркі тілдерінің кейін 
қалыптасқан екі тобын танытады: аффикстер қүрамында езулік 
ашық дауыстыларды қолданатын тілдер және аффикстер құрамын- 
да езулік қысаң дауыстыларды қолданатын тілдер. К эзақ тілі, 
қыпшақ тобындағы басқа да тілдермен бірге, соңғы топқа жатады.
Дауыссыз дыбыстар — б> м , б ен ~ м е н , б ің ~ м ің .
Бұл ауысу, 
яғни соңында н, ң
дыбыстары айтылған сөздің басында б
дыбысы- 
ның м-ға ауысуы кейінді назализацияның (мұрын жолды дыбыс- 
тардың кейінді ықпалы) нәтижесі де болуы мүмкін. 
б ~ в ( у ) ~ й : е б ~ е в ~ е й (үй), с е б ~ с е в ~ с е й (сүй). 
п ~ б: пы ш ~ б ы ш (пісу, пісіру). 
б ~ п віф: қ а б с а ~ қ а п с а ~ к а в с а (қорш а). 
б ~ в г/ғ: с у б ~ с у в ~ с у ғ ~ (су). 
ч ~ й : ч а ч ~ й а ч (шаш).

жүктеу/скачать 2,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: