Б. С. Исмакова, М. А. Умирбекова

30 
Әмбебап жаһандық стандарттар бойынша әрбір энциклопедиядағы 
материалдардың кем дегенде жартысы қай елде басылғанына арналған. 
Сондықтан өз еліңізде энциклопедия сатып алғанда, сіз шетелде сатып 
алынған энциклопедиядағыдай «шетелдік» білім ала алмайсыз. Мұндай 
энциклопедиялар көбінесе 
аймақтық
деп аталады. Аймақтық энциклопе-
диялардың ішінде энциклопедиялардың екі түрін бөліп көрсетуге болады – 
әмбебап және тақырыптық. Әмбебап энциклопедиялар ұғымдардың кең 
ауқымын қамтиды, бірақ сондықтан жоғары мамандандырылған білімнің 
аз көлемін қамтиды. Тақырыптық энциклопедиялар, керісінше, бір салаға 
арналып, оның барлық ұғымдарын, терминдерін, нәзік тұстары мен реңк-
терін жан-жақты ашып көрсетеді. 
Өмірбаяндық деп аталатын және осы тұлғамен байланысты заманда-
стардың шығармаларының, жетістіктерінің, тарихи фактілерінің, құжатта-
ры мен естеліктерінің жинақтары болып табылатын өткен және қазіргі за-
манның белгілі тұлғаларына арналған энциклопедиялар.
Көптеген энциклопедиялар балалардың, әйелдердің немесе аспаздық 
энциклопедиялар сияқты белгілі бір жас, жыныс және қызығушылық ай-
мағына бағытталған белгілі бір оқырман топтарына арналған. 
Энциклопедия бағытталған мақсатты аудитория әртүрлі болуы 
мүмкін: 

оқырманның дайындық деңгейіне қарай; 

оқырманның жасына қарай. 
Оқырманның дайындығына қарай энциклопедия белгілі бір білім са-
ласы (мысалы, медицина, философия, әскери істер немесе құқықтану) ту-
ралы материалды азды-көпті арнайы тілде бере алады. 
Оқырманның жас ерекшелігіне қарай энциклопедиялар тақырыпқа ену 
тереңдігімен, тақырыптың түсіндірілу дәрежесімен, қаріппен (қағаз энцик-
лопедиялар үшін), тақырыптар ауқымымен, баяндау стилімен ерекшеле-
неді. 
Энциклопедияның ұйымдастырылу тәсілі оны анықтама ретінде пай-
даланудың ыңғайлылығы үшін маңызды. Тарихи тұрғыдан энциклопедия-
ны ұйымдастырудың екі негізгі жолы болған: алфавиттік және иерархи-
ялық. 
Алфавиттік (немесе алфавиттік-сөздік немесе жай сөздік) ұйымдасты-
ру бөлек, бір-бірімен байланысы жоқ мақалаларды олардың пән атаулары-
ның алфавиттік ретімен орналастыруға негізделген. Ақпарат сөздер мен 
сөз тіркестеріне бөлінген энциклопедиялар энциклопедиялық сөздіктер деп 
аталады, мысалы, 82 томдық Брокгауз және Ефрон энциклопедиялық 
сөздігі, 58 томдық Гранат энциклопедиялық сөздігі, Википедия. Әртүрлі 
энциклопедиялар да энциклопедиялық анықтамалықтар болып табылады, 
оларда мақалалар өте қысқа түрде берілген. 

31 
Жүйелік (немесе логикалық-тақырыптық, иерархиялық) ұйымдасты-
ру. Сонымен қатар, ақпараттар білім салаларына бөлінген энциклопедия-
лар бар, мысалы, 12 томдық Балалар энциклопедиясы. 
Аралас типтегі энциклопедиялар да бар, мысалы, Ұлы Совет Энцик-
лопедиясының көпшілігі энциклопедиялық сөздік ретінде құрастырылған, 
бірақ «КСРО» томы логикалық-тақырыптық (иерархиялық) принцип 
бойынша құрылған. 
Энциклопедияны ұйымдастырудың жаңа мүмкіндіктерін, мысалы, 
кілт сөздер бойынша іздеуге мүмкіндік беретін электрондық құрылғылар 
жасайды [20]. 
Сөздік – тақырып немесе тақырып бойынша сұрыпталған шағын 
мақалаларға бөлу арқылы ақпарат реттелген (жүйеленген) кітап немесе кез 
келген басқа дереккөз. 
Энциклопедиялық және лингвистикалық сөздіктер бар. Компьютерлік 
технологияның дамуымен электронды сөздіктер мен онлайн сөздіктер 
кеңінен таралуда. 
Әртүрлі дереккөздер «сөздік» ұғымына әртүрлі анықтама береді: 
Сөздіктер әдетте екі негізгі түрге бөлінеді: энциклопедиялық және 
лингвистикалық. 
Лингвистикалық (тілдік) сөздіктердің сипаттау объектісі тілдік бірлік-
тер (сөздер, сөз формалары, морфемалар) болып табылады. Мұндай 
сөздікте сөзді (сөз формасы, морфема) сөздіктің мақсатына, көлеміне, 
міндетіне қарай әр қырынан сипаттауға болады: мағыналық мазмұны, 
сөзжасамдық, орфографиялық, орфоэпикалық, дұрыс қолданылуы 
жағынан. Сөздікте сөздің қанша белгілерінің сипатталуына қарай бір 
аспектілі және көп аспектілі сөздіктер ажыратылады. 
Синхронды лингвистикалық сөздіктер белгілі бір уақыт тілінің бір 
бөлігін көрсетеді (мысалы, XVIII ғасыр тілі, қазіргі тіл). 
Диахрондық (мысалы, этимологиялық) – тілдің уақыт бойынша 
дамуын көрсетеді. 
Энциклопедиялық сөздіктерде сипатталған тілдік бірліктер туралы 
экстралингвистикалық мәліметтер бар; бұл сөздіктерде ғылыми ұғымдар, 
терминдер, тарихи оқиғалар, тұлғалар, география, т.б. Энциклопедиялық 
сөздікте сөз туралы грамматикалық мәлімет жоқ, бірақ сөзбен белгіленген 
пән туралы мәлімет беріледі. 
Терминологиялық сөздікте кез келген білім саласының немесе 
тақырыптың терминдері және олардың түсіндірмесі бар. Сөздіктердің 
мысалдары: Французша-орысша тілашар, Ағылшынша-орысша сөздік, 
Ағылшынша-орысша үлкен политехникалық сөздік, С.И. Ожеговтың 
редакциясындағы орыс тілінің түсіндірме сөздігі, Совет энциклопедиялық 
сөздігі, 
биологиялық 
энциклопедиялық 
сөздік, 
математикалық 
энциклопедиялық сөздік. 

32 
Анықтамалық. Анықтамалық кітап–тез әрі оңай сілтеме жасай 
алатындай таңдап оқуға негізделген жүйелі түрде ақпараттың қысқаша 
мазмұны бар практикалық мақсаттағы басылым.
Анықтамалар таңдап оқуға арналған және олар бойынша анықтаманы 
жылдам табуға арналған. 
Анықтамалық әдебиеттер әдетте жүйеленген құрылымға ие, олардағы 
тақырыптар белгілі бір принцип бойынша реттелген. 
Көптеген анықтамалықтар көмекші индекстермен (алфавиттік, 
тақырыптық, номиналды және т.б.) қамтамасыз етілген. 
Мақсаты бойынша анықтамалықтар бөлінеді: 

ғылыми анықтамалық – ғылыми жұмысқа арналған анықтамалық. 

өндірістік және практикалық анықтамалық – өндірістік немесе 
қоғамдық тәжірибемен айналысатын мамандарға арналған анықтамалық. 

бұқаралық-саяси анықтамалық – қазіргі қоғамдық-саяси ақпаратты 
қамтитын және қалың оқырманға арналған анықтамалық. 

оқу құралы – оқу бағдарламасына сәйкес ұйымдастырылған және 
студенттерге арналған белгілі бір оқу пәні бойынша ақпараттан тұратын 
нұсқаулық. 

танымал анықтамалық - тақырып бойынша ақпаратты қамтитын 
және белгілі бір анықтамалық құралдармен оқырмандардың кең ауқымын 
оқытуға арналған анықтамалық. 

тұрмыстық анықтамалық – күнделікті өмірде қажетті кез келген 
қолданбалы ақпаратты қамтитын анықтамалық. 
Тасымалдаушы нысаны бойынша анықтамалықтар мыналарға ажыра-
тылады: 
-
қағаз; 
-
онлайн (Интернет каталогтары). 
Өмірбаяндық анықтамалық немесе өмірбаяндық сөздік – кез келген 
халықтың өмірі мен қызметі туралы мәліметтерді қамтитын анықтамалық. 
Биобиблиографиялық сөздік–адамдар туралы мәліметтерді, сондай-ақ 
олар жазған шығармалар мен оларға арналған әдебиеттердің библиографи-
ясын біріктіретін анықтамалық басылым. Ол библиографиялық көрсет-
кіштен өмір-баяндық сипаттағы ақпарат беретін тұлғалар шеңберін кеңірек 
қамтуымен ерекшеленеді. Өмірбаяндық сөздікпен салыстырғанда оның 
библиографиялық ақпарат көлемі әлдеқайда көп.
Эссе
– бұл композициялық тұтастығы мен логикалық жүйелілігі бар 
шағын көлемді прозалық шығарма. Эссе белгілі бір тақырыпқа, оқиғаға 
немесе мәселеге қатысты жеке пікір мен жеке әсерлерді көрсетеді және то-
лық сипаттама болмайтыны анық. Өзіндік пікірді әдеби мәтіндерден, 
бұқаралық ақпарат құралдарынан немесе өмірлік бақылаулардан мысалдар 
келтіруге болады.

33 
«Эссе» сөзі орыс тіліне француз тілінен енген және тарихи түрде ла-
тынның exagium (салмақ өлшеу) сөзінен шыққан. Французша эссе, сөзбе-
сөз аударуға болады: тәжірибе, сынақ, әрекет, эскиз, эссе. 
«Шетел сөздерінің түсіндірме сөздігінде» Л.П. Крысина эссе «кейбір 
мәселелерді жүйелі ғылыми түрде емес, еркін түрде қарастыратын эссе» 
деп анықтайды. 
«Үлкен энциклопедиялық сөздікте» келесідей анықтама берілген: 
«Эссе – сөйлеу ауызекі тілге бағытталған, автордың екпінді жеке позици-
ясын еркін, көбінесе кереғар баяндаумен үйлестіретін философиялық, 
әдеби-сыни, тарихи-өмірбаяндық, публицистикалық прозаның жанры». 
Қысқаша әдеби энциклопедияда: «Эссе – бұл белгілі бір тақырыпты 
қарастыратын және онымен қандай да бір түрде байланысты жеке әсерлер 
мен ойларды жеткізу әрекетін білдіретін шағын көлемді және еркін компо-
зициялық прозалық шығарма» деп нақтылайды. 
Эссенің кейбір ерекшеліктері: 

белгілі бір тақырып немесе мәселе бар. Кең ауқымды мәселелерді 
талдауға арналған жұмыс, анықтамасы бойынша, эссе жанрында 
орындалмайды; 

эссе белгілі бір жағдайға немесе мәселеге қатысты жеке әсерлер мен 
ойларды білдіреді және тақырыпты айқындаушы немесе толық түсіндіру 
болып табылмайды; 

әдетте, эссе бір нәрсе туралы жаңа, субъективті боялған сөзді 
қамтиды, мұндай шығарма философиялық, тарихи-биографиялық, 
публицистикалық, 
әдеби-сыни, 
ғылыми-көпшілік 
немесе 
таза 
фантастикалық сипатта болуы мүмкін; 

эссе мазмұнында ең алдымен автордың тұлғасы – дүниетанымы, 
ойы, сезімі бағаланады. Бұл жанр соңғы жылдары танымал болды. 

жүктеу/скачать 1,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: