Б. С. Исмакова, М. А. Умирбекова
жүктеу/скачать 1,16 Mb. Pdf көрінісі
|
Ismakova i dr
|
41 3 ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ Қазіргі таңда кез келген тақырыпта кітапханадан болсын ғаламтордан болсын көптеген ақпаратты еш қиындықсыз табуға болады. Зерттеу тақырыбы бойынша әдеби шолу әрбір ғылыми жұмыстың маңызды және міндетті бөлігі болып табылады. Әдебиеттерге шолу зерттеудің теориялық негізін қамтамасыз етуге, тақырыптың өңделуін бағалауға және зерттеу бағытын таңдауды негіздеуге көмектеседі. Әдеби шолу ғалымның ғылыми жұмысының кіріспеге енгізілуі немесе дербес тарауы болуы мүмкін. Ғылыми журналдарға жарияланымдарды дайындау кезінде мақала мәтініне әдебиеттік шолуды қосу әрбір басылым үшін міндетті талап болып табылады. Әдебиеттерге шолу мақаламен жұмыс кезінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі емес. Ол пайдаланылған әдебиеттерді талдау, негізгі идеяларды, бағыттарды тұжырымдау, зерттеудің теориялық негізін негіздеу үшін материалды пайдалану. Дегенмен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі библиографиямен бірдей емес екенін есте ұстаған жөн, яғни. таңдалған тақырып бойынша барлық материалдар жинақталмаған. Бұл автордың ғылыми мақаласы аясында өз дәлелдерін дамыту және негіздеу үшін қатысқан және нәтижесінде осы ғылыми мақалада келтірілген жұмыстардың тізімі. Шетелдік басылымда жарияланған мақалаға арналған әдеби шолуда ғылымдағы жетістіктерімен танымал және еңбектеріне сілтемелердің көп пайызы бар ғалымдардың еңбектерін қосу қажет. Дәл осы көрсеткіш жұмыстың іргелі жұмыс екенін және маңызды идеяларды қамтитынын немесе орташа басылым екенін анықтауға көмектеседі. Әдебиеттерді шолу және талдау жұмыстың кіріспесінде, мақаланың мәтінінде немесе талқылау бөлімінде беріледі - бәрі автор таңдаған материалды ұсыну құрылымына байланысты. Бастапқыда әдебиеттерге шолу зерттеушіге тақырыптың өңделуін бағалауға және зерттеу объектісін - тар немесе кеңейтуге - түзетуге мүмкіндік береді. Автор библиографиялық ізденіс барысында ғылымның қандай да бір қыры белгілі бір себептермен өте маңызды болғанымен, жеткілікті түрде дамымағанын ашып, өз жұмысын осы тақырыпты зерттеуге арнауы мүмкін. Библиографиялық іздеудің сапасы көбінесе автор мақаласының мазмұнын анықтайды: зерттеуші құжаттар массивтерімен және мәліметтер базасымен неғұрлым тиімді жұмыс істей алса, ол өзінің болашақ басылымының тақырыбын соғұрлым дәл тұжырымдайды. Ғылыми жұмыстағы әдебиеттерге шолу автордың алдыңғыларының тәжірибесін көрсету және таңдалған тақырыпты зерттеуде олқылықтарды анықтау үшін қажет. Сонымен қатар, әдебиеттерге шолу жасаудың мақсаты – автордың басқа ғалымдардың зерттеулерін қайталау арқылы бекер еңбек етпей, өзекті мәселеге өз үлесін қосып, ғылыми білімін 42 арттыра алуы. Ол үшін зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге ғылыми шолу қажет: - қолда бар материалдарды талдау және мәселеге жаңа көзқарас қалыптастыру; - өз зерттеулерінің нәтижелеріне негізделген нәтижелер мен қорытындыларды тексеру; - автордың зерттеулері мен бұрыннан жарияланған еңбектерінің айырмашылығын көрсету, т.б. ғылыми жаңалығы мен ғылыми үлесін көрсету; - зерттеудің өзектілігін тұжырымдау; - мәселенің маңыздылығын негіздеу; - тиісті мәселелер бойынша терминологияны меңгеру; - мәселені зерттеу үшін қолданылатын негізгі зерттеу әдістерін анықтау. Әдебиеттік шолуды құрастырған кезде материалдардың түрін ажы- ратқан жөн. Әдебиетке басқа зерттеушілер бірдей немесе ұқсас мәселе- лерді қарастыратын еңбектер кіреді. Әдебиетті мұрағаттық материалдарды, ресми құжаттарды, фотосуреттерді, карталарды, бейне жазбаларды және көркем репродукцияларды қамтитын «көздер» категориясымен шата- стырмаңыз. Сонымен қатар, бір топқа сұхбат, жеке күнделік және т.б. Заманауи технологиялардың дамуымен көздер тізіміне веб-сайт беттері де, теле- бағдарламалардың мазмұны да қосыла бастады-бұл ресурстарды сипаттау ережелері әдебиеттер тізімінде ұсынылған салалық МЕМСТ-тың жеке бөлімдерінде көрсетілген[24, 25]. Әдебиет зерттеу тақырыбын талқылайтын немесе талдайтын барлық материалдарды қамтиды. Ғылыми әдебиеттер монографиялар, мақалалар, конференция материалдары, диссертациялар және оларға тезистер ұсыны- луы мүмкін. Әдебиеттер мен дереккөздер библиографиялық тізімдерді ресімдеу ережелеріне сәйкес және сілтеме жасау ережелерін сақтай отырып беріледі. Әдеби дереккөздерді талдауды зерттеу әдісі ретінде қарастыруға бо- лады. Белгілі бір мәселе бойынша әдебиеттерге шолу да ғылыми жұмы- стың дербес тақырыбына айналуы мүмкін – зерттеудің бұл түрі тақырып өте ауқымды, зерттеу қиын және сол тақырып бойынша керісінше, өте аз дереккөздерді немесе әдебиеттерді жүйелеуде қиындықтар туындағанда жүзеге асырылады. Зерттеу тақырыбы бойынша әдеби шолуды ретроспектив ретінде құруға болады, онда зерттеу тақырыбы бойынша негізгі теориялық еңбек- тер қарастырылады, негізгі мектептер, бағыттар мен тенденциялар, соны- мен қатар осы мектептер өкілдерінің негізгі еңбектері сипатталады. Әдеби дереккөздерді талдау әдісі зерттеудің бастапқы кезеңінде, әдебиетпен алғашқы танысу кезінде қолданылады. Болашақта әдебиетпен 43 жұмыс тереңдей түседі: зерттеу барысында алынған нәтижелерді нақты- лау, растау немесе теріске шығару үшін автор әдебиетке жүгінеді. Әдеби- еттердің аналитикалық шолуының мазмұны ғылыми жұмыс авторының құзыреттілігін, сыни ойлауын және жалпы білім деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Маңызды ғылыми жұмысты жазу кезінде авторлар ақпаратты тиімді іздеу және өңдеу үшін қажетті дағдыларға ие болды. Әдебиетке шолу жазу үшін сізге қажет: дәстүрлі кітапхана каталогтары мен мәліметтер қорын пайдалана білу, сонымен қатар онлайн іздеуді жүзеге асыру; материалды талдау және жүйелеу қабілеті болуы; дәйексөздерді дұрыс рәсімдеу. Әдеби шолу бұрыннан жарияланған шығармалардың мазмұнын қай- талауға айналмауы керек - автор ғалымдардың еңбектерін өз зертте- улерінің векторы контекстінде ұсынуы керек. Ғылыми жұмыста әдеби шо- луды жазу ережелерін келесі тармақтарда көрсетуге болады: таңдалған мәселе бойынша әдебиеттер жинағын зерттеу; алдыңғы ғалымдардың негізгі еңбектерін бөліп көрсету; әртүрлі ғылыми мектептер мен ағымдар өкілдерінің пікірлерін салыстыру арқылы бір мәселе бойынша бірнеше көзқарасты салыстыру; қолданыстағы теориядағы кемшіліктер мен олқы- лықтарды анықтау; өз жұмысының қажеттілігі мен маңыздылығын бағалау; ағымдағы дәйексөз ережелерін пайдаланып мәтінді пішімдеңіз. Мақала, диссертация, басқа да ғылыми жұмыстарды әдебиеттерді тал- даудан бастаған жөн: осылайша сіз өзіңіздің зерттеуіңіздің құрылымын нақты анықтап, векторын белгілей аласыз[26]. Сізді жазу үлгісімен танысуға шақырамыз: төмендегі сілтеме бойын- ша «Ерекше топырақ жағдайларындағы және сейсмикалық аймақтардағы іргетастардың құрылысы» тақырыбындағы әдебиеттерге аналитикалық шолу https://sibac.info/sites/default/files/blog/primer-napisanija-obzora- literatury.pdf Ғылыми электронды кітапхананың көмегімен зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасауға болады. Оны библиографиялық қызметте пайдалану мүмкіндіктерін қарастыру. https://cyberleninka.ru/article/n/nauchnaya-elektronnaya-biblioteka-elibrary- vozmozhnosti-ispolzovaniya-v-bibliograficheskoy-deyatelnosti сайтта ұсы- нылған түпнұсқа дереккөзге жүгінейік Ұсынылған материал eLIBRARY.RU ғылыми электронды кітапхана- сының мәнін қарастырады, ғылыми электронды кітапханаға қолжетімді библиографиялық ресурстардың алуан түрлілігін көрсетеді. Оларды зерт- теушілердің де, кәсіби библиографтардың да библиографиялық және биб- лиографиялық қызмет көрсету процестерінде пайдалану мүмкіндіктері си- патталады. Дайын библиографиялық ақпаратты іздеу мен пайдаланудың, сонымен қатар әртүрлі типтегі (тақырыптық, жеке, моноқұжаттық, көпқұжаттық, ағымдағы, ретроспективті) әдебиеттер тізімі мен ин- декстерін құрудың негізгі нұсқалары қарастырылады. |