Баданбекқызы Зәуре Ші 5 8 І х а и ? л Б 44 Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі зәуре Баданбекқызы

Ехегскез
(Жаттығулар)
5.5.  Сош ріеіе  Іһе  зепіепсез.  ІІве 
ту/оиг/уоиг/ҺІ8/һег/іһеіг/іі&
  \¥ііһ  опе 
оГ  Ше§е  \¥ОГ(І8. 
(М у /о и г/у о и г/һ із/һ е г/іһ е іг/і
есімдіктерін  және  төмендегі 
сөздердің біреуін қолданып, сөйлемді  аяқтаңыз).
кеу 
Ггіепсһ 
Яо^үег 
ГооіЬаІІ 
һои§е 
]оЬ 
п а т е
1.  Тһіз  І
5
  а ЬеаиІіГиІ............Іеауез аге а ЬеаиІіГиІ соіоиг.
2.  Азеі і§  §оіп£ оиі ш і һ .........іһіз  еуепт§.
3.  ¥/е  Ііуе  іп  Вовіукһ аүепие...........І8  а ііһ е   епсі оп  Іһе гі§һ1.
4.  ‘В о уои ктгог іһаі Ьоу?’  -   ‘Үез,  Ьиі I  һауе  Гог§о«еп.............
5.  Тһеу с а п і ореп іһе сіоог.  Тһеу һаүепЧ § о і .............
6 . 1  Ііке  . . . .   Йчз  ....Гауоигііе зрогі.
7.  Е)о уои  І ік е .........? 
г
5.6.  ІІпсІегІіпе іһе  гі§һі 
щігй.
 
(Таңдаған  сөзіңіздің астын сызыңыз).
1.  Сап  I  и$е уоиг сошриіег?  Му/Міпе  із Ьгокеп.
2.  \УЪозе  йісііопагіез аге іһезе? Тһеіг/Тһеігз ог Оиг/Оиг5?
3.  ТһаГБ  поі һег/һегз  Ьа§.Нег/Нег§  І5 уеікда.
4.  Му/Міпе гоош І5 Ьі§§ег Йіап Һег/Һег5.
5.  ТҺІ5  І5 а ЬеаиііГиІ Яо\үег.  І5  й уоиг/уоиг5?
Оешоп$іга(іүе ргопоип$
(Сілтеу есімдіктері)
Сілтеу  есімдіктерінің  негізгі  мағынасы  -   аралық  қатынасты  білдіру. 
А гы л ш ы н   тіліндегі  сілтеу  есімдіктеріне:  іһів  -  
бұл,  осы,  мынау;
  Шаі -  
анау, 
ана,  сол;
  Ше§е -  
бұлар,  мыналар;
  *һо$е -  
олар,  аналар;
  $исһ -  
сияқты;
  « а т е  -  
ол  да,  дэл  өзі  сондаіі,  сол,  сондай
  және  іі  -  
ол,  бұл,  мынау
  есімдіктері  жатса, 
қ а з а қ  тіліндегі  сілтеу есімдіктеріне: 
бұл,  сол, мына,  мынау, міне, мінеки,  ана, 
анау,  эне,  энеки,  осы,  осынау,  сонау
 жатады.
Сілтеу есімдіктері төмендегі жағдайларда қолданылады:
1. 
Ағылшын  жэне  қазақ тілдеріндегі  сілтеу  есім діктері  тілде  сөйлеушіге 
алыс  немесе жақын маңдағы заттарды, құбылыстарды 
нұсқау,  кврсету, меңзеу
мағыналарында қолданылады. 
^
а) 
ТҺІ
5
  -  
бұл,  осы,  мынау,
  іһезе  -  
бұлар,  мыналар
  сілтеу  есімдіктері  екі 
тілде  де 
свйлеушіге  эісақын  тұрган  заттарды  кврсету
  үш ін  қолданылады. 
ТҺІ
5
 есімдігі жекеше түрде,  *һе§е  копше түрде қолданылады.  Мысалы,
ТҺІ
5
  І8 а һоизе.
  -  
Мынау үй.  Тһе&е аге һоизез.
  -  
М ынау (мыналар)  үйлер.
б) 
Тһа* -  
анау,  ана,  сол
, (һо$е -  
олар,  аналар
 сілтеу есімдіктері екі тілде де 
сөйлеуіиіден  алыс  тұрган  заттарды  нұсқау
 үшін  қолданылады  да,  *һаі -  же- 
кеше түрде,  іһо$е -  көпше түрде қолданылады.  Мысалы,
Тһаі  І
5
  а  шп<іош  -   А нау
  -  
терезе.  Тһозе  аге  ЩхШі
  -  
А нау  (аналар)
қабыргалар.
84

в) 
8
ііс
Һ, 
5аше 
сілтеу  есімдіктері  жекеше  түрде  де,  көпше  түрде  де  бірдей 
қолданылады.  8аше\сілтеу 
есімдігі  іһе белгілілік  артиклімен  келеді:
іУгііе іһе зате Іеііег Іо  іһе сизіотегз, ріеазе.  -  Тапсыругиыларга дэл  сондай 
хат жазыңызшы.
Зкою іһе зате о#ег8 /о г  іһе сһетісаі ёдтртепіз, ріеазе.  -  Химиялық құрал- 
жабдықтарга арналган дэл сол ұсыныстарды  көрсетіңізші,  өтінемін.
2.  ТҺІ5  /іһезе  /(һаі/(һо$е  есімдіктері  зат  есіммен  тіркесіп  те,  тіркеспей  де 
қолданылады.  Мысалы:
Тһіз һоизе із ехрепзіуе Ьиі іГз уегу пісе.
Тһіх із а пісе һоизе Ьиі іі'з уегу ехрепзіүе.
‘ІУҺо з іһаі Ьоу? ’ — ‘  1¥е сіогіі кпом\ ’
*ЙЪо'з іһаі?
' -  
‘\Уе сіогіі кпо\ч.'
Оо уои Ііке іһезе еаг-гіщ з? I Ьои%һі іһет уезіегсіау.
Тһозе огащ ез Іоок пісе.  Сап I һауе опе?
]¥һісһ  еаг-гіп£3 сіо уои Ііке тозі?  Тһезе ог іһозе?
3. Тһі$ і$/і$ іһ а і есімдіктері телефонмен хабарласқанда қолданылады. Мы-
салы,
-  
Неііо,  іһіз із Затп.
-  
Із іһаі Сһгіз?
4.  Адамдарды  бір-бірімен таныстырганда,  іһі$  і$ қолданылады:
-  
Азет,  іһіз із А зеі
-  
НеІІо, Азеі.
  -  
РІеазесІ іо тееі уои.
Сөйлемде  олар  бастауыш,  анықтауыш,  толықтауыш  қызметін  атқарады. 
Сілтеу  есімдіктері  жекеше,  көпше  түрлерге  бөлінеді.  Қазақ  тілінде  бұл 
есімдіктер септеледі, бірақ бұлардың бәрі септеле бермейді. Септелетін сілтеу 
есімдіктеріне  бүл,  сол,  осы,  ол,  м ы на,  ана  есімдіктері  жатады,  ал  агылшын 
тілінде олар септелмейді
$уп(асйс  Гипс1іоп$ оГ 
йетоп$ігаііуе ргопоип$
(Сілтеу есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі)
Агылшын тілінде сілтеу есімдіктері сөйлемде:
1. Бастауыш 
болады:
Тһіз  із  іһе  Іаіезі  ечепі  о /  оиг  соипігу.
  -  
Бұл
  -  
біздің  еліиіздегі  ең  соңгы 
уақигалар.
Тһаі із а циоіаііоп о/§оосІз.
  -  
Анау
 -  
тауарлардың бага (нарық)  белгілеуі.
Тһаі із оигуаііаи.  -  Анау
 -  
біздің жайлауымыз.
Іі із а розі-о//ісе.
  -  
Бұл
 -  
пошта.
2.  Есімді баяндауыштың кызметін  атқарады:
5исһ із ту Іі/е.
  -  
Менің өмірім осындай.

3.  Т о л ы қтау ы ш   болады:
О огіі геасі іһаі
.  -  
Оны оңымаңыз
.
Не гесоттепсіес/ те іһіз.
  — 
Ол маган бұны ұсынды.
4. А н ы қ тау ы ш   болады:
ТҺІ8 едиіртепі зиііз  из.
  -  
Бул құрал-жабдық бізге қолайлы.
5. Кейде зат есімнің орнына *һа* (Іһозе) сілтеу есімдігі предлогпен тіркесіп
келеді: 
Тһе  ргісе /о г   іһіз  §оосіз  із  сһеарег  іһап  іһаі  опе.
  — 
Мына  тауардың 
багасы  анаган қараганда,  арзандау.
Й  сілтеу  есімдігі  мағынасында  қолданылғанда,  бастауы ш   және  т о л ы қ - 
тау ы ш   қызметін  атқарып,  бұл,  бұны  болып  аударылады:
Іі із а саЫе.
  — 
Бұл
 — 
жеделхат.
Іі із ту ш піег §газзіп£-§гоип<1.  -  Бұл
 -  
меніц қыстауым.
\Үе ипсіегзіоосі іі.
  -  
Біз бүны түсіндік.
Қ а за қ  тілін дегі сілтеу есімдіктерінің қызметі:
а)  Б астау ы ш : 
Міне,  осы  екеуі миллиондаган  тецге кіріс енгізіп отыр.
э) 
А н ы қтау ы ш : 
Одан  асқан  соц,  Бурабай  алқабы  көгере  бөртіп,  жайнап 
сала берді.
 
ь 
>
б)  Т о л ы қтау ы ш : 
Оныц  бізге тапсырган аманаты
 -  
осы.
А гы л ш ы н  және  қ а з а қ  тілдеріндегі  сілтеу 
есім діктерінің   топ там а  сы збасы
86

Ехегсіке
(Жаттығу)
5.7. 
Ри( 
ІҺШікезе  с г  іһаіііһозеііһіз  із/із  іһаСз
  іп  іһе  §ар5.  (Бос  орындарға 
(һіз/іһезе
 немесе 
(һа(/(һозе/(һіз  із/із (һа(%
з
 сөздерін қойыңыз).
1. 
Э іё уои еіуоу.......ріау?  I  (һои£һі 
'\і
 дуаз Ьогіп§.
2. 
Науе уои §оІ зогпе сһеарег Ь а^з?........аге уегу ехрепзіуе.
3.......... Ьоокз аге шіпе.  Үоигз аге оп !һе зһеі^.
4.  Ьоок аі  ....сіоисіз.  \Үе іһіпк І1'з §оіп§; іо гаіп.
5.......... із ^опсіегйіі!  I  Іоуе (о һауе а сир о
і
 Іеа айег дүогк.
6.  Л^ё'сі Ііке 
іо
 Ьиу  ....  сігезз, ріеазе.  Но\у шисһ із і(?
7. 
....  Яаіз аге уегу ехрепзіуе, Ьесаизе іһеу'ге  іп  Іһе сепіге оі*Іһе сііу.
8............ ^ а з  шопдегГиІ!  Ше дүеге зо һип^гу.
9.  А:  Гш зоггу Гш  Іаіе. 
В : .....аіі  гі§һі.
10.  Апеі:  Неііо, Казиі.................. Апеі.
Казиі:  Оһ,  һеііо, Апеі.  Н
о
\
ү
 аге уои?
Іп(егго£аіІУе ргопоипз 
(Сұрау есімдіктері)
Сөйлемде  сұрау  есімдіктері  заттың,  нәрсенің  белгілерін,  санын  білдіреді 
және  өзіне  тиісті  жауап  қажет  етеді.  А ғы лш ы н   тілінде  сұрау  есімдіктеріне: 
шһо?  — кім?;  ^уһаі?  -   не?  қандай?  кім?  (мамандыққа  байланысты);  \уһісһ?  — 
қайсысы?  қай?; лүһозе? -  кімнің?;  һош? -  қалай?;  \үһеге? -  
қайда?;  ^һош?  — кімді?;  шһоеуег?  — кім  болсын  (болса  да)?;  тоһаіеуег?  -   не 
болсын  (болса да)?;  \үһу? -  неге?;  қайсы  болсын  (болса да)?; лүһісһеуег? -  жат- 
са,  қазақ  тіліндегі  сұрау  есімдіктері  мыналар: 
кім?  не?  негие?  қай?  қандай? 
қанша? қалай? қашан? қайсы? қайдан? қайда?
Сұрау есімдіктері төмендегі  жағдайларда қолданылады:
1.  Сөйлемге  арнайы  сұрақтар  қойғанда  қолданылады.  Ағылшын  тіліндегі 
\уһо?,  \үһозе?,  ^үһоеуег?  есімдіктері  адамға  қатысты  жұмсалса,  ^уһісһ? 
зат  есімдермен  тіркесіп,  жанды,  жансыз  заттарға  қатысты  сұрақ  қойғанда 
қолданылады.
-  
ІУҺозе реп із іі?  (жанды зат)
-  
Іі'з тіпе
.
ІУҺ
іс
Һ  ігаіп сіісі һе саісһ?( жансыз зат)
НЪісһ зіисіепі сіісі уои азк?( жанды зат)
2.
  Егер 
мһісһ
  зат  есімсіз  келсе,  онда  ол  ж ансы з  заттарды  айтуда  қолда-
нылады.
ІУҺ
іс
Һ із Іощ ег
 -  
(һе  Тһатез ог іһе Зеуегп?
87

3.
  Н
о
\
ү
 
есімдігі  жеке 
тұрып  та,  сын  есім,  үстеумен  тіркесіп  те  қолданы-
лады. 
'  /
1
'ЛТТгиігС ' 
' 
■
  ; .г-'
'Ноп> ёо уои изиаііу §еі іо могк?’
 — 
'Ву ігат'.
'Ноп> оЫ І5 уоиг зізіег?' — '5һез 50.' 
Щ
4.  Но\у есімдігі адамның денсаулығы туралы сұрағанда қолданылады. 
Неііо.  Нон> аге уои?
 — 
Гт  {іпе,  іһапкуои.
Қазақ  тіліндегі 
кім?  не?  қайсысы?  нешеу?
  сияқты  сұрау  есімдіктері 
морфологиялық  жағынан  септеледі,  тәуелденеді,  көптеледі,  ал  ағылшын 
тілінде  сұрау есімдіктері  жекеше,  көпше түрлерге бөлінбейді.
Қ азақ   тілін де  сұрау  есімдіктерінің  бэрі  көпше  түрге  өзгермейді,  тек 
кім?  не?  неше?
  дегендер  ғана  көптеледі.  Мысалы: 
кім?
  -  
кімдер?  не?  -  
нелер?
  Ал  ағылшын  тілінде  бұндай  құбылыс  болмайды.  Қазақ тіліндегі 
кім? 
не?  қандай?  қанша?  қалай?  неіиіниіі?
  сұрау  есімдіктері  жіктеледі.  Ағылшын 
тіліндегі  сұрау есімдіктері  ілік, табыс септігінде  қолданылады.
8уп(асііс  ГипсНопі  о
і
  іпіеггоеайүе  ргопоип$  іп  а  §епіепсе
(Сұрау есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі)
Ағылшын тілінде  сұрау  есімдіктері  төмендегідей  қызмет атқарады.  \Уһо? 
\уһа<:?  есімдіктері  сөйлемде:
1.  Б астау ы ш   болады: 
)Уһо
  ш  
іп  іһе о#ісе?
 — 
Кеңседе кім болды?
2.  Есімді  баяндауы ш   болады: 
\Уһо  із уоиг зесгеіагу?
 -  
Сіздің хатшыңыз
КІМ? 
-
3.  Т о л ы қ тау ы ш   болады:  ‘
\Үһаі <$о уои  ехресі?'- заЫ іһе  тапа&ег.
  -  
Нені
күтіп тұрсыз? -  деді басшы.
Егер  \уһа*?,  \уһо?  сұрау  есімдіктері  предлогпен  тіркессе,  предлог  әдетте 
сөйлемнің соңында тұрады: 
ІУҺо агеуои  Іоокіп§ аі?
 -  
Сіз кімге қарап тұрсыз?
\Уһо?  сұрау  есімдігінің  екі  түрі  бар:  \уһо?  /  \у һ о т ?   Атау  септігінде  \
у
Һ
о
 
предлогпен  қолданылады да, предлог сөйлемнің соңында тұрады:
IVһо \т з іһе Ьоок ШгЩп Ьу? -  Кітапты  кім жазган?
Ал  басқа  септікте 
\у Һ о ш  
формасы  қолданылады  да,  предлогтар  сөйлемнің 
басында да,  соңында да келеді: 
Ву  пгһот  мшз іһіз  Ьоок мгіііеп?
 -  
Бұл кітапты 
кім ж азган?  іУһот  маз іһіз Ьоок хчгіііеп  Ьу?
 -  
Бұл кітапты ж азган кім?
Сонымен,  жоғарыдағы  берілген 
\уҺ о?  \ү Һ о ш ?  
сұрау  есімдіктерімен 
берілген  сөйлемдердің  мағынасы  бір.  \Үһо?  сұрау  есімдігі  адамға,  ал  \үһаі? 
заттарға  қатысты,  дегенмен  \уһаі?  адамның  қызметі,  мамандығы  туралы 
сұрағанда қолданылады:
-  
ІУҺо  із іһаі? -  
Анау 
кім?
-  
Тһаі із Мг.ВеІІ.  - О л -  Бэл мырза.
-  
ІУҺаі із Мг.ВеІІ?
 -  
Бэл мырзаның мамандыгы  қандай?
-  
Не  із ап есопотізі.  -  Ол -  экономист.
 
‘
88

4. \Уһо5е? \үһісһ? \үһа(? сұрау есімдіктері сын есімнің орнына қолданылып,
сөйлемде  аны қтауы ш  болады: 
1¥һозе Іеіех агеуои геасІіп£? -  Кімнің телексін 
оқып  отырсыз?  \¥һісһ  іеіех  аге уои  геасИп§?
  -  
Қай  телексті  (көп  телекстің 
қайсысын)  оқып  отырсыз?  \Уһаі  кіпсі о /  іеіех  аге уои  геасііщ?  — Қандай  (не 
туралы жазылган) тёлексті оқып отырсыз?
Но\у  1оп£?  — 
қаниіа уақыттан  бері?
 
Но\ү  шисһ?  -  
қанша?
 
Но\ү  т а п у ?   — 
қанша?  неше?
 
Но\¥  рІй?  — 
нешеде?  неше  (қанша)  жаста?  Нохм? 
—
 
қандай? 
қай?
 
сұрақтары агылшын тілінде  арнайы  сұрақтар  немесе  сұраулы  сөздер  бо- 
лып саналады да, қазақ тіліндегіндей сұрау есімдіктеріне жатпайды. Мысалы, 
Но\ү? — 
қалай? қай?
 
үстеуге жатады.
Ал  қазақ тілін дегі  сұрау есімдіктері  баяндауыш,  бастауыш, толықтауыш, 
пысықтауыш  қызметін  атқарады.
Шһу/\үһеге/\үһеп/һо\ү  есімдіктерімен  сұраулы  сөйлем  құрастырганда,  а т /  
аге/І5/\ҮІ1Шо/с1ое5/(1і<і  көмекші  етістіктері  осылардан  кейін,  бастауыштың  ал- 
дында  қолданылады:
IVһу аге уои 
ащ гу? 
-  
Сіз неге ашулысыз?
Шһеге
 15 
һе?
 — 
Ол қайда?
Шһу 
15 5Йе 
аі һоте?
 — 
Ол неге үйде?
Ноху т іі 
х\ге %еі іһеге? — Біз 
ол 
жерге 
қалай 
жетеміз?
Шһеге Аое& Мегеі Ііхе?
 -  
Мерей қайда тұрады?
Шһеге АіА іһеу %о? — Олар қайда кетті?
Шһу АіА іһеу соте?
 — 
Олар неге келді?
Жанды, 
жансыз
А ғы лш ы н  және  қ а за қ  тілдеріндегі  сұрау 
есім діктерінің топтам а сызбасы
Қазақ
-----------
Көпше,
жекеше
Септік 
|
к
Жақ
4
-
Қызметі
I
Ағылшын
■ Б І
Қазақ
Толықтауыш
П ы сы ктаумш
89

Ехегсізез 
(Жаттығулар)
5.8.  Р и і 
и
>
һ
е
г
е
,  
г
ч
һ
е
п
,  
н
>
һ
у
 ог 
һ
о
м
>
 іп  Іһе §ар$. (Көп нүктенін орнына 
м
һ
е
г
е
,
 
щ&т,  хуһу,  кож
 есімдіктерін қойыңыз).
  1
 
сіісі уои Ъиу Іһаі Ьоок? 
— 
Іп 
Йіе 
Ьоокзһор  ’А сайеткпі§а’.
  2 
із уоиг то іһ ег Ғее1іп§ іосіау? ~ Зһе'8 §оІ а һеасіасһе.
  3 
аге іһеу  1еауіп§? -   Іп Іһе еуепіп§.
  4 
аге уои 8іис1уіп§ Ғгепсһ? | |  Весаизе  I # а і і  
іо
 \Үогк іп Ғгапсе.
  5 
сіісі уои  §е! Азіапа? -  Ву Ігаіп.
  6 
(іо уои һауе  зиррег? -  Аі зеуеп.
  7 
  сіо уои Іаке  а Іахі  Іо \Уогк? -  Весаизе  т у  саг із Ьгокеп.
  8 
аге уои §оіп§? ~ То  іһе ипіуегзііу.
5.9.  Ри( 
іһе
 уүогйз 
і п
 
Ьгаскеіз іп  іһе  гі§Ы огйег 
іо
  т а к е   ^иезііопз.  (Беріл- 
ген сөздерді дұрыс  орналастырып,  сұраулы сөйлем жазыңыз).
1.  (Іһе  Іеззоп -  \үһеп -  сіоез -  зіагі -  ?)
2.  ( сіо — \үһеге -  Ііүе -  уои -  ?)
3.  (із — зһе — гиппіп§ -  \^һу — ?)
4.  ( \
уі
11 -  Һ
о
\
ү
 -  Іһеу -  Ігауеі — ?)
Кеіаііуе ог  соппесііуе  ргопоипз 
(Қатыстық немесе байланыстырушы  есімдіктер)
Қазақ  тілінде  қатыстық  есімдіктері  болмайды,  ал  агылшын  тіліндегі 
есімдіктерге  \үһо,  \үһісһ,  \уһозе,  іһа(,  \үһоеүег  (кім  болса  да),  \уһа1еуег  (не 
болса да)  есімдіктері жатады.  \Үһо, \уһозе, \уһош, \үһоеүег есімдіктері 
адамга 
қатысты
,  іһ а і,  \уһісһ 
адамга
  жэне 
затқа  қатысты
  болғанда  қолданылады. 
Олар  құрмалас  сойлемде,  басыңқы  жэне  бағыныңқы  сөйлемдерді  байланыс- 
тыру үшін қолданылады.
Тһе  итЬгеЧа  іһаі I  Іохі 
пем.  -  Мен  жогалтқан  қолшатыр  жаңа  бола- 
тын.
Тһе §ігІ п>һо із зІапсііп£ пеаг іһе сіоог із ту с!аи§һіег. -  Есік жанында тұрган 
қьіз
 -  
менің қызым.
Щ  сіопі кпоху мһісһ о/іһет   Ш оиг сіосіог.
 -  
Олардың қайсысы  біздің дэрігер 
екенін білмейміз.
Тһаі із поі н>һаі ме хиапі.
  — 
Біздің қалаганымыз бұл  емес.
Оо 
уои  кпохх'  іһе  хуотап  юһозе  һоизе  м>е  зах\’  уезіегсіау?
  — 
Біз  кеше  үйін 
көрген эйелді білесіз бе?
Тһе іехі іһаі (п>һісһ)  іһе зіисіепіз ігапзіаіесі м>аз хегу сіі//ісиІі.
  -  
Студенттер 
аударган мәтін өте ауыр болды.
90

8упіасйс іішсііоп$  оГ соппесйуе ргопоип$
(Қатыстық есімдіктерінің сөйлемдегі  қызметі)
Қатыстық есімдіктер сөйлемде төмендегідей  қызмет атқарады:
1. Бастауы ш  (зиіцесі):
Тһіз  І5  іһе  сшіотег 
н>һо 
т іі  таке  ап  арроіпітепі  тіһ  Мг.  Віаке.  — Блейк 
мырзамен кездескісі келген — мына тапсыруіиы.
2. Тура толы қтауы ш   (сіігес( оіцесі):
Тһе  сіісііопагіез  п>һісһ уои  аге  Іоокіщ /о г  аге  поі  һеге.  -   Сіз  іздеп  жүрген 
сөздіктер бұл жерде емес.
5һе 
те  іһе  Іеііег \уһісһ 5һе һасі гесеіуесі/гот  һег тоіһег.  — Ол маган
анасынан алган хатын көрсетті.
3.  Ж анам а то лы қтау ы ш   (іпсіігесі оЬ]есі):
Тһе 
тапа§ег 
аһоиі мһот 
ме
 
и
>еге 
іаікіщ 
уе5іегс/ау 
т іі 
соте іп іһе 
еуепііщ.
 
—
 
Кеше біз эңгіме еткен менеджер  бүгін кешке келеді.
Тһе  £ІгІ  \чһо  І5  5Ііііп£  пехі  іо  уои  із  ту  5І5іег.
  -  
Сіздің  аргы  жагыңызда 
отырган қыз
 — 
менің сіңлім.
Іікіебпііе ргопоип$
(Белгісіздік есімдіктері)
Белгісіздік  есімдіктеріне  қ а за қ   тілінде 
бірнеше,  біреу,  кейбіреу,  әркім, 
әлдекім,  бірнеиіе,  біреу-міреу,  қайсыбіреу,  кейбір,  біраз
  сияқты  сөздері  жатса, 
агы лш ы н  тіліндегі  белгісіздік  есімдіктеріне  §оше,  апу,  апуЬосІу,  $отеЬо<1у9 
5отеопе,  апуопе,  опе,  $отеіһііі£,  апу(һіп§  сөздері  жатады.  Белгісіздік 
есімдіктері  затты,  сындық  белгіні,  сан-мөлшерді  жорамалдап,  тұспалдап,
көмескілеп көрсету мәнін оілдіру үшін қолданылады.
МогрһоІозіса]  $(гис!иге оГ іпсіейпке ргопоип$
(Белгісіздік есімдіктерінің морфологиялық құрылымы)
А гы лш ы н   тілінде  белгісіздік  есімдіктерінің  екі  түрі  болады:  Кооі 
(дара)  және  с о тр іе х   (күрделі).  Д ара  белгісіздік  есімдіктері:  $ о те  -  
бірнеше, 
біршама
,  апу -  
біраз,  бірнеше,  кейбір,  әлдеқалай
,  опе -  
біреу.
Күрделі белгісіздік есімдіктері: $отеЬосіу9 апуЬосіу -  
біреу,  элдекім,  әркім
, 
$отеіһіп£, апуіһііі§ -  
бір нәрсе,  бірдеме
, $отеопе, апуопе, еүегуЬосІу -  
әркім, 
барлыгы,  эрбір адам,  біреу,
  еүегуіһіп£ ~ 
әр нэрсе,  бірдеме
, еүегуопе -  
эркім.
Қ азақ  тілінде күрделі белгісіздік есімдіктері 
бір, эр, элде
 сияқты сөздердің 
басқа  есімдіктермен  бірігуі  арқылы  жасалады:  кейбіреу,  әркім,  әлдекім, 
әлдеқаш ан.
91

Ағылшын  тілінде  белгісіздік  опе  есімдігіне  көптік  жалгауы  жалғанып, 
көптік  мағынада қолданылады:  опе -  опех.
Белгісіздік  опе  және  барлық  күрделі  белгісіздік  есімдіктеріне  және 
құрамында  опе,  Ьосіу  сөздері  бар  есімдіктерге  тэуелдік  жалғауы  жалғанады: 
Мапу  рісш гез  аЩ асіеё  е у е гу Ь о й у а ііе п ііо п   аі  іһе  Ка$іее\  Агі  Мизеит.
  -  
Қастеев коркемсурет мүражайындагы  коптеген  суреттер  эркімнің  назарын 
өзіне аударды.
8уп(асііс  Гипс(іоп§ оГ іпйейпііе  ргопоип$
(Белгісіздік есімдіктерінің сөйлемдегі  қызметі)
Агылшын  тілінде  белгісіздік  есімдіктері  сөйлемде  төмендегідей  қы зм ет 
атқарады. 
# 
_   ^  
*
1.  Б астауы ш : 
АпуЬойу  тЦ  іеіі уои  пһеге  іһе  іһеаіге  і$.
  -  
Сізге  театрдың
қайда екенін эркім айтады.
 
һішті-' 
д
5от е о/іһезеуоигпаһ аге изе/иі.
  -  
Мына журналдардың кейбіреуі пайдалы.
2.  Т олы қтауы ш : 
Үои  сап  іеІІ те  апуіһіпц уои  Ііке.
  -  
Сізге  не ұнаса,  соны 
маган айтуыңызга болады.
Сгуе те зоте \\?аіег.
  — 
Маган су беріңізиіі.
Каіакһаіап  һах  хоте  о /  іһе /гпехі  хсепегу  іп  іһе 
\\%
о г іс і
.
 
-  
Дүние  жүзіндегі 
кейбір  ең сұлу табигат  Қазақстанда кездеседі.
Оо уои хее апуЬойу іһеге?
 -  
Сіз
 ол 
жерден  біреуді коріп тұрсыз ба?
3.  А ны қтауы ш : 
Тһеу  һахегіі  апу  Ьоок.
  — 
Оларда  ешқандай  кітап  жоқ. 
Науе уои апу тіік?
 — 
Сізде сүт  бар ма?
Қазақ  тіліндегі  белгісіздік  есімдіктердің  синтаксистік  қызметі  де  әр- 
түрлі:  зат  есімнің  және  заттанған  есім  сөздердің  орнына  қолданылатындары 
көптік, тэуелдік,  септік жалгауларын  қабылдай  отырып,  сөйлемнің тұрлаулы, 
тұрлаусьіз мүшелерінің  қызметін  аткарады.
Тһе  и$е оГ іпсіейпііе ргопоип$  апё  Іһеіг (гап$Іа(іоп  іпіо  К а г а к һ   Іап^иа^е
(Ағылшын тіліндегі  белгісіздік  есімдіктерінің сөйлемдегі 
қолданылуы  және олардың қазақ тіліне аударылуы)
1. $ о т е , апу белгісіздік есімдіктсрі  зат есімдерді анықтайды, бұлармен зат 
есімдер тіркескенде  артикльсіз  қолданылады.
2.  Егер $ о т е  есімдігі  санауға келмейтін көптік мәнді  зат есімдермен  келсе, 
қазақ тіліне олар 
біраз,  азгана,  азгантай
 болып аударылады, тіпті  кейде ауда- 
рылмайды:  /  
папі ю  Ф іпк $оте іеа.
  -  
Менің  шай  ішкім келіп тұр.
92

3.  8оше  есімдігі  кейде 
сол  мөлиіерде,  сондай,  жуық,  жақын,  шамалы, 
аса
  магыналарын  білдіреді: 
8от е  іһігіу зіисіепіз  хмеге ргезепі  аі  (һе  Іесіиге.  — 
Лекцият отызга жуық студент қатысты.
4. 8оше -  кейде жекеше түрдегі  санауға келетін зат есімнің алдынан келіп, 
әлдебір,  бір,  бірнеше
  мағынасын  білдіреді: 
Не  зам’  іһіз рһоіо  іп  зоте  Ьоок.
  -  
Бұл суретті ол бір кітаптан көрген.
5.  Апу  есімдігі,  әдетте,  сұраулы,  болымсыз  сөйлемдерде  қолданылады. 
Егер  ол  санауга  келетін  зат  есіммен  тіркессе,  анықтауыш  болады  да,  қазақ 
тіліне 
кез  келген,  әлдеқандай,  элденеше,  қандай  болса  да,  бір
  болып  аудары- 
лады: 
На¥е уои  %оі  апу  іпіегезііщ   Ьоок  іо  геасі?
  -  
Сізде  оқитын  бір  (қандай 
болса  да)  қызықты  кітап  бар ма?  Науе уои  гесеЫесІ апу  таііз  іосіау?  -  Бүгін 
сіз (қандай болса да)  пошта алдыңыз ба?
6.  Апу  есімдігі  санауға  келмейтін  зат  есіммен  келіп,  қазақ  тілінде 
біраз, 
азгана
  мағынасын  білдіреді  де,  кейде  аударылмайды: 
Наш уои %оі  апу  сһаік 
һеге?
 — 
Сізде бор бар ма?
7.  Апу  хабарлы  сөйлемдерде  келіп,  қазақ  тілінде 
эйтеуір,  кез  келген 
мағынасын береді: 
Үои сап щеі іһіз  “Ег\£Іі$һ §гаттаг
“ 
аі апу ІіЬгагу.
 — 
Сізмына 
'!'Агылшын тілі грамматикасын  кез келген кітапханадан алуыңызга болады.
8.  Апу  есімдігі  болымсыз  сөйлемде  келіп, 
ешқандай
  мағынасын  береді:  /  
сіШ  поі  азк  іһе  зіисіепіз  апу  циезііот  аі  іһе  Іазі  Іеззоп.
  -  
Мен  соңгы  сабақта 
студенттерге ешқандай сүрақ қойган жоқпын.
9. Апу 
о(
 қазақ тілінде 
кез келген
 деген мағынаны білдіреді: 
Апу о /ііз соиЫ 
һеір уои.
  -  
Сізге кез келгеніміз көмектесе аламыз.
10.  8отеЬосІу9  зо тео п е  (біреу),  $отеіһіп§,  апу(һіп§  (бір  нэрсе)  белгісіз 
есімдіктері,  әдетте,  хабарлы  сөйлемдерде  кездеседі: 
Тһеге  із $отеіһіп§ оп  (һе 
сіезк.
  -  
Ж азу үстелінде бір нәрсе бар.  Тһеге із $отеЬойу (зотеопе)  іп іһе о//ісе.
-  
Кеңседе біреу бар.
11.  Апуопе,  апуЬоЛу,  апуіһіп£,  әдетте,  сұраулы  және  болымсыз  сойлем- 
дерде  қолданылып,  қазақ  тіліне 
біреу,  бір  нэрсе,  еш  нэрсе,  ешкім
  түрінде 
аударылады.  Болымсыз,  сұраулы  сойлемдерде  апу,  апуЬоЛу,  апуіһіп£  -  
болымсыздық есімдіктері  болып та аударылады:
Із іһеге апуЬойу іп іһе о/рсе?
 -  
Кеңседе біреу бар ма?
Тһеге І5п'і ап уіһ іщ  оп іһе сіезк.
  -  
Үстелде еш нәрсе жоқ.
Тһеге І5п'і апуЪоАу іп іһе Ьесігоот.
  -  
Үйықтайтын  бөлмеде ешкім жоқ.
93

А ғы л ш ы н ,  қ а з а қ  тілін дегі  белгісіздік 
есім діктерін ік ж и н ақ  сызбасы
Ехегсш
(Жаттығулар)
5.10.  Риі іп 
зоте
 ог 
апу.
  (8 о т е  немесе апу сөздерін  қойыңыз).
1.  Воп і Ьиу  ...  т іік .  \Үе й оп і пеесІ...  .
2.  Оо уои кпо\у  ...  §оосі зһор§  іп  А іта іу ?
3.  Зһе'5 §оіп§ Іо іһе розі о№се.  8һе пеесі...  зіатр з.
4.  'АҮоиІсі уои  Ііке  ...  соЯее?*  -  ‘Үез, ріеазе.’
5.  I  шепі оиі Ю Ьиу  ... ]иісе  Ьиі Іһеу сііёп I һа\ге  ...  іп іһе зһор.
6.  Тһеге аге  ...  ЬеаиіІЩ!  йо\үегз  іп іһе рагк.
7.  Біапа апё Магаі һауепЧ § о і ...  сһіЫгеп.
5.11. Ри* іп 
5отеІһіп§ ог апу(һіп£.
  (8отеіһіп § немесе апуіһіп§-ді таңдаңыз).
1.  Не ёісіп! е а і ...  Ьесаизе һе дүазпЧ һип§гу.
2.  \Үһаі'з \¥гоп§?” — “Тһеге'з  ...  іп т у  еуе.”
3.  8һе \^епі іо іһе зһор Ьиі зһе сііёпі Ьиу  . . . .
4.  \УоиИ уои Ііке  ...  іо еаі?
5.  Эо уои кпош  ...  аЬоиі іһе сіосіог?
94

5.1 
Риі  гае 
іүог
(
і
8  іп  Ьгаске($  іп  !һе  соггесі  огсіег  1о  шаке  $еп(епсе$. 
(Жақша ішіндегі  сөздерді дұрыс  орналастырып жазыңыз).
1.  А:  \Үе'с1 Іоуе Іо §о 
іо
 Ғгапсе.
В:  Кеаііу?......................... |........................
(Ғгепсһ? -  уои $реак? -  апу -  Бо)
2.  А:  Гсі Ііке Іо §о Іо Епдіапсі,  ріеазе.
В:  8иге, $іг....................................................
(уои -  Ігаіп рІаМотш. -  сап Іаке -  апу)
3.  А:.......................\ .............................
(апу -  шизеишз -  Аге Іһеге -  іп СагдіГГ?)
В:  АУе сіопЧ кподү.  ДҮе сап йпсі оиі аі Іһе Тоигізі  ІпҒогшаІіоп  Сепіге.
4.  А:..........................................................
(Ъгеасі, ріеазе? -  Сап I -  зоше -  һауе)
В:  ОГ соигзе.  Нош ти сһ  
чгоиЫ
 уои Ііке?
5.  А:  Зһаіі  I §о  іпіо сііу Іһіз айегпооп?
В: 
Ш у Т
..................................................
(Тһеге -  агеп I -  апу -  $һорз ореп Госіау.)
5.13. 
\¥ гііе *һе$е $еп(епсе$ а§аіп 
іүі
Л  апуопе/апуЬосіу ог апу!һіп§. (Апуопе/ 
апуЬосіу немесе апуйііп§ сөздерінің біреуін таңдаңыз).
1.  5һе  һаз §оІ по-опе Іо  һ е ір ..................................................
2.  Тһеге \үа$ поЬосіу оп Іһе Ігаіп..................................................
3 . 1'уе §оі поіһіпд &г сііппег................................................
4.  I һеагсі по(һіп£............................................... .
5.  8һе һа$ §оі поІһіп§ іо геасі...................................................
№ £а(іүе ргопоип$
(Болымсыздық есімдіктері)
Қ азақ  тіліндегі  болымсыздық  есімдіктеріне 
еш,  ешкім,  ешбір,  ештеңе, 
дәнеце,  ешқашан,  ешқандай,  ешқайсы
  сөздері  жатса,  ағы л ш ы н   тілінде  по, 
попе  -  
жоқ,
  по  опе  -  
ешкім
,  по(һііі§  -  
ештеңе,  еш  нэрсе,  дэнеце
,  поЬосіу  -  
ешкім
,  пеііһег — 
еиіқандай,  ешкім емес
 сияқты есімдіктері жатады.
N
0
,  по  апу -  
еш нэрсе,  жоқ
 мағынасындағы  болымсыздық есімдіктері  зат 
есімнің  алдында  жекеше,  көпше  түрде  келеді.  N
0
  есімдіктері  зат  есімнің  ал- 
дында келіп, болымды, болымсыз сөйлемде  қолданылады:
I  һауе по апу Ғгепсһ Ьоокз.
  — 
Менде француз тілінде кітап жоң.
I п
о   тізіакез  іп  һів  ігатіаііоп.
  -  
Оның  аудармасынан  мен  ешқандай 
қате тауып отырган жоқпын.
Егер  зат есіммен  бірге тұрып  бастауыш болса,  по  есімдігі,  поі апу -  
емес, 
бірде-бір,  ешқандай
 болып аударылады:
5һе і$ по а/гіепсі о/тіпе.
  ~ 
Ол меніц ешқандай да досым емес.
N
0
  риріі  изесі  а  (іісііопагу  хиһііе  ігат іаііщ   іһіз  іехі.
  -  
Ешбір  оқушы  бүл
мэтінді аударганда сөздікті қолданбады.

ІЧопе  болымсыздық  есімдігі  алдыңгы  сөйлемде  қолданылган  зат  есімнің
орнына қойылады: 
, 
:
Лге Гһеге апу зіисіепіз іп  іһе сіазз?
 -  
Сабақта студенттер бар ма?
Nо,  іһеге аге попе.
  -  
Жоқ.  (Онда еилкім мсоқ).
Мопе оГ -  
егикім
, 
оның,  олардың ешкімі,  ешқайсысы
 болып аударылады: 
опе  о/Іһет   соиШ Ьиу  іһіз  Ьоок.
  -  
Олардың  ешқайсысы  бұл  кітапты  са
- 
тып ала алмады.
 
*  ‘ "  -  з с   V 
^
Егер сөйлемде  болымсыздық есімдігі тұрса,  онда ол  болымсыз сөйлем  бо- 
лады:
ІУоЬогіу сате һоте.
  -  
Үйге ешкім келген жоқ.
Тһеге  із поі апу Ьгеасі оп  іһе іаЫе.
  -  
Үстелде нан жоқ.
I Ііке  пеііһег о /  іһезе  теіһосіз.  -   Мен мына әдістемелердің  ешқайсысын  да
ұнатпаймын
. 
т 
:ні~
 
Ю  гв  ; 
1
Зупіасйс ГипсНоп$  оГ пе£аН \е  ргопоип$
(Болымсыздық есімдіктерінің 
сөйлемдегі  атқаратын  қызметі)
Агылшын  тілінде  болымсыздық  есімдіктері  сөйлемде  баяндауы ш , 
бастаүы ш ,  а и ы қ та у ы ш , то л ы қ тау ы ш   қызметінде жұмсалады:
ІМопе  о /   іһіз  іп/оппаііоп  із  тіпе.  ҢоЬо&у  соиісі /іпс!  іһеіг  соаіз.  (Баста
- 
уыш).  Не з  поіһіп§  ю  һег.  (Баяндауыш)  I зам> поЬойу.
  /  
сһозе попе  Ьш іһе  Ьезі.
(Толықтауыш.) 
ф
 
. 
. 
_»  ^   \
Қазақ  тілінде  болымсыздық  есімдіктері  бастауы ш   та,  септелген  түрле- 
рінде  т о л ы қ та у ы ш   та  болады,  ал 
ешбір
,  ешқандай  есімдіктері,  негізінде, 
ан ы қ тау ы ш   қызметін  атқарады.  Мысалы: 
Ешкім  келген жоқ.  Шаңнан  басқа 
ештеңе көрінбейді.  Әсел ешбір жұмысты  ойламай  істемейді.
А гы л ш ы н ,  қ а з а қ  тілдеріндегі  бол ы м сы зды қ ес ім д ік т ер ж щ  сойлемдсгі
қы зм етін ің  то л там а  сы збасы
Б о л ы м с ы зд ы қ  
е с ім д ік т е р і
Қ ы зм еті
А ғы лш ы н
Баяндауыш
Толы қтауы ш
Аныюгауыш
Қ азақ
У
Бастауыш
Толы қтауы ш
96

Кевехіуе ргопоипз 
\  
(Өздік есімдіктер)
А ғы лш ы н  тілінде  әздік  есімдіктерге  ту&е1Г,  уоигзеК,  һітзеІГ,  һег$е!Г, 
Н$е1Г,  опг$еІүе$,  уоиг$еІҮе$  жатса,  қ а за қ   тілінде 
өзім,  өзің,  өзіңіз,  өзі, 
өзіміз,  өздерің
  сияқты  есімдіктер  жатады.  Ағылшын  тілінде  барлык.  жіктеу 
есімдіктеріне тән өздік есімдіктері болады. Тәуелдеу есімдіктеріне объективті 
септіктегі жіктеу есімдіктеріне жекеше түрде $е1Г, көпше түрде $е1үе$ жалғауы 
жалғанады.  Ағылшын  тілінде  өздік  есімдіктер  қазақ  тіліндегідей  жіктеледі, 
тэуелденеді, жекеше,  көпше түрлерге бөлінеді, бірақ септелмейді.
I
Мен
МузеІГ
Өзім
Үои (сен)
Сен,  сіз
Үоиг$е1Г
Өзіңіз
Зһе (ол)
Ол
НегзеІГ
Өзі
І!
Ол
И$е1Г
Өзі
\Уе (біз)
Біз
Оигзеіуез
Өзіміз
Үои (сіздер, сендер)
Сіздер, сендер 
’ Үоигзеіуез
Өздеріңіз
Тһеу (олар)
Олар
Тһетзеіуез
Өздері
Опе
Біреу
ОпезеІГ
Өзіне-өзі
Сөздіктерде  тұйық  етістіктер  өздік  есімдіктермен  бірге  қолданылғанда, 
белгісіздік  өздік  опе$е1Г есімдігімен  келеді  де:  (о  йпсі  опе$е1Г- 
үіиырап  қалу; 
(о с о т е   іо  опе$е1Г — 
өзіне-өзі келу  (ес жию)
  мағынасын  береді.
Опе$е1Г тәуелденгенде,  тиісті  өздік  есімдігімен  алмастырылады: 
Зһе сате
Іо 
һегзеі/.

жүктеу/скачать 22,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: