Баданбекқызы Зәуре Ші 5 8 І х а и ? л Б 44 Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі зәуре Баданбекқызы

• 
Ргезеп* РегГесі Тепхе: 
Агтап 
һаз Іе/і. 
(Агтап Іе/і Ье/оге іһе ргезепі ііте. 
Ие 
із  поі  һеге 
пот)
 
-  
Арман  кетіп  қалган.  (Арман  осы уақытқа  дейін 
кетіп қалды.  Ол мұнда қазір жоқ.)
• 
Ра$1 РегГес* Тепхе: 
Агтап Һа4 
Іе/і 
шһеп іһеу %оі іһеге.  (Агтап Іе/і Ъе/оге 
іһеу  £оі  іһеге.  Не  шаз  поі  іһеге  шһеп  іһеу §оі  іһеге.)
  -  
Олар  ол  жерге 
жеткеніие,  Арман  кетіп  қалган.  (Арман  олар  келгенше  кетті.  Олар 
келгенде ол онду болган жоқ.)
•
 
Ғиіиге  РегГесС  Теп§е: 
Агтап
 
и
>іІІ 
һаүе  Іе/і 
м?һеп  іһеу §еі  іһеге.  (Агтап 
и’/7/ 
Іеауе  Ъе/оге  іһеу  §еі  іһеге.  Не
  н
чіі  поі  Ъе  іһеге  шһеп  іһеу  §еі 
іһеге.)  —  Арман  олар  жеткенде  кетіп  қалады.  (Олар  ол  жерге 
барганда,  Арман болмайды.)
РегГесС сопііпиоиз А§рес(
Олар төмендегідей бөлінеді:
• 
Рге§еп(  РегГесІ  Сопііпиои§: 
I һауе  Ьееп  геайіп§ /о г  ап 
һоиг.
  — 
Мен  бір 
сагат  бойы оқыганмын.
• 
Ра§*  РегГесІ  Сопііпиои§: 
I  һагі  Ьееп  ц?огкіп§ 
/о г   зеуегаі  һоигз.
  — 
Мен 
бірнеше сагат бойы 
жұмыс істегенмін
.
•
 
Ғиіиге РегГесГ Соп(іпиои§: 
I 
т іі 
һахе Ьееп геайіп§
/о г/іч е  һоигз.
  -  
Мен 
бес сагат бойы 
оқымақшымын.
121

8ІМРЬЕ  ТЕК8Е8
8. РКЕ8Е\Т 8ІМРЬЕ Т Е \8Е
ІІве (Қолданылуы)
Ағылшын тілінде аталған шақ  төмендегі жагдайларда қолданылады:
ІҒ§е  (Қолданылуы)
Ехатр1е5  (Мысал)
1
Сөйлеу  кезіне  қатыссыз, үнемі 
қайталанып  отыратын  кәсіби және 
күнбе-күнгі,  жалпы іс-әрекетті білдіру 
үш ін қолданылады:
Ргезеп* 5ішр1е  шағы  бұл жағдайда 
аһуауз -  
әрқаиіан,
  һагсііу еуег -  
ешқашан
,  осса$іопа1Іу — 
кейде
, 
$оте(іш е5 -  
кейде
,  ойеп  -  
жиі, 
и5иа11у -  
әдетте,
  8еШот -  
сирек, 
еуегуйау -  
күнделікті,
  еүегу соиріе оГ 
л\еек5 -  
әрбір екі жетіде,
  опсе/(:\¥Ісе 
а лүеек/топіһ  -  
бір/екі жетіде/айда
, 
т о 8 і т о т і п § 5  -  
көбінесе,  ертеңгісін
с и я қ т ы  
мезгіл үстеулері  мен  мезгіл 
үстеу тіркестерімен қолданылады. 
Мезгіл үстеулері,  әдетте,  бастауыш 
пен негізгі  етістіктің ортасында 
келеді,  ал  мезгіл үстеу тіркестері 
сөйлемнің басында немесе соңында 
қолданылады:
I § е і ир аі  7 о 'сіоск ечегу 
сіау.  -  Мен күнде сагат  7-де 
түрамын.
 
I
Не Ііуез іп Азіапа.
  -  
Ол Астанада тұрады.
Не  изиаііу § еі
5
 һоте агоипсі 5 
р.т.  -  Ол эдетте үйіне кешкі 
сагат  5 иіамасында жетеді.
Опсе а уеа г I ігу іо §еі іо  іһе 
сіепіізі.  -  Мен жылына бір рет 
тіс дәрігеріне  қараламын.
I  м>азһ ту һаіг (ш се а  ь>еек.
  —
✓
Мен басымды жетісіне 2 рет
жуамын.
 
I
2
Ғаламзатқа тән,  жалпыға мэлім, 
белгілі  ақиқат шындықты көрсететін 
іс-қимылды  айтуда қолданылады
Тһе зип гізез іп  іһе Еазі.  -  
Күн  шыгыстан  шыгады.  Тһе 
Еагіһ  із гоипсі.
  — 
Ж ер дөңгелек. 
Тһе Ьігсі/ Ііез.
  -  
Құс ұшады.
3
Нұсқауларды  көрсету үшін 
қолданылады
Үои іаке іһе зесопсі іигпіщ  оп 
іһе гіф і.
  -  
Екінші бұрылыста 
оңга бұрылыңыз.  Үои тіх 
іһе зоир
 н
піһ зоте сгеат аі 
іһе епсі.
  — 
Соңында сорпага 
кілегей қосыңыз.
122

Ж алғасы
4
Келер шаққа қатысты шартты райлы 
сөйлемдерде  Ш ец  -  
қашан
, ІГ -  
егер, 
а§ 
800
П  а§ — 
кеіиікпей
, үуһепеуег 
-  
қашан
,  ЬеГоге -  
алдында
,  ай ег -  
соңынан,  содан кейін
, т.с.с.  сөздермен
қолданылады
ШН уои іеіі те і/у о и  зее һег? 
— Егер сіз оны көрсеңіз, маган 
айтасыз ба?
VII § іге һіт а Іеііег мһеп һе 
сотез Ьаск.  — Ол қайтып 
келгенде, мен оган хатты 
беремін.
5
Келешекте  іске асатын  іс-әрекет тура- 
лы ақпарат бергенде (ресми оқиғалар 
мен деректер, уақыты  бекітілген 
кестелер) қолданылады
Тһе Ргіте М іпһіег зіагіх 
һіз о/рсіаі 
уізіі
 іо Ғгапсе 
іотоггош  -  Премьер-министр 
Францияга ресми сапарын 
ертеңнен бастайды.
Ағылшын 
тіліндегі 
Ргехепі  8ітр1е 
шағы  қолданылуы  мен  мағынасына 
қарай 
қазақ 
тіліндегі 
Ауыспалы  осы  ш аққа 
сәйкес  келеді.  Ауыспалы  осы 
шақ қимылдың,  істің,  әрекеттің,  құбылыстың жаратылыста дағдылы  қалыпта 
болып тұратындығын  білдіреді.  Мысалы:  құс ұшады,  су ағады,  от жанады.
Ғогтагіоп  оГ Ргезеп* 8ітрІе Тепхе 
(Ргезепі вішріе  шағының жасалуы)
Ғогтиіа 
(Формуласы): 
Т іт е   айуегһіаіх 
(Мезгіл үстеулер):
Зиіуесі + V, 
еуегу сіау (уеаг, \үеек, топіһ)/и§иа11у/
Бастауыш+Е, 
ойеп/зеЫот.
Ғогтх 
(Түрлері):
+ АГйгтаііуе 
Болымды
?  Іп(егго£аііүе 
Сұраулы
-
 
№ £айуе 
Болымсыз
I
Үои
Тһеу
шогк.
Не  Зһе 
И
^огкз.
Оо
I
уои
\уе
іһеу
шогк?
Ооез
һе
зһе
іі
\уогк?
I 
і
Үои 
і
\Уе
Тһеу
сіо ПОІ
(сіопЧ)
\уогк.
Не
сіоез поі
Зһе
(ёоезпЧ)
\үогк.
К
123

Сопітас(іоп$  (Қысқартулар): 
І/Үои/ІУе/Тһеу  сіо  поі.
  -   /  
<іопі/Үои  сіоп і/1¥е
йогііГТЪеуёогіи 
і
  ^ ^ ;
Не/5һе/Іі <іое$ поі.
  = 
Не/5һе/Іі йоезгіі
.
Енді екі тілдсгі әр сөйлем түрінің жасалуын  жеке-жеке қарастырайық.
Розіііүе  Гогт 
(Болымды сөйлем)
Қазақ  тілінде  Ауыспалы  осы  шақ  -а,  -е,  -й  тұлғалы  көсемшенің  жіктік 
жалғауы  қосылуы  арқылы  жасалады.  Оның  болымды  түрі  төмендегідей  жік-
теледі: 
" 
;  ж
Ж а қ  
ж екеш е 
көпш е
I 
Мен  сөйлеймін. 
Біз сөйлейміз.
II 
С ен/сіз сөйлейсің/сіз. 
Сіздер/сендер сөйлейсіздер/ сіңдер.
IIГ# 
Ол сөйлейді. 
Олар сөйлейді.
Ал, а ғы л ш ы н  тілінде Ргехепі 8ішр1е шағы етістіктің бірінші тұлғасы (Е^)
іо  (Ііуе)  демеулігінсіз  қолданылады  да,  ол  бастауыштан  кейін  тұрады.  Оны 
төмендегі  құрылым  арқылы көрсетіп,  кесте арқылы  қарастырайық.
Б астауы ш + Е ,
ЗиЬЗесІ 
| і і  
I
Бастауыш____________| 
Е, 
|_______
I  І/ҮоиЛҮе 
I 
I 
I
Тһеу/оиг 
1І¥е 
іп Азіапа.
рагепіз/оиг Ьгоіһегз 
|_______  
|
Му то іһ е г 
I
Му  5І5Іег 
Ііуез* 
іп Азіапа.
Му Ьгоіһег 
I 
I 
I
Му &1һег 
I________ I 
I
*Ескерту.  Ағылшын  тілінде  үшінші  жақтың  жекеше  түрінде  негізгі 
етістікке -
5
, -е
5
 жалғаулары жалғанады. Олардың әртүрлі оқылу жолдары мен
емле ережелері болады:
1.  |
5
]  болып  [р],  [I],  [к], 
Щ
  [Ө]  қатаң  дауыссыз  дыбыстарынан  кейін
оқылады:  шееі»  [ті:І«],  віорв  [зіэрз], Іікев  [Іаікз].
2. 
[г\
  болып  дауыстылар мен  [Ь],  [
дауыссыздардан кейін оқылады: 
ріау* 
[ріеіг], «решів [зрепсіг], 
«ее 
[%і:г
]9
[діуг].
124

3.  [І
2
І  болып  [§],  [
2
],  [[],  [зЗ,  [^],  [ф]  дыбыстарынан  кейін  окылады:
*га$һе$ 
[шо:/І2], 
ра$$е$ 
[ра;5І2], 
(еасһе§  [(і:^іг].
Емле ережесі.
1. Егер етістік у-ға аяқталып, оның алдында дауыссыз тұрса у іе-ге өзгеріп, 
-8  [І
2
]  болып  оқылады:  зііігіу/зіікііез (зілсііг).
2.  Егер  етістік  дауыстыға  аяқталса,  онда  у  өзгермейді:  ріау/ріаух,  епіоу/ 
еп]оу£.
3.  Егер  етістік -88, -8һ, -сһ, -х,  -Ссһ  немесе о-ға  аяқталса,  онда -е8  жалғауы 
жалғанады: 
тізз
 -  
т т ез 
30
 -  
§оез  сіо
 -  
с/ое$  іеасһ
 -  
іеасһеа.
Ж оғары дағы   ережелерді  п ы сы қтау үш ін, тапсы рм аны   орындаңыз. 
Тапсы рма:  сөйлемді жақтарға жіктеңіз.  Үлгіні пайдаланыңыз.
Үлгі: 
1 Іеасһ  іһе зіисіепіз.
  -  
Меи студенттерді оқытамын.
Үои іеасһ іһе зіисіепіз.
  -  
Сіз/сеп студеиттерді оқытасыз/сыц.
Не/зһе іеасһез іһе зіисіепіз.
  -  
Ол студенттерді оқытады.
УҮе іеасһ  іһе зіис/епіз.
  — 
Біз студенттерді оқытамыз.
Тһеу іеасһ іһе зіисіепіз.
  — 
Олар студенттерді оқытады.
1 .1 Ігапзіаіе агйсіез еуегу шопіһ.
2 . 1 \уа§һ т у  һапсіз еуегу сіау.
1 . 1  йгіүе  а саг.
Қазақ тіліндегі  ауы спалы   осы  шақтың  болымсыз  түрі  етістікке  -ма,  -ме, 
-ба,  -бе,  -па,  -пе  жұрнақтарының жалғануы  арқылы  жасалады  да,  төмендегі- 
дей жіктеледі:
Ағылш ын 
тілінде  сөйлемнің  болымсыз  түрі  бастауыштан  кейін  сіо/ёоез 
көмекші  етістіктері, 
по( 
демеулігі,  етістіктің  1-ші  тұлғасының  келуі  арқылы 
жасалады. 
Вое8 
көмекші  етістігі  тек  қана  үшінші  жақ  жекеше  түрде,  ал  сіо 
қалған  жақтарда  қолданылады.  Оны  құрылым  түрінде  төмендегідей  жазып, 
кесте түрінде  қарастырайық.
х\е§айуе  Гогш 
(Болымсыз сөйлемнің жасалуы)
Ж а қ  
жекеш е
I 
Мен сөйлемеймін.
II 
Сен/сіз сөйлемейсің/сіз.
III 
Ол сөйлемейді.
кепш е
Біз сөйлемейміз.
Сіздер/сендер сөйлемейсіздер/сіңдер. 
Олар сөйлемейді.
Зиіуесі + сіо/сіоез (АУ)*  + по( + 
V,* 
Бастауыш #  сіо/сіоез (КЕ)*  + поі + Е *
125

(1о/(1ое$ АҮ (КЕ)
Бастауыш
І / Ү о и / т  
Му аипі апд  I 
Му  рагепіз  апё I 
Тһеу/Му зізіегз
Не/Му Ьгоіһег 
Оиг шапа§ег 
Зһе/Му зізіег 
Му аипі 
Му гпоіһег 
Тһе саг
Сөйлемнің  болымсыз  түрін  пысықтау  үшін,  төмендегі  тапсырманы 
орындаңыз.
Тапсырма: 
сөйлемнің болымсыз түрін  жазыңыздар.
1.  I  зіиёу аі іһе Шіуегзііу.  2.  Тһеу \Үогк аі  зсһооі.  3.  8һе зіп§з уегу 
у/е\1.
4.  Не  §оез іо іһе  сіізсо  еуегу дуеек.  5.  \Үе ойеп шгііе  Іеііегз.
Ескерту.
1.  *АУ -   Аихіііагу уегЬ  - КЕ -  Көмекші етістік
2.
  *  V,  -  іһе  йгз* Іо г т   оГ іһе үегЬ 
- 
Е, 
-  
Е
тістіктің
 
бірінші тұлғасы
3.  Сөйлемнің  болымсыз түрінде  3  жақ жекеше түрдегі  негізгі  етістікке  -з, 
-ез жалгаулары жалганбайды,  себебі олар  көмекші етістікке жалганып тұр.
Не  ёөез поі зіисіу аі іһе  П Ш ш ііу.
  1  
Ол университетте оқымайды.
Іпіегго§аііүе Гогш 
(Сұраулы  сөйлемнің жасалуы)
Қ а з а қ  тіл ін д е сұраулы сөйлем төмендегідей жіктеледі:
Ж ақ  жекеше 
көпше
I 
Мен сөйлеймін бе? 
Біз сөйлемейміз бе?
II 
Сен /сіз сөйлейсің/сіз бе? 
Сіздер/сендер сөйлемейсіздер/ сіңдер бе?
III  Ол сөйлемей ме? 
Олар сөйлемей ме?
Бұл сұраулы сөйлемдер 
ағы лш ы н 
тіліндегі 
ж алпы  сұраулы 
сөйлемдеріне 
сәйкес  келеді,  себебі  сұрақ жалпы  сөйлемге  қойылып  тұр.  Берілген  сұрақтар 
агылшын тіліндегі  жалпы  сұрақтар  сияқты 
иә 
немесе 
жоқ 
деген  жауапты  ке- 
рек етеді.  Мысалы, 
Сенде агылшын тілінде кітаптар бар ма?
 — 
Иэ.
126

Сонымен,  қазақ  тіліндегі  жалпы  сұрақ  ма/ме,  ба/бе,  па/пе  демеуліктері 
арқылы жасалады,  олар сөйлемнің аяғында келіп, бөлек жазылады.
Ағылшын 
тілінде 
жалпы 
сұраулы  сөйлем 
с!о/(1ое$ 
көмекші  етістіктерінің 
бастауыштың алдына қойылуы арқылы жасалады.  Б о   1-ші,  2-ші  жақ жекеше, 
көпше түрде және 3-щі жақ көпше түрінде  қолданылады, ал 
с
1
ое
5
 
тек 3-ші жақ 
жекеше  түрде  қолданылады.  Сүраулы сойлемнің 3-ші  жақ жекеше түрінде  -
5
, 
-е$ 
жалғауы  негізгі  етістікке  жалғанбай,  комекші  етістікке  жалғанады,  яғни 
жетекші  етістік 
-е$ 
жалғаулықтарынсыз  қолданылады.  Оны  төмендегі 
құрылымда жазып,  кесте түрінде қарастырайық.
Б о /Әоез (АУ) + зцЫесІ + V ?
Оо /Боез(КЕ) + бастауыш + Е ?
Оо
8иЬ]есі
1 V,  - Е,
8һог( ап§\үег
Оое$
Бастауы ш
ш
 
ш
Қ ы сқа жауап
АУ (КЕ)
Я
р
Әо
ІЛүе
дүогк?
Үез, уои сіо.
шу  Ғгіепсі &  I
N
0
, уои сіопЧ.
шу рагепіз &  I
Үе$,  (һеу сіо.
уои
N
0
,  Іһеу ёопЧ.
1 Леу
дүогк?
Үез,  I сіо.
Б о
Азеі  апсі Аісіапа
N
0
, 1 сІопЧ.
Іһе шапа§егз
Үез,  (һеу сіо.
N
0
,  Іһеу сіопЧ.
Эоез
зһе/шу шоіһег
\үогк?
Үез,  зһе ёоез.
уоиг зізіег
N
0
,  зһе сІоезпЧ.
Һе/Аішаз
Үез,  һе сіоез.
й (Іһе саг)
N
0
,  һе сІоезпЧ.
Үез, і( йоез.
N
0
,  іі сІоезпЧ.
Ж алпы   сүраулы  сөйлемді  пысықтау үшін, тапсырманы  орындаңыз.
Тапсырма: 
I  геай Ьоокз еуегу йау
,  -  
Мен  күнде кітап  оңимын.
  Жақтарға
(уои/ше/зһе/іһеу) жіктеп, жалпы сұраулы сөйлем  құрастырып,  қысқаша жауап 
беріңіз.
Үлгі: 
Не геасіз Ьоокз еуегу с/ау.
  -  
Ол күнде кітап оқиды.
Ооез һе геасі Ьоокз емегу сіау? — Ол күнде кітап оқи ма?
Үез,  һе сіоез.
 -  
Иә.
127

5ресіа1 цие$ііоп$ 
(Арнайы сұрақтардың жасалуы)
Арнайы  сұрақтар  сөйлемнің  белгілі  бір  мүшесіне  қойылады.  Оны 
төмендегі құрылым бойынша жазып,  кесте түрінде қарастырайық.
Іпіеггоёаііуе ргопоипз  + ёо/ёое§ (АУ) + $иЪзесі + \^ ?
Сұрау есімдіктері + ёо/сіоез (КЕ) + бастауыш + Е^?
ЗиЬіесі
Бастауыш
ІпІегго£аііуе ргопоип$ 
С ұрау  есім діктері
\¥һеге
\¥һеті
\Үһу
Н
олү
Н
о
\
у
 оЛеп
\үе
I ,   Ш у   5 0 П
апсі 
шу 
йаи§һіег 
уои/іһеу 
шу 
рагепіз
зһе/һе/іі
\уогк?
і ш
\үогкз?
Ескерту.  Кестеде  көрсетілгендей, 
\уһо/\үһаі/\үһісһ 
бастауыш  болса,  онда 
сіо/доез  көмекші  етістігі  бастауышқа  сұрақ қойганда  қолданылмайды.  Негізгі 
(жетекші) етістік үшінші  жақ жекеше түрінде қолданылады, ягни етістікке -8,
-ез жалгаулықтары жалганады: 
; 
?
\Үһо сігіпкз со//ее іп іһе тогпіп%?
 -  
Күнде ертеңгісін кім  кофе ішеді?
Му тоіһег сіоез,
  -  
Менің анам.
 
»
Арнайы  сұрақты  пысықтау үшін, тапсырманы  орындаңыз.
Т апсы рм а:  сөйлемге  арнайы  сұрақтар  қойыңыз.
\Уе соте һоте аі 
6
 осіоск.
  -  
Біз үйге сагат 
6
-да келеміз.
Үлгі: 
\Уһо сотез һоте аі 
6
 осіоск?
 — 
1/Уе <іо.
А ғылш ын  тіліндегі  бөлшек  сұрақтардың  (циезйоп  *а§$)  Ргевепі 8ітр1е
ш ағында  қолданылуы:
1.  Бөлшектік сұрақ сөйлемде эңгімені  бастау үшін  қолданылады:
Іі ’з а Іоуеіу сіау,  іт  Ч 
іі?
 
-  
Күн тамаша,  солай емес пе?
Іі 
5
 поі уегу хтгт һеге,  һ  
іі?
 
-  
Бүл жерде өте жылы емес
, 
солай ма?
2.  Бөлшектік 
сұрақ 
сөйлемге 
қойылған 
сұрақты 
құптату 
үшін
қолданылады:
Үоиге сот іщ  іоо,  а геп іуо и ?
 -  
Сендер де келесіңдер гой,  солай емес пе? 
Үез,  юе аге?
 — 
Иэ.
128

ҒогтаНоп оГ яие^йоп  (а§$ 
(Бөлшек сұрақтың жасалуы)
Бөлшек сұрақты төмендегі  құрылым бойынша жазуға болады.
Болы м ды /болы м сы з  сөйлем + Ье/һауе/(1о/с1ое$ + бастауыш  +
\ 
+ һе/хһе/І, \уе, іһеу, уои?
1.  Бөлшек  сұрақ  көмекші  етістіктер  (Ье/Йо/йое5/һауе)  мен  бастауыштан 
тұрады  
(Лоуои? йоеь һе? йопЧуои? йоезп
V 
һе? һаз зһе? агегііуои?).
2.
  Болымды  сөйлемнің  екінші  бөлігі  әдетте  болымсыз  бөлшек  сұрақпен 
жалғасады да, үтірмен ажыратылады:
Лзеі ріауз Іһе ріапо,  йоезп
 7 
зһе? — Әсел тіанино ойнайды гой,  солай емес пе?
3.  Болымсыз  сөйлемнің  екінші  бөлігі  болымды  бөлшек  сұрақпен 
жалғасады.  Болымды бөлшектік сұрақтың алдына үтір  қойылады:
Тһеу йогіі Ііке іһет,  йо іһеу? — Олар оны ұнатпайды,  солай ма?
4.  Бөлшек сұрақта бастауыш эрқашан есімдіктерден  болады:
Іһапаг йоезп 'і
 Н
|  
йоез $һе?
 — 
Жанар жүмыс істемейді,  солай ма?
Ескерту.  Сұраулы  сөйлемдер  туралы  352-беттен  толық  мэлімет  ала  ала- 
сыздар.
Ргезеп* §ітр!е Тепве ^үііһ  ‘Ье’
(Ргезепі З іт р іе  шағы  ‘Ье’  етістігімен)
Тһе  и$е оГ іһе үегЬ 
'Ъё*
  (’& ’  етістігінің қолданылуы)
1.  Кім екенімізді айту үшін  қолданылады:
Мысалы: 
Гт  2аиге апй іһіз із ту йаи§һіег Азеі.
Ше аге /гот  Кагакһзіап.
Гт  Азеі апй іһезе аге ту йащһіегз.  Тһіз із Аійапа апй іһіз із Апеі 
Тһеу аге рирііз
.
2.  Ауа райы туралы айтқанда қолданылады:
Іі з һоі іойау.  ІГз а Ьеаиіі/иі йау.  Іі'з поі соШ іойау.
3.  Уақытты айту үшін қолданылады:
Іі з піпе осіоск.  ІГз һаі/разі іһгее. 
Не'з Іаіе!
4.
  Адамның жасын айтқанда қолданылады:
Му §гапййаи§һіег і з / у е  уеагз оій.
5.  Адам баласы өзін қалай сезінетінін айтқанда қолданылады:
І  т соій.  Н е з һип%гу.  Н ез іһігзіу.  Ше'ге іігей.  5һе'з Ьогей.
Тһеуге һарру.
6
.
  Кешірім сұрауда қолданылады: 
Гт  зоггу I ат Іаіе!
7.  Жер атауларын атаганда қолданылады:
Азіапа із іп іһе погГҺ о/Каіакһзіап.
8.  Сәлемдескенде  қолданылады; 
'Нош агеуои?'
 -  
Тт /іпе.г
9.  Бір  жерде  бір  нәрсенің  бар  екендігін  айтқанда,  Іһеге  сөзімен  қолданы- 
лады:
129

Тһеге
 /5 
а мһііеЪоагсІ іп іһе сіаззгоот.  Тһеге аге зоте Ьоокз оп іһе іаЫе.
10.  Заттарды сипаттаған кезде қолданылады:
Іі ізп і ехрепзіуе.  Іі із а сһеар соаі.
Тһіз із ап оШ/ ііт
. 
Іі ізп і уегу §оосІ.
Ғ о гт а ііо п   оҒ ргезепі з іт р іе   (еп$е \
үіі
Һ  4Ье9 
(Ргезепі зіт р іе  шағының  ‘Ье’  етістігімен жасалуы)
Ғ о г т и іа  (Формуласы):
ЗиЬіесІ + ат/аге/і§ 
Бастауыш + ат/аге/із
Ғ о гт$   (Түрлері):
+ А Гйгтаііуе 
Болымды
?Іп(егго8аНуе
Сұраулы
-  
№§а*іүе 
Болымсыз
I
Не
Зһе
II
а т
і$
із
і$
а $ШсіепІ. 
а зіисіепі.
№е
Үои
Тһеу
аге
зШсІепІз.
А т
1$
I
һе 
зһе 
• 
_
а зШсіепІ?
Аге
у/е
уои
Іһеу
зіисіепіз?
I
Не
8һе
II
аш поі 
із
із по( 
із
а зіисіепі. 
а зШёепі.
№
Үои
Тһеу
аге  поі
зШсіепІз.
Соп(гасііоп$ (Қысқартулар):
/  
ат
  = 
Гт
Не /5һе /Іі /  із
  = 
Н ез /5 һ е з /К з
УУе /Үои /  Тһеу аге
  = 
Шеге /Ү оиге /  Тһеу ге
I  ат поі
 = 
Гт  поі
Не /5һе /Іі /  із поі
  = 
Не ізп  /5һе  ізп і /Іі ізгіі
/Үои /  Тһеу аге  поі
  = 
Ше агегіі /Үои агегіі /  Тһеу агегіі
Енді әр  сөйлем түрінің жасалуын  жеке-жеке  қарасты райы қ.
А Н ігтаііу е  Гогт 
(Болымды сөйлем)
Болымды  сөйлемнің  жасалуын  томендегі  құрылым  бойынша  көрсетіп,
■  
‘ л  
ч
оны  кесте түрінде қарастырайық.
Б астауы ш  + Ье
а т
аге
130

8іп£иІаг (Ж екеш е түрі)
Ріигаі  (Көпше түрі)
I  аш  іп Азіапа 
по
\
у
.* -  Мен қазір 
Астанадамын.
Үои аге іп Ьопсіоп. -  Сен (сіз) Лондондасың/сыз. 
Не із  іп Акіаи 
поч/.
 -  Ол  қазір Ақтауда. 
Егпиг із  іп  (һе  зһор.  -  Ернұр дүкенде.
Тһе зШсіепІ із  іп Іһе сіаззгоот. -  
Студент класс  бөлмесінде.
Нег ипсіе  із ап есопотізі. -  Оның ағайы 
экономист.
Му іаіһег із  а репзіопег. -  
Менің әкем зейнеткер.
5һе І5 В
гіііб
Һ. -  Ол -  британдық.
5аи1е* І5 Кагакһ. -  Сәулет -  қазақ.
Ніз  зізіег І5  ап  асігезз. -  Оның сіңлісі/апайы
әртіс.
Оиг аипі із  оиі. -  Біздің апайымыз сыртта. 
Му <іаи§һ1ег і§  паіщһіу. -  Менің қызым ерке. 
Тһіз І5  т у  зоп. -  Бұл 0  менің ұлым.
Тһаі  І5 һіз сіаиеһіег. -  Анау -  оның қызы.
1115  а пе\ү саг. -  Бұл -  жаңа жеңіл көлік.
\¥е  аге  5Іис1епІ5. -  
Біз студентпіз.
Үои  аге геаёу. -  Сіз дайынсыз. 
Тһеу аге  Іаіе. -  Олар  кешігуде. 
Оиг еп£Іпеег5  аге  һі§һ 
циаіійеё опе5. -  Біздің 
инженерлер жоғары 
мамандандырылған.
Тһе5е  т е п   аге асІог5. -  Мына 
адамдар  (ер  адамдар)  әртістер. 
Тһо5е §ігІ5  аге зіп§егз. -  
Ана қыздар  әншілер.
Му рагепІ5  аге репБІопегз. -  
Менің әке-шешем зейнеткер- 
лер.
Тһеве  аге пе\ү сагз.  -  Бұлар 
жаңа жеңіл көліктер.
Тһо5е аге т у  (іаи§ҺІегз. -  
Аналар -  менің қыздарым.
Ескерту.  Сөйлемді  ағылшын  тілінен  қазақ  тіліне  аударғанда,  аш/аге/і$ 
етістігі аударылмайды:
/  
ат а зіидті.  — Мен студентпін.
8
аиІеІ із Кагакһ.  — Сәулет
 — 
қазақ.
Ө ткен  т а қ ы р ы п т ы   п ы сы қтау үш ін, тап сы рм ан ы   оры ндаңы з. 
Тапсырма:  берілген сөздермен  сөйлем  құрастырыңыздар.
I
геіаііуез.
Үои
а пе\ү ргс^есі.
Не /5һе
уегу роіііе.
Ніз Ьоз5
аге
рипсіиаі.
Оиг еп§іпеег5
а Ьизіпе5зтап.
ТҺІ5/ Іһаі/И
ап ойісе.
\Үе/Үои
а т
оиг рагіпег^.
Тһеу
һо5рііаЫе.
Тһе  Кагакһз
іг о т   Акіаи.
О т а г  апсі О о зу т
із
Еп§1ізһ.
Тһе5е,  Іһозе
іп  ЬопёЬхі по\ү. 
іп а Ьизіпезз ігір. 
уегу аіігасііүе.
131

Мевайүе Гогт  оГ 4Ье’
(‘Ве’  етістігінің болымсыз түрі)
Ве  етістігінің болымсыз түрін төмендегі  құрылым бойынша көрсетуге бо 
лады.
Бастауыш  + ат/аге/і$ + поі
П ысы қтауға  арналган тапсырманы орындаңыз.
Т апсы рм а:  Кестеде берілген сөйлемнің болымсыз түрін жасаңыздар.
I
ехреп$іуе.
Үои
£ге$һ.
Не
а сіепіізі.
Аг$еп
а т  поі
іп  ііт е .
5һе
а Ігаіп.
Зһупаг
а 
дгіуег.
Му аипі
ап  есопоті$і.
Тһі$ рго^есі
аге  поі
а зесгеіагу.
Тһаі \уошап
һеге.
Іі
£00(1.
Оиг сотрапу
һі$  $і$(ег.
\Уе
т у  Ьіке.
Тһеу
і$  поі
Гаг Ггот 
Іһе Ьапк.
Ні$  $оп§
іп оиг с1а$$е$ 
по
\
ү
.
Нег 
уоісе
оиг с1іеп($.
Му сііепі
Ьеаиіііиі.
Тһе$е
пащһіу.
пе\ү$рарег$
Тһо$е 
Ьоокз
СепегаІ  яие$ііоп \¥ІІҺ  4Ье9 
(‘Ве’  етістігі жалпы  сұраулы  сөйлемде)
Оның  құрылымын  төмендегідей  көрсетуге  болады.
А т /  аге/ і§ + бастауы ш ?
Жалпы  сұраулы  сөйлемде  Ье  етістігінің  ат/аге/і$   түрлері  бастауыштың 
алдына қойылады:
- 
Ат I  гщһі?
 — 
Менікі дүрыс па?
- 
Үез, уои аге.
  -  
Иэ.
- 
А ге уои Ғгепсһ?
 — 
Сіз французсыз ба?
- 
Nо,  I ат поі.
  -  
Жоқ.
132

- ®  
зһе уоиг зізіег?
 -  
Ол сіздің әпкеңіз бе?
- 
Үез,  зһе із.
 — 
Иә.
- 
Із һе һеге?
 — 
Ол осында ма?
- 
N
0
,  һе ізп
 7.  -  
Жоқ.
- 
Із іһіз уоиг соаі?
 V 
Мынау сіздің сырт киіміңіз бе?
- 
N
0
,  і? ізп'(. —Жоқ.
- 
Із іһаі һіз іеіех?
 — 
Анау оның телексі ме?
- 
Үез,  Щ
 т   — Иэ.
- 
Із Ьаііа  19?
 — 
Лэйиіа он тогызда ма?
- 
Үез,  зһе із.
 — 
Иэ.
- /4г£ 
уоиг зіидепіз аі іһе Іеззоп?
 — 
Сіздің студенттеріңіз сабақта ма?
- 
N
0
,  іһеу агегіі.
  -  
Жоқ.
Ж ал п ы  
сұраулы 
сөйлемді 
п ы сы қтауға 
арналған 
тапсы рм аны  
оры ндаңы з.
Тапсы рма:  сұраулы  сөйлем  құрастырып,  қысқа жауап  беріңіз.
А т
I
ап ассоитапі?
һе/ВакуІгһап
а Іеасһег?
Ь
зһе/2һапаг
ап есопотізі?
іі/іһіз/іһаі
а зирегтагкеі?
а зіиёепі?
\уе
а Яо\уег?
Аге
іһеу
сіосіогз? Ьизіпеззтеп?
уоиг рагепіз
репзіопегз?
оиг сизіотегз
арріез?
Іһезе
іп  іһе ойісе?
іһозе
уоиг зізіегз?
Ргезепі Зішріе  \
үі
(Һ  "һауе/һауе §оГ 
('Наүе/һауе 
£оі'
  етістігі  Ргезепі зішріе -  шағында)
Науе/һауе  §
01
'  етістігінің  болымды  түрін 
төмендегі  құрылым  арқылы 
көрсетіп, оны кесте түрінде қарастырайық.
Бастауыш + һауе / һа\е £оі
һаз / һа$ еоГ
Бастауыш
һаүе/ һаз 
һауе 
£оі/ һаз §оі
І/Үои
\¥е/Тһеу
Науе/һауе 
§оі 
(Че ео()
а сотриіег.
Не/Зһе/Үоиг аип(
Наз/һаз  §оі
133

Ескерту.
Науе/һауе 
%оІ
  етістігінің  қолданылуы  туралы  3-ші  қосымшадан  толық
мэлімет  аласыз. 
*
Т а қ ы р ы п т ы   п ы сы қ тау  үш ін,  берілген тап сы р м ан ы  оры ндаңы з. 
Тапсы рм а:  кестедегі сөйлемдердің болымды түрін  құрастырып  оқыңыз.
I
Үои
һауе
а пе\у саг.
Не
һауе §оІ
а сотриіег.
Зһе
а пісе  йаі.
Вокеп
а Ка2акһ-Еп§1і$һ сіісііопагу.
Ніз Ггіепй
уегу  ІіПІе топеу.
2һас1уга
һа$
Нег то іһ е г
һаз  §оі
т и с һ  топеу.
АУе
а ргоЫ ет.
Тһеу
а т а р  оГКагакһзІап апсі ОВ.
Нег Ьгоіһегз
а §іг1ігіепсі.
Оиг зесгеіагу
К е£аііуе Г огт оГ'һаүе/һаүе §оГ 
('Науе/һауе §оІ'  етістігінің  болымсыз түрі)
'Науе/һауе  §оІ'  етістігінің  болымсыз  түрін  төмендегі  құрылым  арқылы 
көрсетуге болады.
Б астау ы ш  + һаүе/һа§ + поі + $*о1
Ло/(1ое$ + поі + һаүе
Е скерту.  Егер  сөйлемнің  болымсыз  түрінде  һаүе/һа$  §оі  келсе,  онда  біз 
сіо/с1ое$ көмекші  етістігін  қолданбаймыз.
Б астау ы ш
һауе/һа$ + по* + £оі
немесе
(1о/(1ое$ +
+ по* + һаүе
І/ҮоиЛУе/Тһеу 
А$е1 апсі  Аісіапа
һауе поі 
£01
 а саг
немесе
сіоп
Ч 
һауе
Зһе/Оиг $і$іег 
Не/Ні$ Ьгоіһег
һа§  поі §о! а саг
немесе
ёоезпЧ һаүе
а
  СаГ.
Т а қ ы р ы п т ы   п ы сы қ тау  үш ін,  берілген тап сы р м ан ы   оры ндаңы з. 
Т апсы рм а:  үлгіні  және кестедегі сөйлемдерді пайдаланып,  сөйлемнің бо- 
лымсыз түрін құрастырыңыз.
134

Үлгіі 
I һауе поі §оі а пем? һоиве.  1 сіогіі һа\>е а пе
и> 
һоизе.
 — 
Меніц жаңа үйім 
жоқ.
ІЛҮе/Үои 
Тһеу/Нег Ьгоіһег 
Му рагепіз 
Не/8һе/Му зізіег 
Оиг зізіегз 
Ніз Ьгоіһег 
Оиг шоіһег 
Тһеіг зізіег
һауе
һаз
һауе §оІ 
һаз §оІ
а п е^  саг.
Сепегаі ^иезііоп \¥ііһ  'һауе/һауе §оГ 
('Науе/һауе §оГ  етістігінің жалпы  сұраулы сөйлем түрі)
Жалпы  сұраулы  сөйлемді  төмендегі  құрылым  бойынша  кесте  арқылы 
қарастырайық.
Оо/сіоез + бастауы ш  + һаүе?
Оо/(1ое$
бастауыш
һауе
Қ ы сқа жауап
Оо
I
ше
уои
һауе
Үез, уои сіо. 
N
0
, уои сіопЧ. 
Үез,  I сіо.
N
0
,
1 
сіоп
Ч.
Іһеу
һіз Ьгоіһегз 
оиг іеасһегз
һауе
апу Еп£Іізһ Ьоокз?
Үез,  Іһеу сіо. 
N
0
, Іһеу йопЧ.
Ооез
һе Мигаі 
8һе/Азе1
һауе
Үез,  һе сіоез.
N
0
,  зһе ёоезпЧ.
Егер  сөйлемде  һауе 
етістігі  қолданылса,  сұраулы  сөйлем  йо/йоез 
көмекші  етістіктерінсіз жасалады.  Оны  төмендегі  құрылым бойынша  жазып, 
кесте түрінде  қарастырайық.
Науе/һаз + бастауыш  + еоі?
135

Науе/На$
8иЬ]ес(
8<>*
8 һ огі  апзууег
Науе
I
уои
\үе
іһеу
т у  зізіегз
а сотриіег?
Үез,  уои һауе. 
N
0
, 1 һауепі. 
Үез, уои һауе. 
Үез,  Іһеу һауе. 
N
0
,  іһеу һауепЧ.
Үез,  зһе һаз.
N
0
,  һе һазпЧ. 
Үез,  һе һаз.
N
0
,  зһе һазпЧ.
Наз
зһе
һе
т у  Ьгоіһег 
т у  зізіег
£0*
сотриіег?
Т а қ ы р ы п т ы   қ а й т а л а у  үш ін,  берілген тап сы р м ан ы   оры н даң ы з. 
Т апсы рм а:  кестеде  берілген  сөйлемдерді  пайдаланып,  жалпы  сұраулы 
сөйлем  құрастырып,  қысқа жауап  беріңіз.
І/Үои
Не/Мегеу
һауе
Ніз  зоп
һауе 
йоі
Оиг то іһ ег
һаз
з о т е   топеу.
\Уе
һаз §оі
Тһеу
Ғ о г т а ію п   оГ зресіаі  циезііоп 
(Арнайы сұрақтардың жасалуы)
А рнайы   сұ р ақ тар д ы ң  ж асал у ы н   кесте  а р қ ы л ы   қ а р а с т ы р а й ы қ .
\Ү һо/ ^иезііопз
ІЧоип
8иЬіесі
Н
о
\
ү
 
т а п у  
Н
о
\
ү
 
т а п у  
Н
о
\
ү
 
т а п у  
Н
о
\
ү
 
т а п у
Ьоокз
Ьоокз
Ьоокз
Ьоокз
ёо  І/уои/\үе/іһеу һауе? 
йоез зһе/һе һауе? 
һауе  І/уои/\үе /іһеу §оі? 
һаз һе /зһе §оі?
Н
о
\
ү
 
т и с һ  
Н
о
\
ү
 
т и с һ  
Н
о
\
ү
 
т и с һ  
Но\ү 
т и с һ
то п еу
то п еу
то п еу
то п еу
сіо  1/уои/\үе/іһеу һауе? 
сіоез  зһе/һе һауе? 
һауе  1/уои/\үе /іһеу §оі? 
һаз һе/зһе  §оі?
АУҺо
һаз §оі  а саг ?
\Уһаі іуре 
\¥ һ аі іуре
\Уһаі іуре 
\¥ һ аі іуре
оГ саг 
оГ саг 
оГсаг 
оГ саг
до
  І/уои/\үе/іһеу һауе? 
сіоез  зһе/һе һауе? 
һауе  І/уои/\үе/ іһеу §оі? 
һаз  һе/зһе §оі?
136

Такырыпты  пы сықтау  үш ін,  берілген тапсырманы  орындацыз.
Тапсырма: 
сөйлемге арнайы сұрақ қойыңыз.
1 .1 һауе доі іһгее Ьгоіһегз.
2.  §һе һаз £Оі т а п у  Ггіепсіз.
3.  \Үе һаүе а Іоі оҒ Еп§1ізһ Ьоокз.
4.  Не һаз а пе\ү й а і
5.  Тһеу һауе а 
п с у
/
 
саг.
т —§  Ехегсі§е8
(Жаттығулар)
8.1.  Айй  -з ог -ез  іо  іһе  үегЬз  апсі п гііе  іһ е т   іпіо  іһгее со іи тп з  ассогсііп§
іо  іһеіг  ргопипсіаНоп.  (Берілген  етістіктерге  -з,  -ез  жалгаулыгын  жалгап, 
оқылу ережелері  бойынша оларды үш баганга орналастырып жазыңыз. Үлгіні 
қолданыңыз).
Оо, 
ёо,  агізе,  Ьеаі,  Ьесоте,  Ьгоадсазі,  іеасһ,  саісһ,  сһоозе,  Геед,  Яу,  Ьиу, 
Ггееге, 
Іау,  Ііе,  зау,  зһиі,  з^еаг,  (ігезз,  ^гііе,  геГизе,  ещоу,  1аи§һ,  ріау,  зіау, 
Ь
огго
\
у
, 
геіах,  Ьгеаіһ,  йзһ,  разз,  раск,  айуізе,  Ггу,  аіігасі,  зресіаііге,  аг§ие,  сгу, 
сіуе, т із з , гезеагсһ,  зигуіуе,  епсоига§е,  тагсһ, Ьигу.
Үлгі:
[12]
м
м
іеасһез
доез
Ьеаіз
8.2. \¥ гііе іһе зһог* Ғогтз  оГ 
‘Ье‘.  ('Ве*
 етістігінің қысқа түрін жазыңыз).
1. Тһеу аге іаіе._______
2.  Зһе із К агак һ ._______
3.  Оиг тапа^ег із поі іп іһе оШ се._______
4.  Тһіз т а п  із & о т А зіапа._______
5.  Тһеу аге поі ігауеі а§епіз._______
6.  Му то іһ ег із зеұепіу іһгее._______
7.  Іі із поі а Ғгепсһ пе\узрарег._______
8.  I а т  поі ап е с о п о т ізі._______
9.  Ү/һаі  із уоиг ^оЬ?_______
10. ^ һ е г е  із іһіз Ьоу і г о т ? _______
11. N
0
, 1 а т  поі а зіп§ег.  I а т  ап асігезз._______
8.3. С о т р іе іе  іһе зепіепсез.  (Сөйлем қүрастырып  оқыңыз).
I 
сігіпкз соЙГее 
опсе а д^еек.
Ірз: 
еоез іо зсһооі 
ш іс е  а уиеек.
137

Не 
\үазһе$ һег һаіг 
іп іһе шогпіп§.
Зһе 

жүктеу/скачать 22,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: