Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: 2007

• 
  Ааа - өте жоғары сапа;
  
• 
  Аа - жоғары сапа;
  
• 
  А - ортадан жоғары;
  
• 
  Baa - орта сапа;
  
• 
  Ва - алыпсатарлық элементтері бар;
  
• 
  В - инвестицияға қажет белгілері жоқ;
  
• 
  Саа - төмен сапа;
  
• 
  Са - белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық;
  
• 
  С - ең төмен сапа.
  

Акция сияқты облигациялардың да номинал құны және нарықтық бағасы болады. Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның бағамы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары болса, онда облигация сыйлықпен сатылады деп айтылады. Егер номи­налынан бағасы төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да, проценттік табыс оның номина­лына байланысты есептеледі.

Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына, екінші жағынан, нарықтағы әр уақытта әртүрлі болып қалыптасатын жағдайға байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.

Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдер өте көп болса, онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді. Баскаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа ұстаушыға өте төмен кіріс түсіреді.

Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары курспен сатылады. Ол облигацияның жаңа және бұрынғы ұстаушыларының кірісін теңестіреді.

Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен дисконттық айырмашылықтан түсетін кірістен (егер ондай болса) құралады.

Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы (тіркелетін) болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облига­циялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша проценттік табыс облигацияны ұсынушы субъектке төленеді. Ондай облигациялардың әрқашан купондық парағы болады. Проценттік өсім төлейтін күні облигация иесі купонды қиып алып, оны өтеуге тапсырады. Ал атаулы облигациялардың иесі қоғамда тіркеуден өтеді. Қоғам проценттік өсім төлейтін күні оларға процент алу үшін чек толтырып береді.

Займның мерзіміне қарай қоғам облигациялары:

• 
  қысқа мерзімді - 1 жылдан 3 жылға;
  
• 
  орта мерзімді - 3 жылдан 7 жылға;
  
• 
  ұзақ мерзімді - 7-ден көп жылдарға дейін шығарылған болып үшке бөлінеді.
  

Біріншіден, купондық төлем мөлшері нақты бекітілген об­лигациялар. Олар уақытынан бұрын кейін қайтарылып алынуы мүмкін.

Екіншіден, купондық төлем мөлшері өзгермелі облигациялар. Бұл типті облигациялардың ерекшелігі - оның купондық төлем мөлшері ақша нарығындағы негізгі төлем мөлшеріне байланыс­ты өзгереді. Бірақ өзгермелі курсты облигация ұстаушы, қоғам жарғысында көрсетілгендей, өз мүддесін несие берушілердің ең соңында жүзеге асырады.

Үшіншіден, купоны нольге тең облигациялар. Бұл типті облигациялардың айырмашылығы - олар бірінші орналасқанда номиналынан төмен бағамен (эмиссиялық бағамен), ал өтелгенде - номиналымен сатылады. Басқа сөзбен айтқанда, облигация ұстаушы проценттік табысты облигацияның айналым мерзімі аяқталғасын алады.

Облигациялар айырбасталатын және жай облигациялар болып та бөлінеді. Айырбасталатын облигациялар артықшылықты акцияларга өте үқсас. Олар келісімге сәйкес осы қоғамның артықшылықты немесе жай акцияларына айырбасталуына мүмкіндігі бар. Бұл айырбасталатын облигациялар инвестордың қызығушылыгын арттырады. Ал жай облигациялардың бұндай құқығы жоқ.

Қорыта айтқанда, қоғам өз жұмысын акция шығарумен де, со­нымен қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Деген-мен, қоғамға акциядан гөрі, облигация шығару қауіпті. Себебі об­лигациядан пайда түспесе де, жыл сайын қоғам облигация бойын­ша процент төлеуге міндетті. Ал акция бойынша жылдық жалпы жиналыстың шешімі болмаса қоғам дивиденд тол eyre міндетті емес.

Егер қоғамның дивиденд төлеуге қаржысы болмаса, ол акционердің жеке сәтсіздігі деп саналады. Бұл, біріншіден.

Екіншіден, облигация шығару қоғамға қауіпті болғанымен, оны шығару өте арзан.

Инвесторлар ұзақ мерзім бойы төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген процент сомасынан әлде қайда көп бо­лады деп ұйғарады. Олардың көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, осытұрғыдан облигация - тиімді. Сондықтан инвестор­лар тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер қоғам бағалы қағаздардың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін дивиденд, облигация ұстаушыға төлейтін проценттен жоғары болады деген болжам басымырақ.