Бағдарламасы бойынша жарық көрді И.ҮРкімбайұлы дала жыры.. Алматы: "Хантәңірі", 2014. 286 бет

                                        Халық даналығы.
Бір күніне үміт байлап бір күні,
Таңмен шетке ысырылды бір түні.
Тірлік үшін атқа қонған тұра сап,
Жарқын-жарқын естіледі жұрт үні.
Жалғыз сөзбен дейміз мұны – тіршілік,
Оятады таң арайлап, күн шығып.
Жанбағыстың ілеседі көшіне,
Біреу баяу, біреу әне, құлшынып.
Көрдің бе бұл тіршіліктің жарысын – 
Біреу шабар басындағы бағы үшін...
Біреу қорғап ар-ұяты, намысын...
Біреу санап, пайдасы мен табысын...
Енді біреу арпалысып жаны үшін...
Ал, біреулер жоқтап асыл арысын...
Азап шегіп біреулердің ары шын...
Бәске тігіп барын біреу, тақ үшін...
Жарысады күні бойы далақтап,
Оған-бұған қолын созып, алақтап.
Ал, біреулер жасап алған «пейішті»,
Шаңырағы – фәнидегі «жанат бақ».

250
Шыққан күннің белгілі ғой батары,
Тағы да анық, ертең қайта атары.
Кешке дейін сиреген бе қатары?
Біреулердің  тұйықталып сапары...
Таңнан – кешке, болды оқиға не түрлі,
Біреу толды, біреу аздап кетілді.
Кешкі астан соң, бас қоямыз жастыққа,
Жаратқаннан тілеп таңға жетуді...

251
***
Қартайыпсың дейді көрген әр таныс,
Таңқаламын – жұрт не деген байқағыш.
Жан сарайым жайнап тұрған секілді,
Сыртқы кейпім көрінгенмен кәртәміш.
Ескенімен жанды жастық самалы,
Жасаңғырап тұрғанымыз  шамалы...
Қартайыпсың десе намыс көреміз,
Ол да оңай берілмеудің амалы.
Асыл екен деп жатамыз сүйегі,
Жұрт әйтеуір қолпаштауды сүйеді.
Баршылықтың-таршылықтың не екенін,
Денсаулығы жоқтар ғана біледі...
Баяғы жас қалпында әлі жүргім,
Ескерусіз ескірсе де түр-өңім.
Ой-қиялмен Жер мен Көкті аралап,
Жас жігіттей жайраң қағып жүремін.
    

252
АЛТЫН БАЛЫҚ
Тәңірім, неге мазасыз етіп жараттың?
Ой – сарайымның кірпішін қолмен қалаппын.
Сараң байдай жауһарын жыйып қиялдың,
Мұнарасынан мұңлы әлемге қараппын.
Түйсік пен Сезім, түбі бір, сірә егіз бе?
Қармақ тастап толқынды түпсіз теңізге.
Алтын балығын сарыла күтіп отырған,
Түн жарымында қиял жағалауынан мені ізде.
Көресің сонда, балықшы шалды жаны ізгі,
Жанымен ұғар Қайырым менен Парызды.
Сезіледі дүние көздің құрты боп,
Лашықтағы тойымсыз кемпір тәрізді...
Құлшына теріп мазасыз ойдың маржанын,
Түйсікпен сезіп жүрекке түскен салмағын.
Алтын балығым салдырған осы Сарайды,
Оқырман досым, өзіңе ғана арнадым!
   

253
КЕШІРУ 
«Қателігің үшін біреу сені оң бетіңнен ұрса,
сен оған сол бетіңді де тос...»
                                                            Конфуций 
Қателеспеу мүмкін бе, болмаған соң періште,
( Менің осы ойыммен мейлің келіс, келіспе ).
Үлкен-кіші кездейсоқ ұрынатын өмірде,
Қателікті кешіру – бастайды үлкен жеңіске...
Қасіреті тағдырдың, қателіктің сыңары,
Көздің жасы төгілген, көл боп көлкіп тұр әлі...
Адамға тән арналы ақыл-ойдың жемісі – 
Даналықтың өзі де – кешіруден тұрады.
Ашу арбап, ақылдан адастырған шақта адам,
Басу үшін сабырлы сара жолға нық қадам.
Өнегесін өткеннің, өзек етсек өмірге – 
Кешірудің бәрі де, өшігуден сақтаған.
«Қазанға не тастасаң, шөміш соны іледі»,
Қайырымсыз қаталдық, санаға не  береді?
Өткен - кеткен тарихтың  үлгісіне үңілсек,
Ақылы бар адамдар кешірімшіл келеді.
Көңіл – айдын көлдегі сақтау үшін тұнықты,
Жең ішіне жасырып, көсетпеген сынықты...
Адамға тән жамандық атаулының бәрі де,
Кешіруді білмейтін  кесірлерден шығыпты.

254
ҚҰНДЫЛЫҚТАР 
-Ұлттық Құндылықтарға нелер жатады?
                             Студет жігіттің сұрағы
Құндылықтың басы – Отан, қарағым,
Отаныңда, бар байлығың, бар әнің.
Отаным деп жалындасын жанарың,
Отаныңды өркендету,
Болсын басты талабың!
Одан кейін, Туған жерің – Байтағың,
Байтағыңа болсын барлық айтарың.
Туған жердің туы болып айт әнін,
Жерге төккен маңдай терің – қайтарым.
Одан кейін, Ана Тілің – айбарың,
Тілің сенің – тұнық тұма, қайнарың.
Ана тілмен байлансын да байламың,
Ана тілмен шешілсін бар ойларың.
Одан кейін, әдет-ғұрып, дәстүрің,
Дәстүріңнің ескі деме ешбірін.
Сонау арғы түбіңді ойлап, өс күнім,
Тамырын тап, құнын түсін ескінің.
Ең ардақты құндылығың – Ұлтың,
Ұлтыңның іздеу – Бақыт кілтін,
Ұлтыңның ақтау – арман, үмітін,
Мына сенің қолыңда тұр, жігітім!

255
Құны биік, ар-ұяттың, намыстың,
Құрбан болған намыс үшін – арыстың...
Құндылығын сақтау парыз, жас ұрпақ,
Құлы болмай, күнделікті табыстың.
   
          

256
АРМАН 
Сиынам  Алла деген бір есімге,
Қасиет берсе ерекше, күресуге.
Қиялымның көгінде қалықтаған,
Арманым көп соны елім, білесің бе?
Ауырғанды дертінен айықтырсам,
Зағиптардың жанарын жарық қылсам.
Мүгедекке он екі мүше сыйлап,
Ақыл-ойы кемісті сауықтырсам.
Сүйеніш боп, сүрініп, құлағанға,
Таяныш боп, тарығып жылағанға.
Еңбек етсе шынайы, терін төгіп,
Берер едім береке, сұрағанға.
Татулық боп ағайын арасына,
Күйдірмес ем ешкімнің жаласына.
Кері тартқан кесірді бері тартып,
Түсірер ем тентекті сабасына.
Баянды боп тәуелсіз, азаттығым,
Танымайды десе жұрт Қазақты кім!
Мектептердің бәрінде шет елдегі,
Оқып жатса жабылып қазақ тілін...
Арманыма өзің біл күлесің бе,
Қиялшыл деп  қылжақтап жүресің бе.
Мүмкін емес нәрсе жоқ Құдіретке,
Шынға айналды ертегі... білесің бе?!

257
          
ҚҰМАРЛЫҚ 
Көлбеңдете қағып әсем қанатын,
Көбелектей гүлден ләззәт алатын.
Мен сияқты есі кете елітіп,
Сұлулыққа құмар шығар, бар ақын.
Байқайсың ба, әдемілік – жан емі,
Қандай көркем, адамзаттың әлемі!
Ой-арманы ізгіліктен құрылған,
Ғажайып қой, ақындардың өлеңі.
Әсемдікті етер дейді жан мекен,
Жан мекенін сезімменен әрлі етем...
Өн-бойыңды баурап алар балқытып,
Тілден сұлу сиқыр сірә, бар ма екен?!
Көңілімді көлегейлеп тұрар мұң,
О, перизат, саған қалай ұнармын?
Сұлулықтың қол жетпейтін Тәңірі –
Поэзия – бір өзіңе құмармын!!!
       

258
ТОҚШЫЛЫҚ 
Толтырагөр жаратқан, кесемді деп,
Тойып секіретұғын есер жүрек.
Орталанып жұмыры көрмеген соң,
Тоқтығынан жүреді есеңгіреп.
Керексіз боп қағазда қала ма ойлар?
Компьютермен ойлайды жаңа байлар.
Қаптап кетті, өлшемін кісіліктің,
Қапшығымен өлшейтін Қарабайлар...
Қайда кетті қазақтың қарымды ұлы?
Арналатын ақынның жалын жыры.
Маңдай емес, таңдаймен талқылайтын,
Қай жағыма қарасам – қарын құлы.
Елдің құнын бар болса түсінгендер,
Ердің құнын екі елі түсірген бе ел.
Отыз үште аштықтан ісініп ең,
Түсіне ме тоқтықтан ісінгендер?
Елдің бағын тәңірім қолдаса екен,
Жақсы аты әлемді шарласа екен.
Тоқшылыққа не жетсін, десек-тағы,
«Артық жеген ас – арам» болмаса екен.
1933 жылғы ашаршылық

259
           
ОРБҰЛАҚ ТУРАЛЫ
ТОЛҒАУ
Көгінде бұлт ойнаған,
Күні жоқ нөсер шаймаған.
Қосқолаң таудың қойнауы,
Арқары құзда ойнаған.
Қозықандары бұлтылдап,
Ойынға ешбір тоймаған.
Көркімен көзді тұндырып,
Беткейі гүлмен жайнаған.
Қарақат, арша ішінен,
Құстары әсем сайраған.
Қызылқияның қырқасын,
Үйірлі қасқыр жайлаған.
Асартөбеге ту байлап,
Сабырмен түбін ойлаған.
Ордалы менің мекенім!
Еңсегей бойлы Ер Есім,
Дұшпанын қойдай айдаған.
Бүгілмесіне қоймаған,
Жүгінбесіне қоймаған!
Желкілдеп келіп байрағы, 
Жеңісін елі тойлаған.
Қасқыр да аман, қой да аман – 
Бейқұтшылық орнаған.
Есім ханның Жәңгірі,
Күш-қайраты мол еді.

260
Қанжоса елін көрген соң,
Жүрегі кекке толы еді.
Салқам Жәңгір атанған,
Айтулы батыр сол еді.
Қапыда шапқан жоңғардың,
Қосқолаң тауы жолы еді.
Жәңгір хан өзі бастаған,
Мың қаралы қол еді.
Ел басына күн туып,
Етікпенен су кешіп,
Амалдап қырға қаздырған,
Оқпана болған ор еді.
Қырамын деп қазақты,
Көрсетем деп азапты,
Батұр хонтайшы келеді.
О да бір асқан ер еді.
Алты алаштың ерлері,
Ел үшін басын қосқан жер.
Қарасай мен Ағынтай,
Жиембет жырау, Сарбұқа,
Көксерек, Көтен, Жақсығұл,
Қомпай мен Суан Елтінді,
Айбыны жаудан асқан жер.
Он мыңынан айырылып,
Батұрды марту басқан жер.
Жалаңтөс жетіп көмекке,
Қырық мың қалмақ қашқан жер.
Жеңістің басы – Орбұлақ,
Дүркіреп тұрды аспан-жер,
Алтау ала болма деп,
Ынтымақ жолын ашқан жер.

261
АҒАМЕН  СЫРЛАСУ
Елдің бірлігіне сына түсетін жерде 
қандай шындық болса да бармағыңды тістеп, 
айтпау керек. Ал, елдің намысы кетіп бара жатқан 
жерде жауыңның не қолында, не жолында өл.
                          Бексұлтан Нұржекеұлы.
Көрсетпей бөтенге еш қысым,
Үй тапсам тентіреп кешкісін.
Жанымнан жылылық сезінсең,
Сен мені бақытты деп түсін.
Бас ұрмай келетін пайдама,
Ұмтыла қоймасам жәй ғана.
Ашуға ермесем арпылдап,
Сен мені жуас деп ойлама.
Дөрекі мінезді санамда,
Тұтқындап ұстасам, жан аға,
Есерге естілік көрсетсем,
Сен маған жасық деп қарама.
Қарқылдап, қояды көп қарға,
Жақсының жанында кек бар ма!
Иіліп ілтипат көрсетсем,
Сен мені жағымпаз деп қалма.
Бұрылмай оңға да, солға да,
Таңдасам бейқұтшыл жол ғана.

262
Өнбес дау қуатын өркеуде,
Болмасам, қорқақ деп қорлама!
Артық сөз асырмай басымнан,
Өскемін, білесің, жасымнан.
«Ұлттың намысы үшін!»- деп,
Айқассам, табыл тек, қасымнан.

263
АҚЫН МЕН АҚЫЛ КӨПТІК 
ЕТПЕЙДІ
         
(МҰҚАҒАЛИША АЙТҚАНДА)
– Жаркенттік елу ақынның   топтама жырлары                                                    
кітап болып шығыпты.
– Солай ма? Жаркентте ақын көп екен ғой...
                                            (екеудің әңгімесінен).
Бір дос маған «Жаркентте ақын көп» дейді,
Ойбай, ойбай, бола берсін көп мейлі!
Ақын деген әулие ғой... әулие,
Әулиелік бізге көптік етпейді.
Ақын деген жақсылықтың жыршысы,
Көмейіне ұя салған жыр құсы.
Ұзақ таңға ой қуалап отырып,
Өлең үшін он бөлінер ұйқысы.
Ақын деген, елдің тіл мен жағындай,
Екі көздің қарасы мен ағындай.
Көріп тұрып айтпай кетпес ел мұңын,
Ұлықтарға жалтақтамай, жағынбай.
Ақын сөзі – ақиқаттың семсері,
Ақын сөзі – кісіліктің өлщемі.
Ақын сөзі – ар-намыстың қайрағы,
Көтеретін көсем тілмен еңсені.

264
Сондықтан ел ардақтайды ақынын,
Ардақтайды жанына ең жақынын.
Оятады елдің қайрат-жігерін,
Жүрегінен жарып шыққан батыл үн.
Көрмесе де ақынының түр-өңін,
Көреді ел өлеңінен жүрегін.
«Ақының көп» деген сөзді, ағайын,
«Ақылың көп» деген сөз деп білемін.

265
ТАҒДЫР
– Тағдыр деген бар ма екен? –
                    деді ол қиялдап,
–Бар, – дедім мен...
Екі анадан туған екі жан едік,
Екі әкеден өсіп шыққан дән едік.
Сені қайдам, көзімді алмай қараушы ем,
Көшелерде  көрген кезде, әредік.
Бара-бара жиі-жиі түйістік,
Тарта берді талшын бейнең 
                                    тым ыстық.
Оңашада кездескенде қысылып,
Алғаш рет ебедейсіз сүйістік.
Содан бастап көрген жұртты 
                                    қайран ғып,
Көрінбейтін жіпке  жіпсіз байландық.
Содан бастап бірімізді-біріміз,
Отты айналған көбелектей  айналдық.
Қайран жүрек  қара тер боп алқынып,
От құшақта өртендік те, балқыдық,
Мөлдіреген айдынында бақыттың,
Қос аққу боп, қосарлана қалқыдық.
Тағдырдың бар екенінің айғағы,
Осы шығар – дедектетіп қоймады.
Түйіні еш шешілмейтін жіппенен,
Сені маған, мені саған байлады.

266
ЕСКІ  СУРЕТ
Ескі сурет түсті қайдан қолыма,
Шырмалдым кеп, естеліктер торына.
Сыртындағы оқыдым да жазуды,
Мұңға баттым, жиырма бесті сағына.
Жүруші едік шайқалып та, жайқалып,
Қарсы алатын, ескі таныс – Ай танып.
Бақыт нұры жүзімізде ойнаған,
Тұрғандай ма суреттен де байқалып?
Қызба жүрек – қызық іздеп не түрлі,
Уаймға уәж дайын өтімді.
Мұңайсақ тек сағыныштан мұңайдық,
Күн көрмесек, ай көрмеген секілді.
Бар дүниең, жолаушының жүгіндей,
Қолға ұстап, жолға шықтық түңілмей.
Қалтамызда тиын-тебен жүрсе де,
Тарығуды білмеуші едік бүгіндей.
Қызық-түлкі, қанжығаға байламай,
Кетіп пе едік, ебін тауып тойламай.
Бүгінгімен күн кешуші ек алаңсыз,
Ертең аштан өлеріңді ойламай.
Жүруші едік, көкті тіреп, шалқайып,
Енді міне, жүзімізден әр тайып.
Суретті алып қарай бердім қолыма – 
Қайран дүние, қалыппыз-ау қартайып.
Ескі сурет, түстің қайдан қолыма...

267
ТАМШЫ
Өлең болып өріліп, түйсінгенім,
Санамды нұрға бөлеп жүрсің менің.
Пенделіктен адамдық аласа боп,
Жаныма мұң түнетті күрсінгенің.
Өлең болып өріліп сезінгенім,
Сезімнен ұзақ түнге көз ілмедім.
Қыздардың күлкісінен басымырақ,
Оңаша төгілетін көзінде мұң.
Өлең болып жалындап ар-намысым,
Қабырғамды қаусатты салмағы шын.
Жүз өртендім, күркіреп шығар сөзім,
Көмейімнің ішінде қалғаны үшін.
Көз қырыңды құдайым, салсаң етті,
Санасыздық санамды сарсаң етті.
Киіктерге атылған қорғасын оқ ,
Жүрегіме қадалып, талқан етті.
Көнге айналып кеткен бе төзім тегі,
Шөлге айналып кеткен бе, сезім селі.
Селт етуден қалыппыз – қасіретке,
Кісі-киік пенденің көзіндегі.
Шаттығыңнан жарқыным, 
                                 мұңды аршып ал,
Бой түзейді көктемде, сынған шынар.
Адамдардың мұң-зары жасқа айналып,
Өлеңімнен тамшылап тұрған шығар...

268
ДОС  ТУРАЛЫ  ТОЛҒАУ
           
Досым Әлдибеков Алдаберген Зәкімбекұлының
 аруағына бағыштадым.
Досына қарап жігітті,
Сынаған екен бабалар.
Досына қарап біліпті,
Жігіттің сынын ағалар.
Дос пейілін ұнатып,
Қабағынан таныпты.
«Дос көңілі бір атым,
Насыбайдан қалыпты».
Жүректің нәзік қылдарын,
Дөп басып солай шертіпті.
Ұлына қимас тұлпарын,
Досына сыйлап кетіпті.
                                                                                                                   Автор.
1. Досыммен алғаш кездесу:
Болғаннан соң әкемнің «басы малға байлаулы»,
мекен етіп қайтушы ек, ала жаздай жайлауды.
Ұлы Шежін төсіне гүлден алқа таққанда,
иемденіп алатын үш ферма
***
  үш қойнауды.
Бұл мезгілде біздің де туатын-ды күніміз,
желбіретіп ойынның тігетінбіз туын біз.
*** ферма-сауын сиырлар бағатын фермаларда  әкелеріміз малшы, шешелеріміз 
сауыншы еді.

269
Үш ферманың баласы жиылғанда бір жерге,
алты қырдан асатын ой-хой, айқай-шуымыз!
Көкпар еді ойынның қиыны да, қызығы:
күндегі кең тақырға тамам бала жиылып,
қос құлағы қалқиған көк есекті қамшылап,
кіретінбіз додаға, күш-қайратқа сиынып.
Ұмытамыз бәрін де, қыза келе арқамыз,
үш ферманың баласы,
                               үш жаққа кеп тартамыз.
Жеңсек, жеңіс буымен танауымыз желпілдеп,
қатқан ескі тулақты ту ғып ұстап қайтамыз.
Ал, жеңіліс қиын-ақ, 
                               жарқылдап үн қатпаймыз,
мұрнымыздан міңгірлеп,  өзімізді ақтаймыз:
«бүгін жеңіс бізде еді, қапы кеттік әрине,
ертең болсын жазасы,
                              ертең бар ғой, таптаймыз!..»
Біздің топқа бір күні,  жаңа бала қосылды,
жақсы көріп кеттік біз, аз-ақ күнде осы ұлды.
Әңгімешіл өзі де, жатырқауы жоқ екен,
(кездестірдім осылай бүгінгі жан досымды).
Қысыңқылау көзінде әзіл ойнап тұратын,
әңгіме айтса, күлкіге қыран-топан қылатын.
Қайратты еді, ап-арық тұлғасына қарамай,
көк тулақты додадан кірсе, жұлып шығатын.
Ол келгелі жеңіс те бізге мүлде көшкендей,
қарсыларға көбіне кетіп жүрдік дес бермей.
Жеңілсек те, жеңсек те, «біз» дейтінбіз қызығы,
жекелердің еңбегін жеке-дара «ескермей».

270
«Біз» дейді екен бірігіп, мақсаттары бір адам,
«біз» деген сөз әйтеуір, бізге қатты ұнаған.
Мынау ұлы өмірдің додасында топ жарып,
досым жеңсе, қазір де,
                                  «біз жеңдік» деп қуанам!
2. Сырласу:
Алдашым-ау, сырымды саған айтам,
 Өзіме-өзім оңаша болам аң-таң – 
Іске кейде мойынды бұрғызбайды,
Қызық іздеп пәтшағар, көңіл-сайтан.
Отызға кеп орныға бастасам да,
жел көңілді желілеп тастасам да,
Жүрек шіркін бұлқынып асау аттай,
алыпқаша береді басқа жаққа...
Ерік берсем кетеді-ау, талқан қылып,
енді бізге жараспас шайтан қылық.
Көңіл деген көк дөнен тыпыршыса,
тұсай берем ақылды арқан қылып.
***
О, асылым, менің биік шынарым,
досым саған арналады сыр-әнім.
Сенің жарқын әзіліңді естімей,
басылмайды, іштегі жан  құмарым.
Сені іздейді қайда жүрсем, көңілім,
сенсіз тіпті қызық емес өмірім.
Тіршілікте жан досы жоқ пенделер,
тарқата алмас бұл сезімнің өрімін.

271
Көп адамдар күндік қамын көздеген,
достық деген құдіретті сезбеген.
Алар кезде «алтыным» деп аялап,
ала  алмаса, асылды да «жез» деген.
Амал қанша, жетпей кейде санамыз,
сондайларды дос екен деп қаламыз.
Күннен күнге көбейеді осыдан,
жанымызда жазылмайтын жарамыз.
Қадіріңді досым қалай сезбейін,
аярлыққа білесің ғой, төзбейім.
Түсінетін саған «алтын» болсам да,
түсінбеске құным бақыр, «жездейін».
Сараласақ тағдыр салған әр ізді,
достар көп қой, жарасымды, жаны ізгі.
Екеуміздің жолымызды ойласам,
тағдыр өзі қиыстырған тәрізді.
Мен де өмірдің бұралаңын көп көрдім,
сен де соның көбін бастан өткердің.
Мен түйсіксіз біреулерді жек көрдім,
сен де сондай пенделерге кектендің.
Екеуміз де жақсылықты арман ғып,
екеуміз де аярларға алдандық.
Айырылсақ та талай «майлы жіліктен»,
жағымпаз боп көрінуден арландық.
Алдаш,  өзің куәсің ғой осыған – 
кездерім бар жасыған да, тасыған.

272
Жақыным да жанымды ұқпай жүргенде,
сүйеніш боп сен табылдың қасымнан.
Тұзы жеңіл ақындардың бірі едім,
сәл жылы сөз жұбататын жүрегін.
Қиналғанда, қырсығымды жүгендеп,
шыр-пыр болып тілеуімді тіледің.
Сәттері көп өмір солай сынаған,
ұрындырып анаған да, мынаған.
Қисығымды қиып жөнге салатын,
сендей досым болғанына  қуанам.
3. Түсінісу:
Біз екеуміз бала кезден бірге өстік,
бірге ойнадық, тайға бірге мінгестік.
Түс шайыстық, түсініспей қалдық та,
не қыласың өтті-ау талай білместік.
Айлар өтті, апталарды алқымдап,
ер жігітке намыс қымбат, ар қымбат.
Сен де ыңғайсыз көрдің білем, келмедің,
мен де саған бара алмадым жарқылдап.
Әлде досым, менің кінәм ауырлау,
әлде сенің?..
Мүмкін бе адам жаңылмау!
өкпелесіп керегі не, бәрінен,
тату жүрген жақсы екен ғой,
                                    бауырым-ау!
Сені ойлап оңашада елжіреп,
көресің бе, көңіл құсым
                                        жүр жүдеп.

273
Ақымақ-ау, келсең етті аңқылдап,
«шаруадан қолым тимей жүрдім» деп.
«Достық» атты ортақ бізде құты бар,
(абайлайық, аңдаусызда шытынар).
Бітті, бітті!
бітті шыдам менде де,
есігіңді аш,
ақымағыңды күтіп ал!
***
Өзімсініп үйіңе кіріп барам,
(бару үшін «сылтауға-сынық» табам).
Сенің дархан пейліңе қызығамын,
келбетіне қылаудай кір жұқпаған.
Сенің дархан пейліңе қызығамын,
басқа үйден дәмдірек тұзың-дәмің.
Жаңа сүрткен айнадай ақ көңілің,
бүкпесі жоқ өйткені сырың мәлім.
Көктеміңе көңлімнің құсын жайдым,
(көрінгенге мен де гүл ұсынбаймын).
Үндемейтін жерлерде үнсіз қалам,
сыр айтуға ал, саған қысылмаймын.
Несі достық, досыңа болса шүбәң,
(саған деген менде бар бітпес бір ән).
Қысылсам да үйінде туысымның,
досым, сенің төріңе еркін шығам!
Талай дана өтіпті бұдан бұрын,
адалдықпен өлшепті адам құнын.

274
Маған сенің ұнайтын бар асылың,
адалдығың бауырым, адалдығың...
4. 
Алдаберген екеуміз үйленбей тұрғанда-ақ
 болашақ ұлымыздың атын  «Жандос» қоямыз деп,  
келіскен едік.  Сол бақыт маған бұйырып, 
ұлымның атын Жандос қойдым.
Жандос деп қойдым атыңды,
біздегі үлкен достықтың құрметіне.
Жігіт бол ұлым, ақылды,
ісіңмен елге татымды,
аман жүрсең  ардағым,
                                        жер бетінде.
Мен досымды қарағым,
кем көрмедім  өзіңнен де, анаңнан,
Досымды мыңға баладым,
достықты бақыт санадым,
дос іздедім сырлы һәм,
                                жырлы ғаламнан.
Ат қойдым саған Жандос деп,
жан достардың құрметіне құлыным.
Жалғанда мынау, жәй дос көп,
жаман дос бейне арам шөп,
ізгіліктің ірітетін тұнығын.
Тілегім – жет жеңіске,
басқада пенде болсаң да ұлым, 
                                            өтінем,
достықта бол періште.
Доссыз жеңіс –  жеңіс пе?!
Сатпа оны ет кессе де етіңнен!

275
                
***
Бірде  досым, той кезінде толайым,
тәтті әзілге қарық қылып маңайын.
отырғанда...
                     шала мас бір әумесер,
бұзды келіп  елдің күлкі – арайын,
Арақ деген ант атқырды бүркеніп,
анаған да, мыныған да сүйкеніп,
мазамызды әбден алып...
                                               қыз жағы,
тұрып кетті бұл көрністен жиіркеніп.
Баратқан соң басымызға секіріп,
сабыр айттық ерлер жағы өтініп.
Тойдың шырқын бұзбайық деп,
                                                  амалсыз,
сенікі жөн дедік күліп өтірік.
–  Әй, ақын деп, маған енді бұрылды,
өлеңдерің келтіреді жынымды.
Адалдық жоқ сендер жазған,  өмірде,
осылай деп неге айтпайсың шыныңды?..
–   Адалдыққа баға берер сен бе едің,
саған жақын  емес пе еді шөлмегің?
Есіңде ме, есіңде ме ақымақ,
анаңның ақ сүтін адал, емгенің!
Адалдықтан аламын деп өшіңді,
сансыраған санаң неге есірді?
Жүгерінің суын ұстап күндіз-түн,
әкең адал еңбегімен өсірді.

276
Соның бәрін тәрік етіп сен де енді,
адалдық жоқ, деп ұрасың  кеудеңді.
Сенің өстіп өрекпіген күйіңді,
перішдедей балаларың көрген-ді?
Еріп жүрсің ес кетірер елеске,
туған елің сені ұлым демес пе.
Сау кезіңде өзің ойлап қарашы,
туған жердің суы да адал емес пе?!
Бұзбау үшін кейде жүйке- жүйеңді,
кесіп тастау керек болар сүйелді.
Ақ пен Қара арпалысқан заманда,
бірге алданып, мыңға жақпа күйеңді...
Деді досым, айбарымен ықтырып,
мастың өзі бас изеді тік тұрып.
Салиқалы сөздерінің салмағын,
санасыздың өзіне де ұқтырып.
Құтымызды қашырғанда құнсыз дау,
(жігітке тән мінез емес шын қызбау).
Жөнсіз істі, жөн емес деп айта алмай,
көп жерлерде үнсіз қалып жүрміз-ау...
         5.Өмірдің соңы өкініш немесе досымның қабырының  
басында
Жүреді екем дем көріп,
жүргеніңді қалқайып.
Алғандай боп тең бөліп,
қалдым сенсіз ортайып.
Төрт құбылам, ақылдым,
түгел еді сен барда.

277
Жалғызсырап отырмын,
енді мынау жалғанда.
Жазылса да әлі мың,
достық жәйлі өлеңім...
Кейіпкері бәрінің,
Алдашым-ау сен едің.
Арналушы ед өзіңе,
ең шуақты сырларым.
Айтпасам да көзіңе,
жырларымнан тыңдадың.
Біздегі үлкен сезімді,
байқамады жан адам.
Мен бауырым, өзіңді,
бар асылға балағам.
Өмірде бұл жәй дос көп,
куә бол деп құлыным.
Есімін де Жандос деп,
қойып едім ұлымның...
Өзің бар деп, көңілім,
жүреді екен тоқ болып.
Жүдеп қалды өмірім,
кетіп едің жоқ болып.
Ес екен ғой барың да,
келмесең де...
бармасам...
Кім тыңдайды, сағымға,
сарғайып жыр арнасам?...

278
 6.Қайран достар...
Достар қайда жиылып бір жүретін,
бір шығатын есіктен, бір кіретін.
Көше бойы «ақсақтың» кейпіне сап,
Алдаберген қисаңдап  күлдіретін.
Есте қалған өшпестей жатталынып – 
естеліктер сарғайған, қатталынып.
Енді іздесем ешкім жоқ айналамда,
сырласатын  шынайы ақтарылып.
Жылытқан соң бойымды шараппенен,
оқитын ем достарға қанатты өлең...
Көрем бе деп жыр тыңдар жігіттерді,
көше бойын ақырын қарап келем.
Құлақ салар ешкім жоқ жан сырыма,
бетім тосам жанымның жаңбырына.
Жүруші едік  топталып арқа-жарқа,
Райқанның
****
 қарық боп қалжыңына...
Сүрінемін  омбылап қасат қардан,
достар қайда сарбаздай жасақталған.
Құдаш інім
*****
* «көкелеп» көрінбейді,
бос шөлмектей көше де, босап қалған...
****  Смағұлов  Райқан  Құсайынұлы-  Жаркент  сәулет-көркемөнер  
мұражайының директоры болған.
***** Құдаш ( Құдайберген)- Алдабергеннің туған інісі, Б. Римова атындағы 
театрда  адмнистратор  қызметін  атқарған,    талантты  актер  болған.  2004  жылы 
қапыда  қайтыс болды. ...........................................................................

279
Тіріміз ғой, тірілер сыр тыңдайды,
(сағат тілі тоқтаусыс сыртылдайды).
Өздеріңді еске алып ескі достар,
осы жазған жырымды кім тыңдайды?..
7. Ғайыптүс 
Досым бүгін кірдің менің түсіме:
жүр екенсің гүлзар бақтың ішінде.
Слаш, қалай, амансың ба дейсің сен,
күле қарап еткен күйбең ісіме.
Астасатын исі жұпар гүлменен,
шалқып тұрсың ғажайып бір нұрменен.
Қалай Алдаш, деді саған бір адам,
маған өте жақсы таныс түрменен.
Қол ұсынсам кетіп едің алыстап,
қайта оралдың бір қолыңа шам ұстап.
Шамнан ұшқан сәулеменен нұрланып,
құлпырады бағанағы таныс бақ.
Дейсің күліп: «тілім, тілім, тілім деп,
жүрсің бе әлі жүрегіңді тілімдеп?
Біліп, сезіп, байқап келем бауырым,
бұрынғыдан мехнатың бүгін көп.
Ал, мен болсам кеттім сенен алыстап,
жүрегіңді қасіретпен жаныштап.
Қимасам да қала берді сендермен,
таныс таулар, таныс жолдар, таныс бақ...»
Болмайды екен бақида бұл, сөз деген,
ұғысамыз үнсіз ған көзбенен.

280
Пәктігі көп, жаттығы жоқ пейілмен,
танысамыз, табысамыз өзгемен.
«Тіл мен жырға баяғыдай албыртсың,
өлеңдерің көңілдерді жаңғыртсын!
Мына шамды саған Слаш сыйлаймын,
санасына сәуле түсір мәңгүрттің.
Жәй шам емес, бөлшегі бұл уақыттың,
уақыт – шаттық,
                            түсінгенге, уақыт – мұң.
Көңілдердің көлеңкелі тұсына,
сәуле түссе сезер сырын бақыттың.
Өтсе құйын, мейлі дауыл боратып,
шамды сақта,
игілікке жаратып...»
деген досым кете барды ғайып боп...
Көзімді ашсам, келеді екен таң атып.

281
М А З М Ұ Н Ы:
 
Өзекжарды ............................................................................3
Дала жыры (толғау) .............................................................4
Ұлы дала ақиқаты ..............................................................15
Сырымды айтам .................................................................17
Жер-Анам ............................................................................18
Үміт пен Күдік ...................................................................19
Шабыт таңы ........................................................................20
Мен сеземін... .....................................................................21
Серт  ....................................................................................22
Қалар ма?! ...........................................................................23
Бұлбұлдың күні... ...............................................................25
Даламмен сырласу .............................................................27
Өлең боп қалсам.................................................................29
Сексеуіл  .............................................................................30
Сөз көшінің қара нары.......................................................31
«Құлагер-аға» .....................................................................32
Адасу  ..................................................................................34
Арман  .................................................................................35
Болжау .................................................................................36
Өлең деген... .......................................................................37
Әркімнің тағдыр жолы бар................................................38
Көргім келеді ......................................................................39
«Құс жолы» .........................................................................40
Қараорман  ..........................................................................41
Уақыт өтер... .......................................................................43
Ақ өлім ................................................................................44
Теңсіздіктер  .......................................................................46
Кәрілік  ................................................................................47
Біздің елдің жігіттері .........................................................48
Кімсің?.. ..............................................................................50
Қаз-қалпында... ..................................................................51
Ақын монологі ...................................................................52
Сезіну  .................................................................................53
Білмек керек... ....................................................................54
Төршілдерге төрелік ..........................................................55

282
Тірнектеген тіршілік ..........................................................56
Аңсау  ..................................................................................57
Зар мен Ар ..........................................................................59
«Айғайқұм» ........................................................................60
Тастүлек  .............................................................................62
Өзіңсің жалғыз... ................................................................63
Ұрпағым соны сезінсін.......... ............................................64
Перзент арманы ..................................................................66
Таланттың жауы... ..............................................................68
Бес Алатау...........................................................................70
Бауырым! ............................................................................72
Түйсіну  ...............................................................................73
Бөгде  ...................................................................................75
Таңғы әсер ..........................................................................77
Кешқұрым ... .......................................................................78
Жамандық аяқ астында ......................................................79
Бармын деп... ......................................................................80
Тәубә... ................................................................................81
Өзегім (толғау) ...................................................................82
Бұрандалы «ойыншықтар» ...............................................85
Өзің ойла... ..........................................................................86
Аманат  ................................................................................87
Рух жалғастығы ..................................................................88
Өтіп жатыр... .......................................................................90
Сексендегі сері ...................................................................91
Бұл әлемнің... ......................................................................92
Сөз түзелді... .......................................................................93
Уайым  ................................................................................94
Қиялменен ақындар... ........................................................95
У жұтамыз... .......................................................................96
Айтамын деп... ...................................................................97
Талқажау ... .........................................................................98
Үлгі ......................................................................................99
Көңіл-дәрия ......................................................................101
Ағалармен амандасу ........................................................102
Шексіздікте  ......................................................................103
Деуші едім... .....................................................................104
Күндер өткен... .................................................................105
Айта-айта... .......................................................................106

283
Қарға тірлік  ......................................................................107
«Жындыкөбелектер...» ....................................................108
Махаббат «қағбасы» ........................................................109
Кімге керек... ....................................................................110
Жауапсыз сұрақ ................................................................111
Араздықтан не табамыз............. ......................................112
Күндік өмір .......................................................................113
Күдік  .................................................................................114
Қанағат  .............................................................................115
Көктемге асығу ................................................................116
Туған жердің... ..................................................................117
Өмір кілті ..........................................................................118
Тәубә қылдым...................................................................119
Сені іздедім... ....................................................................120
Не келмейді көңілге .........................................................121
Жанқайрау  ........................................................................122
Ақын арманы ....................................................................123
Тағзым  ..............................................................................124
Аңсау мен шаршау ...........................................................125
Тау-тілек ............................................................................127
«Қайран ерлер...» .............................................................128
«Ұйқыдағы ару» ...............................................................131
Мақтанышым! ..................................................................138
Өмір мектебі .....................................................................140
Ұлы ақынмен сырласу .....................................................141
Арман  ...............................................................................143
Өріс  ...................................................................................145
Болмайды  .........................................................................147
Қабірстан  .........................................................................148
Өкініш  ..............................................................................150
Ағайынға  ..........................................................................152
Падишасы зеңгір көктің ............ .....................................153
Албастының әлегі ............................................................154
Шын бақыт  ......................................................................156
Өзіңе сен... ........................................................................157
Тіл байлауы .......................................................................158
Ақыныңды аңқылдақ... ....................................................159
Он және бір .......................................................................160
Тәсілқой  ...........................................................................162

284
Қатты мен тәтті............ ....................................................163
Мәніс кетер... ....................................................................164
Көлеңке  ............................................................................165
Түс  ....................................................................................166
Уа, адамзат! ......................................................................168
Бақытты сәт ......................................................................169
Тәубә дейік .......................................................................170
Намыс жыры ....................................................................172
«Жұдырық» ......................................................................176
Көктем-Анам ....................................................................178
Сенерім-өзің өлеңім  ........................................................179
Көқарас  ............................................................................180
Өмірді жаратқан..... ..........................................................181
Жымысқы жылым ............................................................182
Бойымда алаулаған... .......................................................183
Ғарыш пен Жер ................................................................184
Сезім  .................................................................................185
Дала аруы  .........................................................................186
Жыр әлемі .........................................................................187
Зерделеп ой жүгіртсек .....................................................188
Наурыз келді! ....................................................................189
Ауылым  ............................................................................191
Екі тізгін... .........................................................................192
Өмір сыры  ........................................................................193
Бәрінен бездім... ...............................................................194
Ұлтсыздық елесі...............................................................195
Өткінші  ............................................................................196
Көлеңкелі жағымыз  ........................................................197
Ауыз болған соң... ............................................................198
Жиналыс  ..........................................................................199
Көктемім! ..........................................................................200
Жан шуағы  .......................................................................201
Әркімнің өз жарағы... ......................................................202
Көңіліңнің көгінен... ........................................................203
Мойындау  ........................................................................204
Алпыстағы ой ...................................................................205
Өзін  тонау  .......................................................................206
Алты ай жаз  .....................................................................207
Жалаулы төбе....................................................................208

285
Қыны қалған .....................................................................213
Ойланайық... .....................................................................214
Бас шайқаймыз... ..............................................................215
Әсіреқызыл  ......................................................................216
Табиғат мінезі  ..................................................................217
Түсінбедім ........................................................................218
Жүрегім- мәңгі жас  .........................................................219
Бәрі аңыз ...........................................................................221
Алғыс арқалаған... ............................................................223
Сыртым сау... ....................................................................225
Үміт-сәуле .........................................................................226
Махаббат шарабына... ......................................................227
Жаман ат ...........................................................................228
Ақиқат жолында ...............................................................230
Білмесең өзің... .................................................................231
Алтын ғасыр  ....................................................................232
Жерге керек мейірім ........................................................234
Шындықты іздеп... ...........................................................235
Жан деген не? ...................................................................236
Өз ғасырым .......................................................................238
Жауапсыз сұрақ  ...............................................................239
Ыңыршақ  .........................................................................240
Ібілістің айласы ................................................................242
Жұмақтың сусыны ...........................................................246
Бір күн ...............................................................................249
Қартайыпсың дейді.................... ......................................251
Алтын балық ....................................................................252
Кешіру  ..............................................................................253
Құндылықтар  ...................................................................254
Арман  ...............................................................................256
Құмарлық  .........................................................................257
Тоқшылық  ........................................................................258
Орбұлақ туралы толғау ...................................................259
Ағамен сырласу  ...............................................................261
Ақын мен ақыл...  .............................................................263
Тағдыр  ..............................................................................265
Ескі сурет  .........................................................................266
Тамшы  ..............................................................................267
Дос туралы толғау.............................................................268                                                           

Исламғали ҮРКІМБАЙҰЛЫ
ДАЛА ЖЫРЫ
Редакторы                              Алмагүл Ниязбекова
Қате түзеуші                         Назерке Кәкен
Көркемдеуші редакторы Айкерім Бақбергенқызы
Техникалық сарапшы      Ержан Жамалбаев
ISBN 978-601-03-0277-8
ИБ № 80
Басуға 15.10.2014 ж. қол  қойылды. 
Пішімі 84х108 
1
/
32
. .  Офсеттік басылым. 
Қаріп түрі “Times New Roman”.  Көлем 15,0 шарттыбаспа табақ. 
Таралымы 2000 дана. 
Тапсырыс № 80
“ҚАЗақпарат“ баспа корпорациясының баспаханасы