Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сақ Қ. С 17 Алаш мұрасы./ Қ. Сақ. Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2014

125
болады. Қаламгер мұны бекерден-бекер жазып отырған жоқ. 
Онда үлкен мəн-мағына бар. Оны біреу білер, біреу білмес, 
бірақ кейіпкердің өзі жақсы түсінуге тиіс. Ол содан бір жыл 
бұрын  болған  оқиғаны  қозғап  отыр.  Бұл  жөнінде  кейіннен 
тарихшы-ғалым С.Асфендияров мынадай мəліметтер келті-
реді: «Когда  в 1912 году  происходили  выборы  в 4-го  Гос. 
Думу, казахи Троицкого уезда Оренбургской губернии, со-
седного с казахским областями, имели право выборов в Гос. 
Думу.  Когда  выборщики  от  Оренбургской  губерний  соб-
рались для выбора депутатов в Думу, среди татарских вы-
борщиков произошел раскол. Часть «прогрессивной» татар-
ской буржуазии, группировавшейся вокруг газеты «Уақыт» 
выступила против кандидата крупной татарской буржуазии 
Еникеева, требуя дать место в Думе казаху (после 1907 года, 
как сказано выше, в Думе казахов не было). 
Этот маневр давал возможность провести депутата каза-
ха. Русские выборщики также поддержали это требования. 
Казахи  выдвинули  кандидатуру  Сейдалина.  Но  Сейдалин 
отказался менять свою карьеру крупного царского чиновни-
ка на звания депутата Гос. Думы и отказался от своей канди-
датуры. Со своими приверженцами он голосовал за канди-
датуры Еникеева, Еникеев и прошел в Думу».
1
Көрнекті  қалам  қайраткері  А.Байтұрсынов  сол  оқиғаны 
есіне  сала  отырып,  қарсыласына  үлкен  айып  тағады.  Оны 
баттитып  көрсетпей,  астарлы  мағынада,  сатираның  уыт-
ты  тілімен  жеткізе  білуі – оның  журналистік  шеберлігінің 
үлгілі де өнегелі бір қыры.
Сатира зерттеушісі Т.Қожакеевтің жоғарыдағы еңбегінде 
жазылғандай,  фельетон-мақалаға  қойылатын  тағы  бір  та-
лап, автор «пікірін дəлелдеу үшін тарихтан мысалдар, сая-
саттан  деректер  келтіру  арқылы  фактіден  саяси-əлеуметтік 
терең  қорытынды  шығаруы,  ой  түйіндеуі»  керек  екен.  Бұл 
шарт та тілге тиек етіліп отырған туындыда қалыс қалмаған. 
Ахмет  Байтұрсынов  көтеріліп  отырған  мəселенің  саяси-
əлеуметтік  мəні  жоғары  екендігін  егжей-тегжейлі  баяндай 
1
 Асфендияров С. Национально-освободительное восстание 1916 года 
в Казахстане. Алма-Ата:   Казкраизд., 1936, 65 стр.

126
келіп, «съезге  шақырған  адамдар  тойға  шақырған  секілді 
болмай»,  оған  үлкен  жауапкершілікпен  қарау  керектігін 
кеңес етеді. Жай ақыл айтумен ғана шектелмей, оған тарих-
тан  мысалдар  келтіре  отырып,  сөзіне  жан  бітіреді: «Сіздің 
съезіңіз, хатыңыздың сөзіне қарағанда, қазақтардың сходта-
ры, чрезвычайный съездері сияқты яки губернатор, генерал-
губернаторлардың  жасаған  съездеріндей  болмақшы.  Бұлай 
болады  деп  съезд  жеңілдету  үшін  айтатын  шығарсыз,  он 
облыстың қазағынан болыс басыңа екеуден шақырған съезд 
сход  я  чрезвычайный  съездей  болмас.  Ең  болмағанда  ге-
нерал  съездеріндей  болар.  Генерал  съездері  қазақтың  не 
игілігіне болып, қазақ не керегін алып, не кемтігі толғанын 
мен  білмеймін.  Ол  заман  қазақтың  көңілін  аулап,  ауанына 
қарап іс ететін заман еді. Крижановский, Кауфман, Колпа-
ковский  заманы – тай  ноқталаған  сықылды  іс  қылатын  за-
ман.  Ноқталағанша  һəм  ноқталағаннан  кейінгі  істелетін 
істер басқа-басқа. 
...1907 жылы Дала уалаятының генерал-губернаторы На-
дыров съезд жасады. Сол съезде қазақтың осы күнгі керек 
деп  отырған  нəрселерінің  бəрі  болмаса  да  бірсыпыралары-
ақ айтылды. Бірақ, бұл күнге шейін қазақтың сұрағанынан 
қолына тиген ешнəрсе жоқ. Жұрттың көбі ойлап жүр – қазақ 
тілегі хүкіметтің құлағына тимей жатыр, хүкімет қазақтың 
мұңын білмей жатыр деп. Олай ойлау – қате. Керегін қазақ-
тың  өзі  қандай  білсе,  хүкімет  һəм  сондай  біледі.  Қазақтың 
тілегін  хүкімет  бермей  тұрса,  білмегеннен  емес,  беруші 
мен  алушының  есебі  тура  келмегеннен», – деген  жолдар 
арқылы  елдің  көкірек  көзін  ашып,  саяси  сауатын  арттыра 
түседі.  Қоғамдағы  күрделі  əлеуметтік  теңсіздіктің  тамы-
рын  іздегенде  оның  мəні  тереңде  жатқандығынан  ой  қоз-
датады. Сөйтіп, ел жағдайының жақсаруына жоғарыдан бас-
қарылатын үстемшіл билік жүйесінің ынталы емес екендігін 
танытып, оны халықтың өзі талап ете бастағанда ғана орны-
на келтіруге болатындығын кеңес етеді. 
Жауап  хатының  соңында  каламгер  былайша  ой  түйін-
дейді: «Съезд турасында айырма сөз қыр баласы Бөкейханов 
һəм менен шығып тұрған көрінеді. Басқалардың бəрі жануға 

127
түскен пышақтай жалаңдап тұрған көрінеді. Шеттеп жүрген 
біз  болсақ,  қосылдық,  енді  алалық  жоқ.  Жалғыз-ақ,  айта-
тын  сөз  мынау:  құр  аты  съезд  болмай,  съезд  сияқты  бол-
сын. ...Съезде  де  балгер  сөзі  сияқты  дəлелсіз  құр  мынау 
былай,  анау  олай  десек,  мұның  дəлелі  қайда  демей  ме? 
Сондықтан  даярмыз  деген  мырзалардың  дайындығын  ат 
ерттеліп,  киімін  киіп,  тойға  жүруге  дайындаған  даярла-
ныс  емес,  съезге  алып  келіп  салатын  дəлелді  докладтары 
даяр  деп  ұғамыз».  Бұл  жолдардан  елім  деп  еңіреген  ердің 
жан  дауысын  естігендей  боласыз.  Мұнда  ой  ерекше  инто-
нациямен, публицистикалық əуезді үн, сатиралық пафоспен 
беріледі. Сол арқылы туындының фельетон-мақала түрінде 
жазылғанына көзімізді жеткізе түседі. 
Басқосу туралы пікірталас – «Айқап» пен «Қазаққа» жар-
ты жылдан аса уақыт «азық» болған тақырып. «Пікірталастан 
шындық туады» демекші, оның прогрессивтік мəні де жоқ 
емес.  Соның  нəтижесінде  ғасыр  басындағы  қазақ  дала-
сының  көкейтесті  де  күрделі  мəселелерінің  тұңғыш  рет 
пердесі  түріліп,  жұртқа  баян  болуына  қол  жеткізілді.  Ол 
өз  кезегінде  қазақ  қоғамын  қалың  ұйқысынан  түртіп  оя-
тып, ұлттық сананың бой түзеуіне аз əсер етпегені даусыз. 
Сонымен  бірге,  оның  қазақ  журналистикасының  дамуы-
на  да  əсерін  тигізіп,  оған  жаңа  леп,  жаңа  тыныс,  жаңа  түр 
ала келгенін де бөлек айтуға тиістіміз. Ұлттық баспасөзіміз 
осыдан  бастап  журналистиканың  жауынгер  жанры  фелье-
тон,  айтыс  (полемика)  секілді  түрлерімен  байытылды.  Тек 
түр  жағынан  ғана  емес,  мазмұндық  жақтан  да  жаңа  сапаға 
көтерілді. Осыған дейін газет-журналдар əдебиет, мəдениет, 
өнер-ғылым мəселелеріне көбірек көңіл бөліп келсе, ендігі 
жерде  қоғамдық-саяси  мəселелерді  төтесінен  қойып,  оның 
оң шешілуіне күш жұмылдыра бастауы үлкен ілгерілеушілік 
деп  бағалануға  тиіс.  Мұның  қазақ  баспасөзінің  тарихында 
міндетті түрде аталып өтілуі керек.
Кез келген нəрсенің екі жағы болады. «Айқап» пен «Қа-
зақтың» айтысы азаттық үшін бірден-бір күрес құралына ай-
налып отырған баспасөздің беделін түсіріп, қоғамдық күшті 
əлсірете түскені – мəселенің екінші қыры. Мұны Алаштың 

128
көзі ашық, көкірегі ояу азаматтары да жақсы түсінген. Сон-
дықтан  оны  ушықтыра  бермей,  қандай  шартпен  болса  да 
келісіп тезірек доғаруға тырысқандықтары байқалады. Жоға-
рыдағы  Ахмет  Байтұрсынов  мақаласының  соңғы  түйіні – 
соның  дəлелі.  Бұған  апталықтың 1914 жылғы 51-санында 
жарияланған «Айқап» журналы» деген еңбегінде М.Дулатов 
та үн қосады. Ол екі басылым арасындағы айтыстың неден 
басталып,  қалай  өрбігендігін  баяндай  келіп,  былайша  ой 
түйіндейді: «Айқап»  əлі  де  болса  «Қазақ»  туралы  жазаты-
ным бар десе, қағазда тіл жоқ, не жазса да, шыдайды. Тым 
асқынып бара жатқан соң «Айқапқа» берген жауабымыздың 
алды-арты осы. Құдайға шүкір, бір-бірімізді қажаудан басқа 
да ермегіміз бар ғой. Үмітсіз емеспіз, «Айқап» жолдасымыз 
орынсыз аузынан көбігін шаша бермес, енді тоқталар деп».
Екі  басылым  арасындағы  басқосу  туралы  айтыстың 
асқынып,  бас  араздыққа  ұласып  бара  жатқаны  басқа  да 
қазақ оқығандарын алаңдатпай қоймаған. «Қазақтың» 1914 
жылғы 89-санында жарияланған жер-жерден келген хаттар 
соны  айғақтайды.  Мəселен,  Оралдан  Елбаласы  деген  бүр-
кеншік  атпен  хат  жолдаған  қаламгер: «(«Айқап» – С.Қ.) 
Əлихан  Самарда  отыр.  Қазақ  жайын  білмейді...»  деген 
Бақытжан  төренің  бетке  басқан  сияқты  сөзін  жазып  отыр. 
Былтыр қыстай «Самарда отыр» деп талайлар Самардың ба-
сын ауыртып еді. Ақырында Самарда отырмағандардың да 
ел жайын қанша білетіндігі мəлім болды. «Əлиханға не қыл 
дейсіздер?» – деп басу айтады.
Əсіресе, о баста осы басқосу туралы мəселенің көтерілуі-
не  себепші  болып, «Айқапта» (1913, 10-санында)  алғашқы-
лардың қатарында үн қатқан Райымжан Марсековтің арааға-
йын ретінде оған тоқтау сала жазған, апталықтың 1914 жылғы 
45-санында  жарық  көрген  «Газеталарға  сөз  жазушыларға» 
деген  мақаласы  салмақты  да  салиқалы.  Сондай-ақ,  ол  осы 
пікірталасты қорытындылап, қайсысы дұрыс, я болмаса, бұ-
рыс дегенге тең төрелік айтқандығы байқалады.
Ендеше мақаланың өзіне сөз берейік: «Айқап» «Басқосу» 
деп сөз бастады, оған қарсы «Қазақ» өз ойын айтты. Пайдалы 
емес демеді, əлі мезгілі емес қой, сөзімізді жиылыс қылмай, 

129
баспамен  сөйлессек  қайтеді  деп  сақтық  айтты.  Бұл  сақтық 
сөзді  барып  «Айқап»  аққу  мен  шаянға  апарып  соқтырды, 
онан əрі барып маймыл шықты. Білген кісіге сөз аяқталған 
секілді, Ахмет мырза: «Басқосудың ашылатын рұқсаты бол-
са, біз дайын» деді. Онан артық тағы не керек? Жоқ, ол жет-
пеген, съезд турасында əңгімелерін жаңа бастағандары бар 
көрінеді. Енді «Басқосу» деп ауызға алу бекер, алатын кісі 
рұқсатын  алсын  да,  ал  мінекей,  енді  келіңіздер  деуге  жөні 
бар. Қашаннан бері бір съездің сөзінен басқа нəрсе көрмей 
отырмыз. Бұл съезд əңгімесімен əуре болып жүргенде өзге 
сөз сөйленбей қалып бара жатыр».
Қазақ журналистикасының тарихында есімі ойып тұрып 
орын алуға лайық тұлға – ірі заңгер, ойы жүйрік журналист 
Р.Марсеков осы мақаласында бүгінгі журналистер үшін де 
өнегесі мол пікірлерін ортаға салады: «...газетаға жазғанда, 
біздің ойлауымызша, əркім ортаға өз білгенін айтып, көпке 
пайда  келтіремін,  біреу  ойламағанды  біреу  табады  деген 
оймен жазуы керек. Жазудың мағынасы жұрт қамы, ел сөзі 
болу  керек.  Біздің  «Айқаптағы»  жазушылар  журналдың 
бетін сахараның даласындай қылып, даланы күңірентіп дау-
ласқысы келетінге ұқсайды. 
Жазушының міндеті ол емес. Жазғанда біреуді қемітпей, 
мұқатпай, ешкімге тіл тигізбей, сыпайы жазу лайық. «Айқап-
тың» бір нөмірінде біз көрдік, «А»-мен басталып, «С»-мен 
аяқталған  сөзді.  Онан  соң  тағы  ас  ішіп  отырған  уақытта 
оқылса, жүрек айнып, құсарлық сөздер көрінеді.
Ол  жетпесе,  біздің  қадірлі  мырзаларымыз  Əлихан,  Ах-
мет,  Міржақыптың  хүкімет  жағынан  тұтқынға  алынғанын 
олардың бетіне басқандай қылады.
Бұл  заманда  ондай  іс  білгендер  бетке  баспайтын  нəрсе-
лер.  Олар  не  үшін  тұтқында  болғанына  көз  жіберу  керек: 
Жамандық қылды ма, бұзақы, сотқар болды ма? Жоқ. Жұрты 
үшін  қайғырып,  елі  үшін  күйініп  жүрген  ерлерге  ондай  іс 
батырдың басына соғыста салған жарадай болып, батырлық, 
қаһармандықтың белгісі деп атаймыз біз. 
Жазушы ортаға білімін салсын. Басқа жұртта сөз талас-
тырғанда  бірін-бірі  дəлелмен  жығады.  Біреуді-біреу  кеміт-

130
пей сөйлеседі. Кемітуге басы лайық емес адамдарды кемге 
санаймын деу – өзі жетпегендік». 
Міне,  журналист  этикасы,  оның  атқарар  қызметі  мен 
оны жүзеге асырудың жолдары. Ардақты Алаш азаматының 
ой-тұжырымдары  бүгінгі  оқытылып  жүрген  журналисти-
ка  негіздері  мен  оның  этикасы  пəндерінің  мазмұнына  сай 
емес  деп  кім  айта  алады?  Əрине,  сай  келеді.  Ендеше  оны 
неге мамандар даярлау ісінде игілікке жаратпасқа? Бұл да,  
өкінішке  қарай,  бүгінге  дейін  қалыс  қалып  келе  жатқан 
«ақтаңдақтың» мыңнан бірі.
Дүниеде екі əділ сыншы бар: бірі – халық, екіншісі – та-
рих. Бұл екеуінің тезінен өтпеген нəрсенің ғұмыры ұзақ бол-
майды. «Айқап»  пен  «Қазақ»  арасындағы  басқосу  туралы 
айтыстың қорытындысын өмірдің өзі шығарды. Көкірек кө-
зі ояу көптеген қазақ оқығандарының көңілі біртіндеп соңғы 
басылым  жағына  ауа  бастауы  «Қазақ»  төңірегіндегілердің 
бұл  мəселе  турасында  ұстанған  жолының  дұрыстығын 
айқындай  түседі.  Сонымен  бірге  «Қазаққа»  басшылық  ет-
кен  үштіктің  съезді  шақыруға  таңдаған  уақыттың  қолай-
сыз  екендігін,  оның  пісіп-жетілмегендігін  жəне  оған  жоға-
рыдан  рұқсаттың  берілмейтінін  тап  басып  көрсеткен  ше-
шімдерінің  шындыққа  айналуы  соны  нақты  дəлелдеп 
береді.  Бұл  жөнінде  Торғай  губернаторының  басқосуға 
рұқсат бермегендігі туралы татардың «Уақыт» газеті тарат-
қан  хабардың  анық-қанығына  көз  жеткізе  келіп,  басы-
лым  басқармасы  атынан  апталықтың 1913 жылғы 35-са-
нында  жарияланған  «Басқосуға  рұқсат  берілмепті»  деген 
мақалада  мынадай  анықтама  беріледі: «Съезд  деген  сөз 
басталған  кезде  заманның  түріне  қарап,  тынымы  осылай 
болады  дегенімізде,  жұрттың  көбі  жаратпай,  құр  əншейін 
сарыуайым,  сары  қайғы,  тартыншақтық,  қорқақтық  деп, 
бірсыпырасы құр алауыздылық, ұйым бұзарлық, сөз жарыс, 
ерегіс деп, кейбіреулері съезді біз керек қылмағандай көріп, 
кейбіреулері  жұрттан  съезді  біз  бейне  бір  қызғанатындай 
көріп еді. Біздің онымыз бұл айтқандардың бірі де емес еді. 
...біздің  міндетіміз  білгенімізді  айту  еді  ғой,  айтарымызды 
айттық,  мойыннан  борыш  түсірдік, ...айтқанымызды  алма-

131
са, біз-ақ жұрт ауанымен бола қоялық деп, сөз көбейіп бара 
жатқан соң, сөзді қысқарту үшін біз де съезшілерге қосылып, 
қолдан келген көмегімізді істеуге бел байлап едік.
Жиһанша мырза Сейдалин Торғай губернаторынан рұқсат 
сұраған  екен.  Рұқсат  берілмепті. «Уақыт»  басқармасынан 
қайдан  шыққан  хабар  екендігін  сұрастырып  едік.  Олар 
бұл  хабарды  «Русское  слово»  газетасынан  алған  екен. 
«Русское  словоның»  хабарлары  ұшқалақ  болушы  еді  деп, 
оған  қанағаттанбай,  нағыз  анығын  білетін  орындардан  сұ-
рап,  əбден  анығына  жеттік.  Рұқсат  сұрағаны  да,  рұқсат 
берілмегені де рас екен». Бұл жолдар ешқандай түсіндіріп, 
талдауды қажетсінбесе керек. Онсыз да барлық жай алақан-
ға салғандай айқын баяндалып отыр деп білеміз.
* * *
XX  ғасырдың  басында  қазақ  елінің  ең  көкейтесті  де 
өзекті мəселесі – жер мəселесі болды. Оны ұлттық сананың 
ұйытқысы  бола  білген  «Қазақ»  газетінің  «бас  жазушысы» 
Ахмет  Байтұрсынов  апталықтың 1914 жылғы 48-санын-
да жарияланған бас мақаласында «қазақтың тірі я өлі болу 
мəселесіне» теңейді. Ол тегін де емес еді. 
Он  тоғызыншы  жүз  жылдықтың  соңына  қарай  қарқын 
алған  орыс  шаруаларының  қазақ  даласына  қоныс  аудару 
«науқаны» жаңа ғасырдың алғашқы он жылында шарықтау 
шегіне жетті. Цифр тілімен сөйлесек, «столыпиндік рефор-
маны іске асыру барысында жыл сайынғы көшіп келушілер 
саны 140 мың  адамнан  асып  жығылып  отырды.  Қоныс 
аударушылардың  бестен  бір  бөлігі  жат  елге  сіңісіп  кете 
алмай,  кейін  қайтып,  қалғандары  жайғасып,  иеліктеріне 
шаруашылық жер алып, осында мəңгіге қоныстанып жатты. 
Тарихшылар берген бағаға сайсақ, ол кездерде Қазақстанға 
келгендердің  ұзын-ырғасы  бір  миллион 200 мың  адамнан 
асады. Бұл саясат «жергілікті халықты орыстандыруды жəне 
отарлаудың барлық өлшемдеріне сəйкес олардың иелігіндегі 

132
жерді Ресей тəжіне түпкілікті бекітіп алу мақсатын көздеп»
1
 
жүргізілгендігіне тарих куə. Соның салдарынан қазақ халқы 
бұрынғыдан  да  бетер  өзінің  шұрайлы  жерлерінен  көптеп 
айырыла  бастайды. «Егер 1893 жылдан 1905 жылға  дейін, 
яғни 12 жылдың  ішінде  қазақ  халқынан 4 миллион  деся-
тинадан  артығырақ  жер  тартып  алынса, 1906-1912 жыл-
дар аралағында 17 миллион десятинадан астам жер тартып 
алынған».
2
Сырттың суық та сұқ қолымен жасалынып, ел басына төнген 
бұл  қасірет  кезінде  халық  кабырғасына  қатты  батқандығы 
айтпаса да түсінікті.
«Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның сада-
ғасы»  деп  білетін  ел  үшін  бұл  маңдайдан  тиген  соққыдан 
ауыр əсер етті. Жұрт қатты састы. Шабындығынан, жайлау, 
қыстауынан,  атақонысынан  айырылған  ауыл-аймақ  қайда 
барарын  білмей  сахарада  сандалып  қалды.  Тығырықтан 
шығудың  жолын  таппай,  сеңдей  қозғалды.  Осының  бəрі, 
сөз жоқ, топ бастаған серкедей, елін соңынан ерткен Алаш 
ардақтылары – қазақтың  көзі  ашық,  көкірегі  ояу  оқыған-
тоқығандарына  үлкен  жүк  арқалатты.  Олар  елді  қорғап, 
жерді  сақтап  қалу  жолындағы  осынау  жауапкершілігі  мол 
міндеттерін  қолдарындағы  жалғыз  қаруы  баспасөз  арқылы 
атқаруға  күш  салды.  Баспасөз  сол  кезең  жағдайында  қазақ 
елінің бірден-бір билік құралы болды. Өкінішке қарай, бұл 
турасында  да  осы  күнге  дейін  жете  айтылмай  келеді.  Ал 
шындығында,  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  ұлттық  бейресми 
басылымдардың  осы  қызметінің  өзі  олардың  қадір-қасиеті 
мен құндылықтарын еселеп арттыра түсетінін ешкім теріске 
шығара алмайды. 
«Қазақ»  газетін  шығарушылар  жер  мəселесіне  айрықша 
көңіл  аударып,  оған  бірінші  мəселе  ретінде  қарағанына 
жоғарыда  нақты  дəлел  келтірген  болатынбыз.  Бірақ,  соған 
қарамастан, басылым басқармасы оған қатысты өз ой-пікір-
лерін  ортаға  салуға  асықпайды.  Бұл  жөнінде  тек  газеттің 
1
 Назарбаев Н.Ə. Жадымызда жатталсын, татулық дəйім сақталсын //
Егемен Қазақстан, 1998, 15-қаңтар.
2
 Қазақ КСР тарихы, 5 томдық. – Алматы: Ғылым, 1982, 3 т., 418-б.

133
10-нөмірінен  бастап,  яғни  газет  басылып  шыққаннан  соң, 
2 ай өткеннен кейін алғаш рет толыққанды сөз етеді. Оның 
себебі жөнінде сол нөмірінде жарық көрген «Жер мəселесі» 
атты бас мақалада мынадай түсінік беріледі: «Біз бұл туралы 
бұрын  жазған  жоқ  едік.  Жазбағанда  ұмытып  кеткендіктен 
яки  керексіз  деп  білгендіктен  емес.  Əркім  жер  деген  сөзді 
жеңіл  түсініп  жүрген  секілді.  Бұл – терең  ойлап,  тексере 
қарайтын іс. ...Біздің мақсатымыз жер хақындағы ойымыз-
ды  бастан-аяқ  түгел  баяндап  жазбақ  һəм  жазылған  сөзді 
бекітетін толымды дəлелдер келтірмек. Біздің жер хақында 
жазуға асықпай жатқанымыз да сол». 
Осы  мақалада  жер  мəселесі  турасында  «Айқап»  журна-
лын шығарушылармен бір пікірде емес екендіктері туралы да 
алғаш рет ауызға алынады: «Бұл күнде əркім өзі істеген ісін 
ұнатып жүр. Қала салғандар қала болуды, қала болмағандар 
көшпелілікті мақтап жүр. Көлденең ақылшылар ақылға са-
лып,  қала  болған  жұрт  қандай,  болмаған  жұрт  қандай,  қа-
зақ  қала  болмаса,  бар  жақсы  жерінен  айырылып  қалады, 
сондықтан осы күндері өздері жер кестіріп, қала болу керек 
дейді.  Осы  айтылғандардың  бірі  де  қазақ  жері  турасында 
толымды дəлел келтіріп, қазақтың халін һəм жерінің жайын 
жете  білгендігін  көрсеткен  жоқ.  Екі  жылдан  бері  «Айқап» 
журналы қала болу керек деп жазды. Қала болған қазақ оған 
қарап  қала  болған  жоқ,  болмаған  жұрт  артық  қобалжыған 
жоқ», – деп біраз жайдан сыр тарқатады. 
Бұдан  жер  мəселесі  жөнінде  екі  түрлі  пікір  туындап 
отырғанын байқауға болады. Оның бірі – қала салып, оты-
рықшылыққа  көшу,  екіншісі – көшпенділік  жолын  таңдау. 
Мұны шешу жеңіл шаруа емес екендігі айтпаса да түсінікті. 
Ол ат төбеліндей қазақ зиялыларын ғана емес, барша жұр-
тымызды  ойландырып,  толғандырған  аса  маңызды  мəселе 
болды.  Осындай  жолайрықта  тұрған  сəтте  дұрыс  жолды 
таңдай  білу  «жеті  өлшеп,  бір  пішуді»  талап  етті.  Мұның 
кім-кімге де аз жауапкершілік жүктемегені белгілі. Бұл жө-
нінен  апталықтың 1914 жылғы 48-санында  жарық  көрген 
«Аңдаспаған мəселе турасында» деген мақаласында Ахмет 
Байтұрсыновтың: «Қазіргі  қазақ  мəселесінің  ең  зоры – жер 

134
мəселесі. Бұл турасында түсініп жетпей қателесіп, қазақты 
теріс жолға салғанымыз бес миллион адамның обалын мой-
нымызға  жүктейміз.  Сондықтан  бұл  турада  қазаққа  ақыл 
айтқанымыз  қазақ  та  һəм  басқалар  да  қате  ұқпастай  етіп, 
анықтап,  ашып  сөйлескеніміз  абзал», – деп  жазып,  оған 
үлкен мəн бере қарағаны да сондықтан болатын.
Бұл  уақытта  «Айқап»  төңірегіндегілер  отырықшылыққа 
көшуді,  мұжықтармен  бірге  егін  нормасымен  жер  алу-
ды  дұрыс  деп  тауып,  оны  тез  арада  жүзеге  асыру  жөнінде 
үгіт-насихат  көрігін  қыздырып  жатқан  болатын.  Мəселен, 
журналдың 1912 жылғы 1-санында  жарық  көрген  басы-
лымның  осы  жылға  арналған  жоспарлы  мақсатнамасында: 
«Айқап»  журналының  алдымен  қолға  алатын  мəселесі, 
былтырғыдай,  жер  мəселесі  болды,  яғни  алты  Алаштың 
баласына егін шаруашылығына қолайлы жерлерде қала са-
луды қуаттап, халыққа шамадан келгенінше осыны түсінді-
ру», – деп  көрсетіп,  өздерінің  тандаған  жолдарын  оқыр-
мандарға  хабардар  етеді. «Айқаптықтардың»  мұны  екі 
түрлі  себеппен  қолдайтындықтары  байқалады.  Біріншіден, 
қазақтың ең шұрайлы жерлері мұжықтарға бекітіліп беріліп 
жатқандықтан,  отырықшылыққа  көшсе,  жергілікті  жұрт  та 
өз үлесін иемденіп қалар деген үміттен туғандығы көрінеді. 
Яғни, оны жерден айырылмаудың бірден-бір тура жолы деп 
қабылдағандықтан  еді.  Екіншіден,  егін  нормасымен  жер 
алып, қала салып отыру – цивилизации үлгісі, яғни қазақты 
мəдениеттендірудің  ең  қолайлы  жолы  деп  түсінгендіктен 
болатын.
Ал «Қазақ» газеті төңірегіне топтасқан Алаш ардақтыла-
ры  бұл  мəселеге  басқаша  қарады.  Олар  мал  нормасы 
мен  егін  нормасын  қатар  қойып,  салыстыра  қарастырып, 
көшпенділікпен  күнелтіп  келген  халық  үшін  оның  қайсы-
сының пайдалы я залалды екенін саяси-экономикалық жағы-
нан  талдап,  таңдауға  айрықша  көңіл  бөледі.  Осы  мақсатта 
көптеген  мақалалар  жазып,  оның  бірінде  заңдық  негізде, 
екіншісінде ғылыми тұрғыда, үшіншісінде саясат жолы бо-
йынша мəселенің оң-солын анықтауға ерекше мəн береді.
Атап айтқанда, «Үшінші дума һəм қазақ», «Көшпелі һəм 
отырықшы норма», «Қазақ һəм жер мəселесі», «Сусағанның 

135
түсіне  су  кіреді», «Жер  жұмысына  дін  жұмысын  қыстыр-
малау», «Аңдаспаған  мəселе  турасында», «Жер  жалдау», 
«Он  төрт  тоғыз  бола  ма?»  т.б.  туындыларда  осынау  өзекті 
мəселе жан-жақты сөз болады.
Бұл еңбектердің қай-қайсысы да құнды дүниелер болып 
табылады. Оның кез келгенін алып қарасаңыз да, жазылуы 
жағынан болсын, мазмұны тұрғысынан дейсіз бе, я болмаса 
тақырыпты талдау, оның мəн-маңызын ашып қазақ түсінігіне 
сай  қарапайым  түрде  жеткізе  білу,  соны  жүзеге  асыруда 
тілдік құралдарды ұтымды да əсерлі пайдалану жəне бастағы 
ойды шашыратып алмай, қысқа да нұсқа əрі бояуын қандыра 
баяндаулары еріксіз өзіне тəнті етеді. Алаш азаматтарының 
сөзден өрнек өріп, ғажайып ғимарат тұрғыза білген ұсталық 
шеберліктерінің шоқтығы биік екендіктерін айқын аңғаруға 
мүмкіндік туады. Ендеше, бұл қырынан келгенде де «Қазақ» 
газетін  бүгінгі  журналистерге  де  үлгі,  өнегесі  мол  үлкен 
тəжірибе мектебі деп бағаласақ, қателеспейміз.
«Қазақ»  басқармасы  не  себепті  қалың  қазақ  елінің  мал 
нормасымен жер иемденіп, отырықшылық тұрмысты емес, 
көшпенділік  өмір-салтын  таңдауын  қалады?  Бұл – тыңғы-
лықты  зерттеу  жүргізіп,  толыққанды  жауап  беруді  талап 
ететін сауал. Ол үшін мəселені терең түсініп біліп, оның ба-
йыбына жету қажеттілігі туады.
Газет материалдарына жүгінсек, патшалық Ресей əкімші-
лігі  тарапынан  қазақ  жеріне  салынған  ең  алғашқы  құрық 
1891  жылдың 25-наурызында  бекітілген  «Дала  Ережесі» 
болып  шығады.  Ол  бойынша  «көшпелі  қазақ  отырған  жер – 
қазынанікі»  деп  белгіленіп, 120-бабында  «бұл  жер  срок-
сыз  көшпелі  қазақ  пайдасында  болып  тұратындығы»  атап 
көрсетілгендігіне  қарамастан,  сол  баптың  қосымшасында 
баяндалғандай, «қазақ  пайдасынан  артық  жер  қазына  ке-
регіне алынып», қоныс аударушыларға бөлініп беріле баста-
ған болатын. Ендеше, бұл қазақ жері неғұрлым көбірек артық 
деп  табылса,  соғұрлым  көп  аймақ  орыс  отаршылдарының 
қолына көшеді деген сөз еді. Осыны түсіндіре келіп, апта-
лықтың 1913 жылғы 9-санында жарияланған өзінің «Үшінші 
дума һəм қазақ» деген мақаласында ардақты алаш азаматы 

136
Ə.Бөкейханов  мəселенің  зандық  негіздегі  мəн-мағынасын 
ашып көрсетуге күш салады.
Осы ойы «Айқаптың» 1913 жылғы 11-санында жариялан-
ған  Ж.Сейдалиннің  «Азып-тозып  кетпеске  не  амал  бар» 
деген  мақаласына  жауап  ретінде  «Қазақтың» 1913 жылғы 
24-нөмірінде жарық көрген «Ашық хатында» одан əрі жалға-
сын тауып, терең талданады. Қалам қайраткері 1908 жылғы 
9-июньде  жарияланған  столыпиндік  жер  реформасының 
«заң  емес,  тек  ереже  ғана  екендігінде»  тоқтала  отырып, 
оның міндетті түрде орындалуы керек еместігі жөнінен сыр 
тарқатады.  Ол  ереже  бойынша  жер  алуда  екі  түрлі  норма: 
егін, яғни отырықшылық нормасы – əрбір ер адам басына 15 
десятинадан,  мал,  яғни  көшпелілер  нормасы – жан  басына 
15  десятинадан  деп  белгілеген  болатын.  Бұл,  шындап  кел-
генде, қазақ халқын тонау еді. 
Ə.Бөкейханов  осы  жағына  баса  назар  аударып,  халқын 
арандап  қалмаудан  сақтандырады.  Жергілікті  əкімшіліктің 
жоғарыдағы реформаны сылтау етіп қазақ қыстауларын тар-
тып алып жатқандықтары заңсыз екендігінен сыр шертеді: 
«Қазақ 15-тен надел алмаса, қыстау, егін-жай, пішендік, ары-
ғынан қу, айда деген закон қайда?» – деп, оның қазақ жерін 
мəңгілік  қазақтардың  пайдалануына  бекітіп  берген 1891 
жылғы  «Далалық  ережеге»  қайшы  келетіндігін  тілге  тиек 
етеді. Сөйтіп, қазақтың өз құқығын өзі талап етіп, өз қамын 
өзі  жемесе,  ешкімнің  оған  жақсылық  ойлап  отырмағанын 
былайша  астарлап  жеткізеді: «Жүз  түйені  бір  бұралқы  ит 
құйрығына  тіркесе,  осы  ит  Ташкент  барса,  жүз  түйенің 
жетекшілдігі емес пе? Өзің түйедей жетекшіл болсаң, саған 
не  ақыл  керек», – деп  жұртының  қараңғылығына  өкпе-наз 
айтады, жігерін жанып, намысын қайрайды.
Басылым  басқармасы  атынан  апталықтың 1913 жылғы 
20-нөмірінде  жарияланған  «Көшпелі  һəм  отырықшы  нор-
ма»  деп  аталатын  проблемалық  мақала  да  жер  мəселесіне 
арналған. Оның авторы көрсетілмеген, бірақ жазылу стиліне, 
сөз саптау мəнеріне қарап, А.Байтұрсыновтың қолтаңбасын 
тану көп қиындық келтірмейді. 
Көрнекті қалам қайраткері мақаласында қазаққа жер бө-
ліп беру «қамымен» жүргізіліп жатқан отаршыл озбыр сая-

137
саттың  құйтырқы  əрекетінің  бетпердесін  ашып  көрсетіп, 
жеріне  жеткізе  əшкерелеп  береді.  Оған  мысалды  алыстан 
іздемей-ақ: «Өткен 11-июньде  думада  айтылған  сөздерден 
мағлұм болды, қай пікірдің дұрыс-бұрысы. Депутаттар қазақ 
жері  жолсыз  алынып  жатыр  дегенде,  переселен  управле-
ниесінің бастығы Глинко қазақ жерін қандай жолмен алып 
жатқандығын  көрсету  мақсатында  отырықшы  норманы 
қазаққа  не  үшін  шығарғандарын  жасырмай,  ашып  айтып 
берді», – деп, жоғары лауазымды чиновниктің аузынан шық-
қан сөздермен дəлелдеп береді. 
Бұл – бір оқпен екі қоян шалудың дəл өзі. Сол арқылы, 
бір  жағынан,  алданып  келген  халқына  шындықты  айтуға 
қол  жеткізсе,  екінші  жағынан, «қырағы  көз»  патшалық 
цензураның  алдында  айласын  асырып,  аузына  құм  құяды. 
Өйткені  олар  жоғары  шенді  үкімет  адамының  сөзін  басқа 
біреу айтқан болса, істі насырға шаптырар еді, ал бұл жолы 
оған  ештеңе  дей  алмасын  қаламгер  жақсы  білген.  Сөйтіп 
одан екі түрлі пайда тапқан.
Көтеріліп  отырған  мəселенің  мəн-жайына  қанып,  қай 
басылымның  ұстанған  жолының  дұрыс,  я  бұрыс  екенін 
анықтау  үшін  Глинко  сөзінің  орны  бөлек.  Ендеше  мақала-
ның  өзін  сөйлетіп  көрейік: «Біздің  қазақ  турасында  істеп 
отырған ісіміз болды. Біздің жолымыз екеу-ақ. Бірі – қазақ-
тан артық жерді алу. Екіншісі қазаққа тиісті жер беріп ор-
наластыру.  Қазақтан  артық  жерді  алып  жатырмыз,  артық 
жерді  алсын  деген  закон  бойынша  қазаққа  жер  беріп  ор-
наластырып  жатырмыз,  өздерінің  тілегі  бойынша.  Қазаққа 
істеп отырған жолсыздық емес, ебіміз, əдісіміз бар. Қазаққа 
тиісті  жер  беріп  орналастыру  турасында  думаға  закон  жо-
басын  кіргізбей  отырмыз.  Енгізбей  тұрғанымыздың  мəнісі 
мынау: көшпелі қалпында жер беріп орналастырсақ, қазаққа 
көп  жер  тиеді,  арттырарлық  жер  аз  болмақшы.  Оны  дума 
арқылы законмен бекітіп, қазаққа берген соң ала алмаймыз. 
Қазақ  жері  қазақтан  көп  артылып  қалу  үшін,  яғни  пересе-
лендерге  қазақтан  жерді  көбірек  алу  үшін  біз  əдіс  істеп 
отырмыз.  Əдіс  қылу – жолсыздық  емес,  ептілік.  Біз  ми-
нистр советінен ептілік етуге рұқсат алып, қазақты ебімізге 

138
түсіруге қайырмалап едік, топ-тобымен топырлап түсіп жа-
тыр. Ол істеген ебіміз мынау еді: қазаққа отырықшы болып 
жер алуға ырза болсаңдар, сендерге де мұжықпен қатар 15 
десятинадан еркек басына жер береміз дедік. Айтуымыз-ақ 
мұң екен, қазақтар отырықшы нормамен жер бер деп жабыла 
сұрап жатыр. Өткен жылда отырықшы нормамен қазақтарға 
700 мың десятина жер бердік», – дейді ол депутаттарға бер-
ген есебінде шімірікпестен.
Міне, қазақтарға жер бөліп берумен айналысушы қоныс ау-
дарушылар басқармасы бастығының сөзі. Оны қорытқанда, 
біріншіден, «артық  жер  алынсын»  деген  заң  талабына  сай 
қазақ  жері  «жолмен»  таланғанын  көреміз.  Екіншіден,  ол 
қазақтың өз тілегі бойынша, оның «сұранысын қанағаттан-
дыру» мақсатында алынған құйтырқы саясат екеніне қана-
мыз.  Осыдан  келіп,  отырықшы  норманы  қазақтар  жер  ал-
ғанын  патшалық  əкімшілік  не  үшін  қуаттағандығы  өз-өзі-
нен  түсінікті  болып  шығады.  Осының  бетпердесін  түре, 
түсіндіре  отырып  публицист: «Тісі  шыққан  балаға  шай-
нап  берген  ас  болмас»  деген,  тісі  шыққан  адамдарға  ай-
тылып  отырған  сөз  ғой.  Переселен  чиновниктері – алушы, 
қазақтар – беруші. Алушыға көп алғаны жағымды, берушіге 
аз  бергені  жағымды.  Қазақ  əуелден  осыны  ойлау  керек 
еді... Берушіге – бес көп, алушыға – алты аз, жағымдысын 
ойлаңдар» – деп оқырманға ой тастайды. Кесіп-пішіп шешім 
айтпайды,  оны  əркімнің  өз  қалауына  қалдырады.  Осыны 
пікірталас көрігін қыздырып жатқан өзге жазушылардан да 
талап етеді: «Алашқа аты шыққан адамдар! Көсемдіктеріңді 
адаспай,  түзу  істеңдер.  Сендер  адассаңдар,  аттарыңмен  ел 
адасады.  Арттарыңнан  ергендердің  обал-сауабына  сіздер 
қаласыздар», – деп мəселенің жауапкершілік салмағын сез-
діреді.
«Қазақ»  газетінің  жер  мəселесі  турасында  ұстанған  жо-
лын,  мақсат-мұратын  анықтауда  апталықтың 1914 жылғы 
54-санында  жарияланған  басылым  басқармасы  атынан 
«бас  жазушысы»  жазған  «Қазақ  һəм  жер  мəселесі»  деген 
проблемалық мақаланың да орны бөлек. Байтұрсынов мұнда 
халқымыздың ғасырлық мəнге ие көкейтесті мəселесін же-

139
ріне жеткізе талдап, алақанға салғандай тарата баяндап бере-
ді.  Осынау  күрделі  мəселе  қазақтың  жалпақ  тілімен  қысқа 
да  нақты  көрініс  тауып,  түсінікті  түрде  оқырман  назарына 
ұсынылады.
Мақалада жоғарыда сөз болған егін жəне мал нормасы-
ның  ара-жігі  одан  сайын  айқындалып,  қайсысының  қазақ-
қа  пайдалы  екендігі  былайша  таразыға  салынады: «Қазақ-
тардың адамдарының санын қосып санап, үйлерінің санына 
бөлгенде, яғни орта санын алғанда үй басына алты жаннан 
келеді. Оның үшеуі еркек, үшеуі əйел болады. Мал нормасы-
мен жан басына 15 десятинадан беретін жерден егін норма-
сымен ер басына ғана 15 десятинадан жер береді. Қысқасын 
айтқанда,  мал  нормасының  жері  егін  нормасының  жерінен 
екі есе көп болмақшы. Мəселен, егін нормасымен 3 еркекке 
15 десятинадан санағанда үй басына 45 десятинадан келсе, 
мал  нормасымен  еркек-əйелі  бар  жан  басына 15 десятина-
дан санағанда үй басына 90 десятина келмекші. 45 көп пе, 90 
көп пе?». Бұл сауалға жауап беру көп қиындық келтірмейді. 
Оқырманға осылайша мəселенің түпкі мəніне қануына жағ-
дай туғызылуы – публицист шеберханасының үйренуге ла-
йық, өнегелі үлгісі.
Одан  əрі  туындыда  отырықшы  нормамен  жер  алуды 
жақтаушылардың түрлі пікірлері келтіріліп, оның əрқайсы-
сына жеке-жеке дəйекті түрде жауап беруге көңіл бөлінеді: 
«Кейбіреулер  мал  нормасы  болса,  жаман  жер  қалдырып, 
жақсы  жерді  алмақшы  деп  біледі.  Бұл  дұрыс  емес.  Кілең 
малға деп шығарған Щербина нормасын, яғни 24 аттық мал-
ды егін салады деп (үкімет) 12 аттық малға түсіріп отыр. Ол 
егінді салуға жақсы жер керек емес пе? Олай болса, егер егін 
нормасымен жер алмасаң, жақсы жеріңді аламыз дегендері 
жолсыз.
Егін  нормасымен  алсақ,  жерді  оңашалап  бірыңғай  ала-
мыз дейтіндер бар. Мұны айтушылар не жөнмен айтатында-
рын білмейміз. Инструкцияда айтылған қазаққа қалдыратын 
жерлер һəм мұжыққа алынатын жерлер через полос болмай, 
бірыңғай болсын деп. Олай болса, қазақты орынсыз бөліп, 
орыс арасында қалдыру жолсыз. Ал тіпті қазақ пен орыс жа-

140
наспай, оңаша жер алады деу, ол да бекер сөз», – деп жұртты 
орынсыз  пікірлерге  еріп,  адасушылыққа  салынып,  арандап 
қалмаудан сақтандырады.
Енді  не  істеу  керек?  Тығырықтан  шығар  жол  бар  ма? 
Бұл сауалдар ардақты Алаш азаматын да ойландырып, тол-
ғандырмай қалмаған. Жоғарыдағы жайларды ерінбей егжей-
тегжейлі  талдай  келіп,  мақала  соңында  мынадай  түйін 
түюі  сол  жайынан  сыр  шертеді: «... мал  нормасымен  жер 
алғанда қазақтан бір жүз үй орысқа артылса, егін нормасы-
мен  алғанда  қазақтан  екі  жүз  үй  орысқа  жер  артылмақшы. 
Бұлай болса, егін нормасымен жер алса, қазақ арасына орыс 
екі  есе  көп  кірмекші.  Переселен  чиновниктері  егін  норма-
сымен жер алсаң, жеріңді алмаймын, əйтпесе аламын десе, 
онысы жолсыз. Қазақ ешнəрсені білмейді деп істеп отырған 
қиянаты.  Законы  бар,  жолы  бар  мемлекеттің  ішінде  отыр-
мыз, жолсыздық істейтін чиновниктер болса, жолға жүгіну 
керек демей, зорлығына көн деп қалай айтармыз? Мал нор-
масымен күн көргіш жерді малға есептеп шығарып отыр. Ол 
жерден бір қойлық жер ауыстырып, жолсыз алса, бір қойын 
ауыстырып  алғанмен  бір  есеп.  Бір  қойыңды  біреу  ауыс-
тырып  алса,  іздемейсің  бе?  Ауысқан  малын  іздей  алмаған 
адам малға ие бола ала ма? Сөздің қорытуы мынау, осы күні 
егінмен  күн  көріп  отырған  қазақ  егін  нормасымен  жер  ал-
сын. Малмен күн көріп отырған мал нормасымен жер алуы 
тиіс. Жолсыз бір қойлық жерін ауыстырып алса, бір қойын 
алғандай іздеу керек», – деп шындықтың шымылдығын түре 
отырып, газеттің ұстанған жолын, бағыт-бағдарын анықтап 
береді.
Бұдан  «Қазақ»  газетін  шығарушылардың  егін  нормасы-
мен  жер  иемденіп,  отырықшы  қалыпқа  көшем  деушілерге 
біржола қарсы болмағандығын көреміз. Егер жер жағдайы-
ның ыңғайына қарап, егін егіп, күн көре алатынына көзі же-
тіп отырған кісі болса, сол жолды тандауы дұрыс екендігіне 
шүбə келтірмейді: «Қазақ жерінде отырықшы норманы алу 
керек, нағыз жері жақсы қазақтар я жерді арықпен суаратын 
қазақтар» деп кесіп-пішіп, оған келте жауап береді.
Сөйтсе  де,  басылым  басқармасы  қазақта  ондай  суарма-
лы, жайлы жерлердің тым тапшы екендігіне аландаушылық 

141
білдірмей қоймайды. Сондықтан оның егін шаруашылығына 
қолайсыздығын  құрғақ  сөзбен  емес,  жер  қыртысын  зерт-
теп  жүрген  ғалымдардың  пікірімен  дəлелдеуге  ден  қояды: 
«Туралығын  айтатын  адамдардың  қазақ  жерін  білетіндері 
қазақ  даласы  малдың  жері  дейді.  Шудалы  түйе,  жабағылы 
қойдың жері деп профессор Верпер айтады. Көктің дымын 
жерге түсіру амалын тапқанша, қазақ даласы егін жері бола 
алмайды деп профессор Богданов айтады. Оның айтуынша, 
қазақты  алақандай  жерге  арқандап  отырғызамыз  дегені – 
адасқандық. Қазақты егінші қылып жарытпас, малынан айы-
рып  кедей  кебін  кигізер  (Россия  европейская  и  азиатская, 
допол.  к 1 тому)», – деп,  ғылым  жүзінде  қазақ  даласының 
мал  шарушылығына  қолайлылығын  тілге  тиек  етеді.  Осы-
ны жұртқа жеткізу мақсатында басқарма атынан жазылып, 
«Қазақтың» 1914 жылғы 46-санында жарияланған «Жер жұ-
мысына  дін  жұмысын  қыстырмалау»  деген  мақаладан  ар-
дақты  Алаш  азаматтарының  жанайқайын  естігендей  бола-
сыз: «Рас, қазақ жерінің жақсысы да бар екені. Бірақ, ондай 
жерлер тіпті аз һəм ондай жерлердің көбін алып та қойды. 
Бұл күндегі жақсы деп жүрген жерлерінің жақсылығы ша-
малы. Ол жерлерден 15 десятинадан жер алып, қала болып 
күн көру қиын. Бұл күнде қазақ жерінде казағы бар, орысы 
бар егін салып, байып отырса, оған қарап топшылап, егінмен 
күн  көруге  болады  деп  айтуға  болмайды.  Жердің  қазіргі 
молшылығында  жүздеп,  екі  жүздеп  егін  салғандар,  əрине, 
байыр. Қазақтың да, мұжықтың да күні десятинаға түскенде 
байымақ түгіл, күн көретініне көзіміз жетсе, біз де қазақтарға 
қала бол деп ақыл берер едік. Оған көзіміз жетпейді, 15-тен 
жер алып, қала болса, кедей болатынына көзіміз жетеді. Жер-
дің молшылығында жан-жағындағы қазақтың жерін еркінше 
жалдап отырып, мұжықтар егіні шықпаған жылы қазынаға 
қарап,  балапандай  аузын  ашып,  асыра  деп  шулайды.  Сол 
шулауға  қазақ  та  түседі.  Егін  егу  жайын  қазақ  мұжықтан 
артық білмейді. Өз ауқатымен тамағын асырай алмай, басқа-
ның қолына қарап телмірсе, қазақ жұмысы біткені. Өлімтік 
андыған  қарақұс  пен  қарғалар  қазақ  үстінде  тойып  сонда 
тойлайды», – деп басқа төнгелі тұрған қауіп-қатердің алдын 
алуға, халқын өзіне-өзі көр қазбауға шақырады.

142
Осы ой кейінірек «Шаруашылық өзгерісі» деп аталатын 
газеттің  жеті  нөмірінде  тізбектеліп  (сериялы)  жарияланған 
көлемді  туындыда  одан  сайын  терең  талданып,  жан-
жақты  ашыла  түседі.  Мақаланың  жазылу  мақсаты  да  со-
дан  туындаған  болуы  керек.  Мұнда  немістің  Ф.Лист  жəне 
К.Бокер сынды экономист-ғалымдарының еңбектерін арқау 
ете отырып, қаламгер қазақ шаруашылығының табиғи даму 
барысын  зерттеп,  оны  жілік-жілікке  бөліп  тарата  талдап 
береді.  Онда  «шаруашылықтың  бір  сатысынан  екіншісіне 
өту  үшін  ұзақ  ғасырлар  қажет  болғанын,  дүние  секірмелі 
түрде  емес,  эволюциялық  жолмен  бірте-бірте  өзгеретінін» 
оқырман  назарына  аударады.  Сондықтан,  ғасырлар  бойы 
көшпенді  тірлік  кешіп  келген  қазақ  халқының  мал  шаруа-
шылығының  отырықшылыққа  көшкені  пайдалы  деп,  бірер 
жылдың ішінде егін шаруашылығына өзгерту мүлдем мүм-
кін еместігін, оның соңы халықтың жерінен айырылып, ке-
дейленіп  қана  қоюмен  шектелмей,  ашаршылыққа  ұшырап, 
қырғын  табуына  əкеп  тірейтіндігін  қам  көңілмен  жеткізе    
баяндайды. Халықты содан сақтандырады.
Осында  айтылған  ойдың  растығын  тарих  бір  емес,  бір-
неше  рет  дəлелдеп  беріп  отырған  жоқ  па?  Кешегі  кеңес 
заманындағы  коллективтендіру  науқанының  салдарынан 
болған  ашаршылық  нəубеті  халқымыздың  қабырғасына 
қатты батып,
 
ғасырлық қасіретіне айналып отыруы – соның 
бұлтартпас айғағы. Оның салған жарасы əлі де толық жазы-
лып кете қойған жоқ. Соған қарамастан, «жығылған күреске 
тоймайды»  дегендей,  тағы  да  ат  басын  ескі  жолға  бұрып 
отырған  сыңайлымыз.  Бүгінгі  ауылдың  ауыр  халі,  оның 
күннен-күнге тозып, аштық-жалаңаштықтың тақсіретін тар-
тып отыруы сол Алаш азаматтарының айтқан ақыл-кеңесін 
орындамағандықтан,  яғни  шаруашылықтың  эволюциялық 
емес, секірмелі (революциялық, реформалық) жолмен өзге-
ріске  ұшырауынан  туындаған  қиыншылықтар  демеске  ла-
жымыз  қалмайды.  Ендеше,  газет  материалдарының  бүгінгі 
күні  де  қоғамдық  мəн-маңызы  жойыла  қоймағандығына, 
Алаш  азаматтарының  ақыл-кеңестерінің  əбден  орынды  əрі 
орындалу керек екендігіне көз жеткіземіз.

143
Жоғарыда  «айқаптықтардың»  қазақ  егін  нормасымен 
жер алса, ертерек отырықшылыққа көшіп, ал ол өз кезегінде 
елдің  мəдениеттенуіне  айқара  жол  ашар  еді  деген  пікірде 
болғандығына тоқталған едік. «Қазақ» газетінің қаламгерлері 
ондай ой-толғаммен келісе алмайды. Жоғарыда келтірілген 
«Жер жұмысына дін жұмысын қыстырмалау» деген авторы 
көрсетілмеген, біздіңше «бас жазушының» қаламынан туған 
мақалада ол былайша көрініс табады: «Қала бол деушілердің 
көбі  қазақ  көшуін  қойса,  қазақ  даласына  мəдениет  туын 
тігіп  орнар  еді»  дейді.  Мəдениет  деген  жақсы.  Бірақ  жақ-
сы  нəрселердің  қолға  түсуі  оңай  болмайды. ...Переселен 
чиновниктері 15-тен  жер  кесіп  беріп,  қала-қала  қылып 
отырғызса,  мəдениетті  жұрт  болып  дүрілдеп  кетесіңдер 
деген  сөз – қазақ  қазір  еуропаша  киініп  ала  қойса,  Еуропа 
адамдарының  істегенін  істеп  кетер  еді  деген  сияқты  сөз. 
Ешнəрсені үйретпей, еуропаша киіндіріп, Лондон я Парижге 
қазақты апарып қоя берсе, тапса малай болар, таппаса аштан 
өліп қалар. Хүкімет біздің 20-ғасырда көшіп жүргенімізден 
ұялса,  бізге  жаман  жерді  жақсы  жер  орнына  тұтынарлық 
ғылымын үйретіп, білдіріп алып, қала бол десін. Сонда қала 
болмасақ,  біз  үшін  ұялсын.  Оны  істемеген  хүкімет  өзінің 
істемегеніне  ұялмаса,  қазақ  көшіп  жүруінен  ұялатын  жөні 
жоқ.  Қазақ  көшіп  жүрсе,  еріккеннен  көшіп  жүрген  жоқ, 
мал  баққаннан  көшіп  жүр.  Жері  малдың  жері  болған  соң, 
мал бақпасқа шарасы жоқ, жаман жерді жақсы жер орнына 
тұтынарлық амалын тапқанша. Мəдени боламын деп 15 де-
сятина жерге қамалып, малдан айырылып, егінмен күн көре 
алмай, судың бір жиегінен алыс кетіп, екінші жиегіне жете 
алмай, суға батқандардың күйіне түсіп, бітіретініміз аз бо-
лар».
Құлақ құрышын қандырып, көңіл тұшындырар бұл жол-
дардан  қаламгердің  дүниетанымының  кеңдігі  мен  ой-са-
насының  жоғарылығын  ғана  емес,  журналистік  шебер-
лігінің биік дəрежеде екендігін танисыз. Соншалықты күр-
делі  мəселені  оқырман  түсінігіне  сай  қарапайым  мысал 
арқылы тілмен жеткізе білуі – хас шеберліктің белгісі. Ойды 
шұбалаңқы  емес,  қысқа  да  нұсқа  əрі  əдемі  өрнектермен, 

144
майын тамыза ақ қағазға түсіру – асқан талантты тұлғаның 
қолынан  келер  құдіретті  өнер.  Осының  бəрі  мақалада  то-
лыққанды  көрініс  тапқан.  Ол  сонысымен  де  құнды.  Міне, 
журналист шығармашылығының өнеге аларлық, үлгілі мек-
тебі.
Сөз  етіп  отырған  мақалада  жер  мəселесінен  туындап, 
ел  ішінде  індет  болып  таралып  жатқан  тағы  бір  халық 
қасіретінің  бетпердесі  түріліп,  жұртқа  жария  етіледі.  Ол 
жер  жұмысына  дін  жұмысының  қыстырмалануы  бола-
тын.  Туындының  бас  тақырыбы  дəл  осылай  аталуының 
өзі  оған  басылым  басқармасының  ерекше  маңыз  беріп 
отырғандығын  танытса  керек.  Ой  бос  байбаламмен  емес, 
орыс  миссионерлерінің  есептерінен  мəліметтер  келтіріліп, 
дəлелді  деректер  негізінде  өріледі: «Алтай  һəм  қазақ  мис-
сионерлерінің 1893 жылғы отчетында («Православный бла-
говестник»! 1894, № 7, 8, 9) айтады: 1893 жылы  қазақтан 
шоқынған – еркек-əйелі  бар 69 кісі.  Христиан  дінін  оңай 
қабыл еткіштер – жарлылар; қалың қазақтың ішінен шығып, 
қалаларға  келіп  малайлыққа  жалданғандар.  Бұлар  бірте-
бірте орыс тілін біліп, орыстың ғұрпымен, дінімен таныса-
ды.  Сонан  соң  христиан  дініне  икемдеп  бұрмалаушы  əуел 
бастан қожалары болады деп». Мұндай дерек пен дəйектеме 
кім-кімді де ашындырмай тұрмайды. Қаламгер ел ішіне ден-
деп енгелі түрлі кеселдің түп-төркінін ашып көрсетіп, оған 
сақтықпен  қарауды  кеңес  етеді.  Сөйтіп,  оған  басқа  басқа, 
жоғары билік органы сенат жиылысының өзі айрықша көңіл 
бөліп,  дем  беріп  отырғандығын  былайша  жайып  салады: 
«Қазақты отырықшы қылғанда христиан дінін түбінде қабыл 
етерлік жағы да көзделсін деген сенат жиылысы ұнатып, жер 
министрі қабылдаған бір істі өткен нөмірде «Уақыт» газета-
сынан көшіріп бастық.
Сенат  мақсұты  табылу  үшін,  əуелі,  қазақтарды  мұжық-
тармен  біріктіре  отырғызу  керек.  Екінші,  қазақ  саны  орыс 
санының  жартысынан  аспасқа  керек.  Солай  етсе,  орыс-
тардың қазақтардан саны басым болмақ. Саны басым болса, 
орыстардың  сөзі  де,  тіршілік  ісі  де  басым  болып,  қазақтар 
христиан дініне көшпек».

145
Бұдан патшалық Ресей əкімшілігінің қазақ даласын отар-
лауда  небір  құйтырқы  əрекеттерге  барып,  қолдан  келге-
нінше  айлаларын  асырып  баққандарын  байқаймыз.  Байтақ 
өлкені  Ресейдің  құрамдас  географиялық  аймағына  айнал-
дыру  үшін  жерін  басып  алу  жеткіліксіз  екендігін  біліп, 
енді  халқын  аздырып-тоздырып,  өз  дініне  енгізу  саясаты-
мен түпкі мақсаттарына қол жеткізу жолын таңдапты. Сол 
үшін  егін  нормасы  дегенді  шығарып,  қазақты  жерінен  бір 
айырып, сонан соң бөліп берген алақандай жеріне сыйғыза 
алмағандықтан  малынан  екі  айырып,  үшіншіден,  егін  егіп 
көрмеген əрі құнарсыз жер тап болған елдің шаруашылығын 
күйзелтіп, мейлінше қайыршылануына əрекет етіпті. Ол, жо-
ғарыда айтылғандай, жұрттың азып-тозып, амал жоқ, қоныс 
аударушыларға  жалданып,  солардың  тілін  үйреніп,  дініне 
кіруіне алып келеді деп үміт етіліпті. Осының тамырын дəл 
басып  көрсеткен  қалам  қайраткері  тілге  тиек  етіп  отырған 
мақаласында мойынға салынған құрықтан құтылудың жол-
дарын да қарастырмай қоймайды: «Сенаттың айтып отырған 
бір  қазаққа  екі  мұжық  келсе  дегені  бір  қазақты  екі  орыс 
ұстап отырып шоқындырады деген сөз емес. Тіршілік шар-
уасы жүзінен қазақ мұжықтан төмен болып əлсіреп барып, 
христиан дінін қабыл алады дейді. Олай болғанда қазақ жар-
лы болмас жағын көздеу керек. Қазақ телміріп басқалардың 
қолына қарайтын күйге жетпеске керек. Оған жетпес үшін 
оқу-өнер,  кəсіп  үйренерге  керек.  Мəдениетке  бірте-бірте 
сол жолмен жетісуге керек. Оны істеуге мал бағу жағынан 
оралғы  болатын  ешнəрсе  жоқ.  Мал  баққан  Швейцарияның 
мəденилігі  һəм  қалалары  ешкімнен  кем  емес.  Переселен 
чиновниктерінен бата алып, 15 десятинадан жер алып, сонда 
ғана қала салып отыруға болады деген – қате пікір», – деп 
ой  түйеді.  Сөйтіп, «Айқап»  жəне  татар  газеттерімен  айты-
сып  жүрген  тақырыптың  түпкі  мəнінен  сыр  суыртпақтап, 
өздерінің  ұстанған  жолдарының  дұрыстығына  оларды  да 
ұйытады.  А.Байтұрсыновтың  аталған  мақаласында  көші-
ріліп басылған татардың «Уақыт» газетінің «қазақтың оты-
рықшы  болғаны  хүкіметке  пайдалы,  қазақтарға  зарарсыз 
іс  кой  деп  бұрын  біздер,  яғни  ноғай  газеталары,  қазақтар 

146
қала  болындар  деп  ақыл  беруші  едік  һəм  соңғы  жылдар-
да  əуелі  переселен  чиновниктерінің  айтқан  ақылы,  екінші, 
ноғай  газеталарының  берген  ақылы,  қазақ  оқығандарының 
(«айқаптықтардың» С.Қ.) сөздері қамшы болып, қазақтардың 
көбі отырықшы болуға сұранып, бірсыпыралары отырықшы 
боламыз деп мұжық нормасымен жер кестіріп те алып еді. 
Мұнан  былай  біз,  ноғай  газеталары,  қазақтың  жер  туралы 
ісіне  тіл  қатып  кіріспейміз,  өйткені  жер  жұмысына  тиіссіз 
басқа жұмыс кірісіп тұр, ол – миссионерлік жұмыс» деп жа-
зуы – соның айғағы. Оған мақаласының соңында публицист: 
«Ноғай  бауырларымыздың  газеталары  бұрын  қазақтың  ол 
жайын білмей, енді ғана байқап, бұрынғы жөнінен бет бұрып 
шықтық  деп  тұр. «Адасқанның  айыбы  жоқ  қайтып  үйірін 
тапқан  соң», – деп  жазып,  түсіністікке  қол  жеткізгеніне 
шүкіршілік етеді.
Қорыта айтқанда, «Айқап» пен «Қазақ» арасындағы жер 
туралы  пікірталас  патша  əкімшілігі  тарапынан  таңылған 
көшпелі жəне отырықшы нормаға қатысты туындағанын кө-
реміз.  Екі  басылымның  да  ойлаған  мақсаттары  бір  болды. 
Ол қайткенде де қазақ жерін отаршыл күштің қолжаулығына 
айналудан  қорғап  қалу  мұраты  болатын.  Бірақ,  оған  жету-
де  екі  жолды  таңдапты.  Журнал  қаламгерлері  (М.Сералин, 
Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев т.б.) патша үкіметінің Қазақстанды 
отарлау  саясаты  мен  толассыз  қоныс  аударушылар  легінің 
екпінінен  қаймығып,  қазақ  жерін  сақтап  қалудың  бірден-
бір  дұрыс  жолы  келімсектер  сияқты 15 десятинадан  жер 
кестіріп  алып,  отырықшылық  тұрмысқа  көшу  деп  ұғынып, 
соны уағыздап, бұл істе өздері де үлгі көрсетті.
Ал, «Қазақ»  газеті  төңірегіне  топтасқан  Алаш  азамат-
тары  бұл  мəселеге  басқаша  қарады.  Олар  кешегі  кеңес 
дəуірінде  кейбір  зерттеушілер  дəлелдеуге  тырысқандай, 
отырықшылық тұрмысқа қарсы шығып, таптық мақсат көз-
деген жоқ. Отырықшы норманың отаршыл мазмұнын ашып 
көрсетіп,  аңқау  елді  алдап,  қақпанына  түсіруді  көздеген 
құйтырқы саясаттың сырын түсіндіруге күш салды. Олардың 
газетте жарияланған туындыларынан мынадай түйін түюге 
болады:

147
–  Əрбір  елдің  өмір  сүру  ерекшелігі  шаруашылығына 
байланысты  болып  келеді.  Ал  шаруашылыққа  жер,  ауа,  су 
секілді табиғи ресурстар тікелей əсер етеді. Ол ғасырлар бойы 
қоршаған  ортаны  игеру  барысында  қалыптасады,  дамиды. 
Оны  озбыр  əкімшіліктің  немесе  жеке  адамдардың  қалауы 
бойынша  аз  уақыттың  ішінде  жаңа  сапаға  көтерем  деу, 
біріншіден, бос қиял, екіншіден, халықты қырғыншылыққа 
ұшырататын соқпақ. Сол себептен де оған жол беруге бол-
майды. Ондай өзгеріс үлкен дайындықты жəне көп уақытты 
талап етеді; 
– Қазақ қоғамының мешеулігі, мəдениеті мен өнер-ғылы-
мының кенже қалуы мал шаруашылығымен айналысқанды-
ғынан  емес,  құлдық  қамытын  мойнына  кигізген  отаршыл 
озбыр  саясаттың  зорлық-зомбылығы  салдарынан.  Əлемдік 
тəжірибе  көрсетіп  бергендей,  мал  шаруашылығымен  ай-
налысу  арқылы  да  көсегесі  көгеріп,  мəдениеті  гүлденіп 
отырған  елдер  бар  (Австралия,  Швейцария  т.б.).  Ендеше 
отырықшылыққа көшіп те мал өсіруге, мал өнімдері арқылы 
да қоғамдық байлық жасауға болады деген сөз.
–  Осылардан  таратып  айтқанда,  жердің  құнарына,  ауа 
райына қарай шаруашылық құру, яғни «жердің түріне қарай 
мал өсіруге қолайлы, жерде мал бағатын, егінге жақсы жер-
де егін егетін қала болу керек».
–  Патша  əкімшілігі  шығарып  отырған  қос  норманың 
бірін  таңдағанда,  қайсысы  кімнің  пайдасын  көздейтіндігін 
біліп  болмай,  қадам  басу  адасушылыққа  душар  етеді.  Ал 
оның  соңы  жақсылыққа  апарып  соқпайды.  Сондықтан  қа-
зақтың  бас  адамдары,  əуелі  сіздер  адаспаңыздар.  Адас-
пас  үшін  ақылдасып,  ойланып,  ынтымақпен  іс  етіңіздер. 
Екінші,  қазақтың  байлары,  күштілері  жарлы-жақыбай,  на-
шарларыңды  жермен  теңгеріңіздер.  Бір  асауға  да  бол-
са  құлдық  дейтіндер  көбінесе  солардан  болады.  Сөйтіп, 
олар  (патшалық  əкімшілік – С.Қ.)  өзіне  жағымды  жағын 
көздегенде, қазақтар да өзіне жағымды жағын көздеуі тиіс» 
дегенге келіп саяды.
Міне, «Қазақ»  газетінің  жер  турасындағы  ұстанған  жо-
лы,  бағыт-бағдары.  Бұдан  күні  кешеге  дейін  біржақты  сы-

148
налып-мінеліп  келген  басылымның  «байшылдық»  ауруы-
на  шалдықпағанын,  яғни  таптық  тартыс  күресінің  көрігін 
қыздырмағандығын,  оның  есесіне  жалпыұлттық  мақсаттар 
жетегінде қазақ елінің біртұтастығы мен саяси-экономикалық 
жəне  мəдени  болмысы  жағынан  өсіп-өркендеуі  жолында 
қызмет еткендігін дөп басып танимыз.
Бұл  жолы  да  қай  басылымның  ұстанған  жолының  дұ-
рыстығын  өмірдің  өзі  дəлелдеп  берген  болатын.  Көп  ұза-
май  жер-жерден  егін  нормасымен  жер  алып,  отаршыл 
əкімшіліктің  құрған  қақпанына  іліккен  қазақтардың  алда-
нып,  арандап  қалғанын  білдіретін  хат-хабарлардың  газет 
редакциясына  қарай  ағылып  келе  бастауы  сол  жайынан 
сыр  шертеді.  Оларды  оқып,  о  бастан-ақ  оқырмандарына 
ашық  білдірген  «Қазақ»  қаламгерлерінің  күдіктері  расқа 
айналғанына  көз  жеткізесіз.  Мəселен,  апталықтың 1913 
жылғы 27-санында  жарияланған  «Қала  болған  қазақтар 
жайынан»  деген  тілші  хабарында  Қапал  уезінен 64 үй 
Қарамола деген жерден жер кестіріп алып, отырықшылыққа 
көшкендігі  айтылады.  Бірақ,  соған  қарамастан,  мəдениеті 
гүлденіп,  тұрмысы  жақсарып  кетпегендігін  тілге  тиек  ете 
келіп,  бастарына  түскен  ауыртпалық  былайша  баяндала-
ды: «Енді хүкімет кісілері бұларға өз беттеріңмен жеке қала 
болып  отыра  алмайтын  көрінесіңдер.  Сондықтан  сіздерді 
құрдың  боғындай  бытыратып  он  үйден  орыс  қалаларына 
қосамыз,  яки  орыстарды  сендердің  қалаларыңа  орналасты-
рып, соларды басшы қыламыз. Сол уақытта сендер олардан 
көріп, дүниеде қалай тұру керек екендігін үйренесіңдер деп 
жатыр.  Бұлар  жаз  жайлауға  шығып  жүр  еді.  Енді  мұжық 
болған  қазақтарға  жайлаудың  керегі  жоқ,  олардан  жайлау 
алынады»  деген  сөз  шыққаннан  бері  бұлардан  салы  суға 
кетіп, сасып тұр».
Мұндай  мазмұндағы  мақала,  хат,  хабар-ошарлар  газет 
тігінділерінің беттерінде көптеп кездеседі. Оның барлығын 
бірдей  тізіп,  талдап  жатудың  қажетін  көріп  отырғанымыз 
жоқ.  Оларда  жоғарыда  келтірілген  газет  қаламгерлерінің 
материалдарында айтылатын күдіктер толық расқа айналып, 
басылым  басқармасының  ұстанған  жолының  дұрыстығы 

149
дəлелденеді. Оған мына бір мысалмен де көз жеткізуге əбден 
болады.
«Айқап» пен «Қазақ» арасындағы айтыс, белгілі бір дə-
режеде,  бұл  екі  басылым  төңірегіндегілердің  өмір  сүруде 
ұстанған  бағыттарының  да  көрінісі  болатын. «Айқап» 
журналының 1913 жылғы 20-нөміріндегі  жарияланымдар-
дан 1910 жылы  Орал  облысы,  Орал  уезі,  Жымпиты  жəне 
Шідерті  болыстарындағы  бір  топ  қазақ  отбасылары 
Б.Қаратаевтың  бастауымен 15 десятинадан  жер  кестіріп 
алып,  Қаратаев  поселкесін  құрып,  отырықшы  тұрмысқа 
көшкендігіне қанамыз. Алайда, тек малмен күнелтіп келген 
ауыл  тұрғындары  егін  шаруашылығын  игеріп  кете  алмай, 
көп  ұзамай,  қала  тіршілігінен  қаша  бастағаны  байқалады. 
Оған  орыс  қалаларын  басқаруға  арналған  заңдық  билік 
жүйесінің қазақ тіршілігіне қайшы келетіндігі де əсер еткен 
болса керек.
Осыған  байланысты  «Қазақ»  газеті 1914 жылғы 91-са-
нында  «Бұ  қалай?»  деген  хабар  жариялап,  мəселенің 
анық-қанығына  жетуге  көңіл  бөледі: «Бақытжан  Қаратаев 
қаласында төрт-бестен-ақ үй қалды, қазақ көшіп кетті деген 
бір хат алдық, Қаратаевты тастап кеткен қазақ жері мұжық-
қа беріліп, енді Бақытжан хохолға ақсақал болады» дейді.
Жымпиты,  Шідертіге  бас  болып  Бақытжан 1910 жылы 
15-тен  жер  алғанда,  бұларға  (Бақытжан  қаласына)  таңдама 
жер,  өзгеден  артық  енші  тисе,  халық  өзі  соқаға  құл  болса, 
бұл Бақытжан қаласынан бар қазақ неге үрікті?» деп сауал 
қоя,  шындықтың  шымылдығын  түріп,  ақиқатты  астарлап 
жеткізеді.
Орталықтың отарлау саясатының сырын ашатын мұндай 
хабар-ошардың  қазақ  еліне  кең  жайыла  таратылуы,  əрине, 
ресми  билік  орындарына  ұнай  қоймағаны  түсінікті.  Орын-
бор  генерал-губернаторы  Сухомлиновтың  Б.Қаратаевтың 
шағымын негізге ала отырып, мұндай хабар «қырғыздардың 
(қазақтардың – С.Қ.)  арасында  жалған  жəне  тексерілмеген 
сөздер  таратып,  үкіметке  қарсы  жаулық  сезімдерді  қозды-
руды»  көздейді  деп  тауып, 1915 жылғы 13-наурыздағы
 
№1481  қаулысымен  газет  редакторы  А.Байтұрсыновты  екі 

150
жетіге  тұтқындау  немесе  оған 50 сом  айып  төлету  тура-
лы  шешім  шығаруы
1
 – соның  бұлтартпас  дəлелі.  Осыдан-
ақ, «Қазақ»  газеті  ұстанған  жолының,  бағыт-бағдарының 
туралығына, соны жүзеге асыруда көрген қиянаты мен бас-
тан  кешкен  тауқыметінің  молдығына  көзіміз  айқын  жете 
түссе керек.
Екі басылым арасында айтыс туғызған үшінші мəселе – 
қазақ жазуы жөніндегі пікірталас. Ол «Қазақ» газеті жарық 
көрмей тұрып-ақ «Айқап» бетінде көрініс тауып, соның өзі 
апталықтың дүниеге келуінің бір себебі болғандығын, оған 
кейіннен бірқатар қаламгерлердің үн қатқанын ғылыми жұ-
мысымыздың  бірінші  тарауында,  дəлірек  айтсақ, «Газеттің 
шығу тарихынан» атты бірінші бөлімінде кеңірек тоқталған 
болатынбыз.  Сондықтан  оны  бұл  арада  қайталаудың  ретін 
көрмей отырмыз.

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: