Бағдарламасы бойынша шығарылды Нұрғали Р. Шығармалары
жүктеу/скачать 1,65 Mb. Pdf көрінісі
|
Аширов
| Адам емес, төрт аяқты хайуанның сорлысы бол,
Ботаң өліп, боздап өт. Лағың өліп, маңырап өт. Қойға айналсаң, қасқыр жесін қозыңды, Ал қасқыр болсаң, өз күшігіңді өзің же. Үйің күйсін тіріде, Молаң жансын өлгенде. Бір кезде Тайманмен құда болғанын дүние тұтқасын ұстап, пейіштің ішіне кіргендей көрген пұшайман Зәрудің қор лық жер-жебіріне жеткенде, сол Тайманға айтқан сөзі. Сүйектен өтетін, атқан оқтай, алмас қылыштай орып түсетін қарғыс. Бұдан кейін іле-шала айтылатын өлең үлгісімен жазылған. Майра монологында жалын бар. Драматургтің жағымды идеалының бірі – Майраның сүйген жігіті күрескер ретінде алынған, Мұраттың іс-әрекеті үнемі биік деңгейден, қалаған жерден шыға бермейді. Соның салдарынан оның психологиялық құбылыстары, мінездік ерекшеліктері, характерлік сипаты айқын дараланбаған. Ақтар қашып, қызылдар бел алғанының хабары естілсі- мен әркім әр қиырға тартады: адвокат Ақаевтың қайда барары белгісіз. Дүрбіт іштей тас түйін, қанқұйлы Тайман атысқанмен атыспақ, шабысқанмен шабыспақ, шамасы келсе, шетке қашудан да тайынар сыңайы жоқ. Пьесаның соңғы актісіндегі тартыстың аумағын драматург әдейі шағындап, оның есесіне кернеудің күшейе түсуіне мән берген. Тобынан жырылып, ен далада, қақаған аязда, қараңғы түнде жапа-жалғыз ұлып қалған көкбөрінің жағдайына түскен Дүрбіттің ұзақ монологында драматизм бар. Көзіне қан то- лып, әбден шеттігіне жетіп алған сыңаймен өзі кешкен тірлік соқпақтарына асығыс көз тастайды. Басқа сарын түгел өшкен кеудеден. Екі-ақ нәрсеге жауап іздейді: нені ұтқан, нені ұтқызған? Өмір – сауда. Өмір – айырбас. Осылай деп қана ұғады Дүрбіт. Кекті серттің, қанды тілектің сайған жері мынау-ақ: «Көзін тесем, қан ағызам мөлдір жастың орнына. Құлағын кесіп құнтитып, құл сәулетін берем. Сонда Майра бұлбұлымдай сай- 186 райды. Зар төгеді алдымда... күрсінеді, еңірейді... Әр тал шашы біртіндеп көз алдымда ағарғанын көремін, жүзіндегі, көзіндегі нұрының тоналғанын көремін. Бұдан артық рақат қайда, ләззат қайда мен үшін». Қанды кекпен құтырып алған Дүрбіт ақша беріп, қайда жіберсе де сонда баратын, не тапсырса соны істейтін Батталды жұмсап, Майраны алып қашып әкелгізеді. Қарама-қарсы екеуі тұр. Бірінің дәулетінен, билігінен айы- рылып, басынан бағы кеткен, екіншісінің күні туып, айы шыққан, заманы енді күлген. Бірақ дәл қазіргі сәтте Дүрбіт қолында күш бар, Майра тұтқын. Ерегес, кекесін кейін сыры- лып, зорлықтың қамшысы сілтенеді. Енді үзіліп кетердей халге жеткен Майра туған жерімен қоштасуға, өмірімен бақұлдасуға мұрсат сұрайды. Майра сөздерінде сабыр, естілік бар. Қазақ тұрмысында ежелгі дәстүр – ұзатылған қыздың қоштасуы, дүниеден көшіп бара жатқан ер азаматтың ақырғы сөзі. Кемпірбай ақынның жан тапсырар сәтте: «Кеудемнен көкала үйрек қош деп ұшты, сол шіркін кәрі жолдас өлең, білем», – деген жолдарында сиқырлы сурет жатыр. Әуезовтің ұлы тра- гедиясындағы Еңліктің туған жермен, ата-анамен қоштасу монологындағы адамның ет бауырын елжіретіп жіберер айрықша күшті сезінбеу, талғамсыздық болар еді. Тарыққан көңіл, қамыққан, қан жылаған жүрекпен Майра тіл қатады: Қаз табаным тұңғыш тиген боз топырақ, Ұзақ сені баса алмадым, ұзақ өмір сүре алмадым... Кетті деме ерте тастап, сен кешір, Күн жылы едің, мейірімді едің, Құрғатып ең көз жасымды сан рет... Жыр салушы ең, ән салушы ең аузыма, Тастап кетсем, сен кешір. (Баттал көз жасын сүртеді). Жоқтамаңдар, жыламаңдар, атаанам, Аз жасасам айыпты емен. |