Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен

өркешті түйені де қазақтар «нар» дей береді. Негізінде, түйенің 
аналығы /інгені/ төзімді келеді. Нар — бура емес, інгенге қара-
та айтылады. Арқа төсіндегі  қазақтар інген мен нарды  қосар-
лап айта береді. «Нарым боталады» деп жатады бір-біріне. Со-
ған  қарамастан «Ой, нарым-ай!» деген көтермелеуді әйел мен 
еркекке  қосарлап айта береді. Мейлі, әйел болсын, еркек бол-
сын, ауырға арқасын тосып,  қиындықты  қайыспай 
көтеретіндер  қазақ ғұрпында нар делінеді. Осыдан барып «Нар 
тәуекел!» деген уытты сөз туындаған. Бұл сөз әркімнің-ақ 
аузында жүреді. «Нар тәуекелге» бекінген адам алған бетінен 
қайтпайды.  Қайсарлыққа жатады. Жүріс-тұрысы мен сөйлеген 
сөзі орнықты, салмақты да сабырлы, бір сөзді азаматты 
«түйенің төс табанындай» /кеуде сүйегі, төсі/ деп ауыз толты-
рып айтады. Ана жалғызынан айырылып, жер соғып  қалғанда 
«Ботасы өлген боз інген» деп аяушылық білдіріседі жақын-
жуық. Мал тұқымында түйенің аналығы /інгені/ аса балажан 
келеді. Ботасын бір жылға дейін  ұмытпай боздайды да жүреді. 
Түйенің ұлықтығына тағы бір мысал — жершілдігі. Өсіп-өнген 
жерінен ауғанда түйе малы көпке дейін көндіге алмайды. 
Көзінен жас домалап, боздап-боздап алады. Түйе төлінің де 
тектісі, айрықша асыл тұқымы болады. Оны «аруана» дейді. 
Ағайын-туыс,  құда-жекжат, іргелес ауылдар бір-бірімен  қыр-
байласып  қалғанда, дуалы ауыз  қариялар араағайындыққа 
жүріп (ағайынды бір-бірімен татуластыратын рәсім) жөн айт-
қанда: «Түйенің  қос өркешіндей жарасқан емеспісіңдер?!» — 
деп басалқы білдіреді. Түйенің шыдамды келетінін жоғарыда 
айттық. Халқымыз «Нар баласы бақырмас болар» деп ұрпағын 
сабырлы, төзімді болуға үңдеген. 
Малда да мінез бар. Өзіміз «ұлық» деп ерекшелеген түйеде 
кемшілік жетерлік. Адам сияқты түйенің де беймазасы болады. 
Бақырауық келеді ондай өркештілер. Жынын бүркіп, иесінің 
үсті-басын былғайды. Біреумен біреу  қырбайласып  қалғанда 
«Түйеше жыныңды бүрікпей, әрмен жүр» деп жатады. 
Ескілікті беташарда «Ақ келін-ау, ақ келін, сауысқандай 
сақ келін. Алдыңғы түйе итіншек, итіншек деп басқа  ұрма, ар-
тқы түйе тартыншақ, тартыншақ деп көтке  ұрма» деп тақпақ-
тайды жыршы. Итіншек түйелер мазасыз келеді. Үйге 
сүйкенгіштеп, көш жолында кие-жара алға өңмендеп мазаны 
кетіреді. Түйені жасқайды. Басқа  ұрмайды. Келінге соны 
ескерткені. Ат тасырқайды. Тасырқаған атты тағалайды. 
Түйенің табаны тиеді. Табаны тиіп жүруден қалған түйе табан-
дап жатып алады. «Табандап жатып алды» деген сөз тіркесі 
түйеден шыққан. Көп жағдайда адамға қарата айтылады. Таба-
34 
ны тиіп болмаса, үстіне артылған жүкті ауырлаған түйе тар-
тыншақтайды. 
Түйені жырға  қосқан ақындарда Махамбеттен асыра айт-
қандары кемде-кем. «Айырдан туған жампоз бар, Нарға жүгін 
салғысыз. Аруанадан туған мая бар, Асылын айуан десең, нан-
ғысыз». Ақын түйенің  қасиетін айта түсіп, адаммен шендесті-
реді. «Жаманнан туған жақсы бар, атасын айтса нанғысыз. 
Жақсыдан туған жаман бар, күндердің күні болғанда, жарамды 
бір теріге алғысыз». 
Жампоз — түйенің асылына жатады. Нар мен  қоспақ 
түйенің арасынан шыққан будан. Азамат-ердің ісіне, мінезіне, 
қайраткерлігіне, мәрттігіне риза болғанда: «Ой, жампозым-ау 
сол!» деген көтерме сөз еріксіз ауыздан шығады. 
Өркештілердің жүйрігін «желмая» дейді. Желігіш келеді. 
Шапқан атқа жеткізбейді.  Қазақ ғұрпында түйе жарыстырған 
әдет жоқ. Балалар тайлақтарының бағын сынасады. Араб 
елдерінде, Иранда, Таяу Шығыста «Түйе жарысы» болып тұра-
ды. Түйенің бір  қасиеті, оның адамға деген бағыныштылығы 
мен көмпістігі. Сырт көзге бейғам момын көрінетін түйе ай-
рықша сезімтал. Мұңшыл жандай  қабағы  қатулы, көзі жасты 
келеді. Ойсылқара атануы сондай  қасиетінен де шығар-ау. 
Түйе — шыдамдылық үлгісі. Ашудан да құр емес. Бураның 
беті  қатты келеді. Бура ақпан мен қаңтарда құтырады. Құтыра-
тыны, келеге /түйе табыны/ түседі. Әдетте, інген  қайымалдай-
ды. Бура інгенге шөгеді. 
Бүгінде төрт түлік малға байланысты  ұғым-түсініктер жас-
тардың сөйлеу дағдысынан шет қалды. Төрт түлікке байланыс-
ты мақал-мәтелдер,  қанатты сөздер көнеріп барады.  Қазақ 
тәртібінде анайылыққа жол жоқ. Тігісін жатқызып, астарлап 
сөйлеу  ұлтымызға тән  қасиет. Дөрекілікті халық  қош көрме-
ген. Төрт түлікке  қатысты еркек мал мен  ұрғашы малдың 
орайласуын жұмсақ сөзбен бейнелеген. Мәселен, айғыр биеге 
жанығады. Биеге артылмайды, шабады. Көзігеді. Рас, бура 
ашулы келеді. Әсіресе, келеге /аналық түйеге шөгерде/ түсер-
де,  құдай салмасын, адамға шабады. Бураның да тоқтамдысы 
болады. Бәрі бірдей шабына бермейді. Күркілдей бермейді. 
Кейбір өркөкірек, менмен адамдар өрекпіп ашуға басқаңда: 
«Бураша  құтырынып, саған не көрінді? Басыңды жұтайын деп 
жүрмісің?» — дер еді үлкендер. Кісіге шабатын құтырынған бу-
раны ауылдан бездіріп жібереді. Ақтап тастайды. Түйені 
піштірмейді, ақтайды. Бураға байланысты жұмбақ та бар: «Ана 
ауылдың бурасы, мына ауылдың бурасы. Желкілдейді шудасы» 
/шешуі — пеш мұржасынан шыққан түтін/.  Қазақ салтында 
35 

бураға байланысты «Бура  қотан» деген  ұлттық ойын болған. 
Бүгінде бұл ойын дәстүрден сырт қалды. Бұл сөз тіркесі неден 
шыққан? Мазасыз бура буыршынды шайнап, атан түйелерді / 
ақталған түйе/ тықсырып,  қотанға иірілген келенің ту-тала-
қайын шығарып,  қатты мазасызданады. Осыдан «бура  қотан» 
атауы шыққан. Бұл - жастардың  ұлттық ойынына айналған 
рәсім.  Қызойнақтың бір түрі. Бала кезімізде «Бура қотан» ойы-
нының шет жағасын көрдік. Оның түрлері көп. «Бұйда тартыс» 
деген болады. Түйе көкпарға жатады. Арқан тартысқа жақын. 
«Түйе  қоржын» бәсекесінде жастар ауырлық көтеруден бақ 
сынасады. Иықтасу, білек күшін сынасу, жағаласу, желке тар-
тыс «Бура қотан» ойынына тән. Иықтасудың тәртібі былай: екі 
бала ортаға шығады. Шеңбер сызығынан бірін-бірі иығымен 
итеріп шығару керек. Иықтасу сайысы жапондарда бар. Ойын 
түрлері бураша шабынудан бастау алады. Мәселен, ортаға 
шыққан екі сайыскер /үміткер бала/ бір-бірінің жағасына жар-
масады. Кім бұрын  қарсыласының жағасынан  ұстаса, сол бала 
жеңіске жетеді. «Бура  қотан» ойынында  қызбалыққа салынып, 
төбелес шығарғандар үлкендердің алдына барып айып төлейтін 
болған. Бұл ойынның ең өміршеңі «иықтасу» делінеді. Бура ке-
леге түскенде,  қарсыласын сайысқа шақырады. Айғырлар 
шайнасады, бұқалар сүзіседі, буралар иықтасады. Кеуделі бура 
бәсекелесін түйіп жібереді.  Ұшырып түсіреді. Иықтасудың 
мәнісі осы. Нардың бурасын «үлек» деп те атайды. «Өлі бура-
ның басынан тірі атан  қорқады» деген де мақал бар. Түйеде 
кие болады. Оны бақырауық, ыңыршақ ететін адамға «түйе 
түлігінің киесі  ұрады» деген. Түйе адамға шудасын, жылқы жа-
лын төсейді екен. 
Түйенің шұбаты іштің кірнесін кетіреді. Жөтелге ем. Ты-
ныс жолдарын кеңітеді. Жүрек соғысын реттейді. Шаршаған 
адамға әл береді. Жүнінен тоқылған киім адамды суықта тоң-
дырмайды. Тері ауруын болдырмауға септеседі. Төрт түліктің 
ұлығы саналған түйеге  қарап бой түзеген  қазақ баласы сабыр-
лы, шыдамды болып өссе керек-ті. Әйтпесе, кейбіреу сомадай 
басымен баланың мінезін көрсетеді. Сондайларға  қарата: 
«Түйедей болып түймедейге ентелегенің не?» - деп  ұялтар еді. 
Өркештілер бейғам келеді. «Түйе бойына сеніп жылдан  құр 
қалыпты» деген содан шыққан. Түйе шыдам-төзімнің жиын-
тығы есепті. Содан да халқымыз түйені төрт түліктің  ұлығы 
деп білген. «Ойсылқара» атандырып,  қастер тұтқан. «Бас 
білетін түйеге «әтшу» деген өліммен тең» деген аңғарым да 
тәрбиелік мәнге ие. 
36 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: