Бағдарламасы бойынша шығарылды Құрастырған және алғы сөзін жазған Қанипаш Мәдібаева Қанайұлы Ш
жүктеу/скачать 17,29 Mb. Pdf көрінісі
|
Шортанбай Қанайұлы шығармалары
| ЗАР ЗАМАН САРЫНДАРЫ
ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының ең көрнекті өкілдерінің бірі Шортанбай мұрасы күні бүгінге дейін жұртшылыққа жаңсақ немесе жадағай ұғындырылып келді. Бұл түсінікті де. Шортанбай сөздері – елдігінен, мемлекеттік жүйесінен айырылып, отарлық халге түскен арда жұрттың ащы зары, өшпес өкініші, арман-мұратынан нәр алған еді. Сондықтан да, Октябрь төңкерісінен соңғы кезеңде ұлттың рухын жа- ныштап, өткенін ұмыттырып, жаңа ұрпақты меңіреу, мәңгүрт кейіпте тәрбиелеуді мақсат тұтқан ресми саясат Шортан- байды халыққа жат, кертартпа, зиянкес ақын деп жарияла- ды, оның шығармаларын жарыққа шығаруға тыйым сал- ды. Тіпті, ақын есімі жамандап болса да атала бастаған, оның мұрасы там-тұмдап баспа бетіне жол тапқан, аз-маз кеңшілік кезеңнің өзінде, күні кеше ғана, «идеялық тазар- ту» науқандарына Шортанбай елдің алдымен ілініп отырды. Бұл ретте «Бес ғасыр жырлайды» жинағының алғашқы ба- 324 сылымында (1984) теріліп, тіпті біраз «түзеліп», «күзеліп» жарыққа шыққалы тұрған ақын сөздері жоғарыдан – бас- таушы, нұсқаушы мекемелер тарапынан түскен бұлтартпас жарлық нәтижесінде түп-тамырымен жыртылып, сыдырылып алынып қалғанын айтудың өзі жеткілікті. Рас, «әділдік жеңіп», Шортанбай аталмыш кітаптың екінші басылымына енгізілді; сондай-ақ, бұдан бұрын, алпысыншы жылдарда акаде- мия жинақтарына кірген болатын. Бірақ мұның бәрі – ақын сөздерінің шамалы бөлігі, әрі ең мәнді, нәрлі жерлері сылы- нып қалған, аталы жырдың өзі емес, көлеңкесі ғана еді. Енді «Жұлдыз» оқырмандарына Шортанбай біздің заманға жеткен бар кейпімен көрінбек. Шортанбай 1818 жылы туып, 1881 жылы қайтыс бол- ған. Асыл сүйегі қазіргі Жезқазған облысының Шет ауда- нының жерінде тыныс тауыпты. Шортанбай Октябрь төңкерісіне дейінгі кезеңде жекелеген кітап түрінде де, әртүрлі қолжазбалар арқылы да, ауызша да кеңінен тара- лады, ақын мұрасын жинастыру ісіне В.Радлов сияқты ұлы ғалым, Н.Коншин сияқты білімдар адвокат – орыс халқының парасатты, зиялы ұлдары айрықша мән береді, оның қазақ халқының сөз өнерінде, рухани өмірінде алатын орнын анық бағамдайды. Ақынның әдебиет тарихынан шығарылып, туған елінен алыстауы – «көз ашылған», «тереңдікке жеткен» кейінгі кезеңде ғана. Шортанбайдың шынайы бағасын тану үшін оны іждағат пен оқу керек. «Жұлдыз» (1991, №3) оқырмандарына ұсыны лып отырған топтамадағы «Зар заман» – Қазақ ССР Ғылым акаде- миясы кітапханасының қолжазбалар қорынан, №780 бума- дан алынды; «Алдаушы жалған» – Исмаилов Темірғали деген азаматтың академияға 1946 жылы тапсырған жазбасы бойын- ша беріліп отыр. Ал «Бала зар» толғауы «Қисса-и Шортанбай, Шортанбайдың бала зары» деген атпен алғаш рет 1888 жылы Қазанда жарияланып, содан соң 1890, 1897, 1901, 1906 жылдары қайыра басылған еді. Сол басылымдар негізінде жа- риялап отырмыз. «Бала зарды» баспаға әзірлеуде филология ғылымының кандидаты, ежелгі мұраларды жарыққа шығару ісінде көп шаруа тындырып жүрген жас ғалым Сәрсенбі Дәуітов қатысты. Шортанбай туралы түбегейлі зерттеулер – болашақ үлесінде демекпіз. |