«Егемен Қазақстан», 1998, 24 желтоқсан

208

СЕКСЕННІҢ СЕҢГІРІНДЕ

Республикаға танымал көрнекті ғалым, ұлағатты ұстаз, соғыс ар да ге-

рі, филология ғылымдарының докторы, профессор Ханғали Жұ маш ұлы 

Сүйіншəлиев бүгінде сексен жасқа толып отыр. 

Ханғали Жұмашұлының еңбек жолы – қиын да ғибратты жол. Ол өз 

тұр ғы лас та ры ның біразының басынан кешкен қиыншылықтардан бір ге 

өтті, заманмен тағдырлас өмір сүрді. Педагогикалық институттың соң ғы 

курсында оқып жүргенде, майданға аттанып, ауыр жарақаттанды. Елге 

оралды. Содан бері жарты ғасырдан астам уақыт жоғары оқу орнында 

студенттерге дəріс беріп, ұстаздық қызмет атқарып келеді. 

Ханғали  Жұмашұлының  ғылыми  жұмысы  Абайды  зерттеуден  бас-

талуы да тегіннен-тегін болмаса керек. Ұлы Абайға деген құштарлық, 

жас та лап кер ді ғұлама Əуезовпен таныстырды. 1952 жылы «Абай про-

засы» деген тақырыпта қорғалған диссертациясының оппоненті Мұхтар 

Əуе зов болды. Мұхаң негіздеген Абайтану курсынан көп жылдар лек-

ция оқу бақыты бұйырды. Абайтанудан «Абайдың қарасөздері» (1956), 

«Абай» – ағартушы  реалист (1955), орыс  тілінде  «Абай  жəне  орыс 

клас си ка лық  əдебиеті» (1960), «Абай  жаңа  реалистік  əдебиеттің  негі-

зін салушы» (1954) кітаптарының өз уақытындағы ғылыми маңызы зор 

еді. Елуін ші жылдардың басында əдебиетке төнген зобалаң қазақ зия-

лыларын  сансыратып,  еңсесін  басқан  кездерде,  ұлт  мұратын  көздеген 

ұлы ақын ды зерттеу ауқымына айналдыру əркімнің қолынан келе берер 

шаруа емес-ті.

Ханағаң  Абай  мен  Мұхтардай  екі  данаға  деген  сүйіспеншілігін 

«Абай»  романына  жазған  мақаласымен  де  дəлелдеді.  Бұл  мақаланың 

құн ды лы ғы – роман туралы сыңаржақ пікірлер туындап жатқан кезінде, 

партия органы «Социалистік Қазақстан» газетінде басылуында. Ма қа ла-

ны М.Əуезовтің хош көріп қолдағанын сол қиын күндерде іні-достары-

на жазған хаттарынан оқып білуге болады.

Үлкен  ғалымның  ел  үшін  жасаған  елеулі  еңбектерінің  бірі – қазақ 

əде бие ті нің ежелгі дəстүрлерін зерттеуі деп білеміз. Бұл салада өзіндік 

мектебін қалыптастырған ұстазы профессор Бейсембай Кенжебаевтың 

жол сілтеуімен жазған «Қазақ əдебиетінің қалыптасуы, даму кезеңдері» 

(1967)  деп  аталатын  еңбегі  əдебиет  тарихын  жүйелеудегі  мүлде  жаңа 

көз қа рас болды. Сол жылдары көне əдебиетті беріле қарастырып, Б.Кен-

же баев,  М.Жолдасбеков,  М.Мағауин,  Қ.Садиқовтармен  бірге  «Ертеде-

гі  əдебиет  нұсқалары»  хрестоматиясын  шығарды.  Бұл  кітап  жиырма 

шақты жыл бойы студенттердің қолына түспейтін оқу құралына айнал-

ды.  Х.Сүйіншəлиев  осы  еңбектерінің  нəтижесінде 1969 жылы  ғы лым 

докторы  атағын  алды, 1970 жылдан  профессорлық  қызмет  ат қа рып 

келеді. 

209

Ғалым-ұстаз бұнымен шектеліп қалған жоқ, «ойын он саққа, қия лын 

қырық  саққа  жүгіртіп»  дегендей,  ұзақ  сонар  ізденістің  жолына  түс ті. 

Ежелгі  əдебиеттің  бағдарламасын  жасады,  оқу  құралдарының  бірінен 

соң  бірін  шығарды.  Атап  айтар  болсақ, «ХV–ХІХ  ғасырлардағы  қазақ 

əде бие ті» (1973), «Орта ғасыр əдебиет ескерткіштері» (1975), «ІХ–ХІІ 

ға сыр лар да ғы əдебиет ескерткіштері» (1977), «ХVІІІ ғасыр ақын да ры» 

(1982), «Ғасырлар поэзиясы» (1985), əсіресе «ХІХ ғасырдағы қазақ əде-

бие ті» (1986), «VІІІ–ХVІІІ ғасырлардағы қазақ əдебиеті» (1989) оқу лық-

та ры күні бүгін де студенттердің алдынан табылады. 

Ғалымның жан-жақты ізденістері əдебиеттану, сын салаларында да 

жұрт шы лық қа танымал. Олардың ішінде «Ізденіс іздері» (1975), «Саң лақ-

тар сарабы» (1978) монографиялық еңбектерін атап айтуға тұрарлық.

Ханағаң сексеннің сеңгіріне шықса да, артынан ерген шəкірттеріне, 

ға лым-ұстаздарға өнеге көрсетіп келеді. Еліміз егемендігін алғаннан ке-

йін бұрынғы жарық көрген оқулықтарына тəуелсіздік мұраттарының биі-

гі нен  қайталай  қарап,  үлкен  бір  оқулық  жазып,  құрастырды. 40 баспа 

табақтан асатын «Қазақ əдебиетінің тарихы» атты кітабы өткен жылы 

«Санат» баспасынан жарық көрді. Бұл – əдебиет тарихының көне дə уір-

ле рі нен бастап, он екі ғасырлық мұрасын жүйелей қарастырған оқулық. 

Сту дент тер дің  тиянақты  дайындалуына,  терең  білім  алуына  пайдасын 

ти гі зер еңбектердің бірі болып шыққан.

Х.Сүйіншəлиев – көптеген əдебиетші шəкірттер тəрбиелеген ме рей лі 

ұстаз. Ол кісіден дəріс тыңдап, шапағатын көрген бір кездегі студент-

тері қазір еліміздің əр түрлі қызмет саласында абыройлы істер ат қа ру-

да. Біраз шəкірттері университетіміздің филология факультетінде ең бек 

етуде. «Ұстаз шəкірттерімен мың жасайды» деген осы да. 

Мерейтой  иесі  Ханағаңның  еліне  сіңірген  еңбегі  əр  түрлі  ма ра пат-

тау лар ға ие болған. «Қызыл жұлдыз», Отан соғысының І дəрежелі ор-

дендері  мен  медальдары,  Құрмет  грамоталары,  абырой-атақтары  бар. 

Сексен жастан сүрінбей өтіп, алда да талай шаруалар тындырады деген 

се нім де міз. 

Сексенде бабы келген сұңқардай түлеп ұшқан ағамыздың ғылым-бі-

лім нің көк аспанында қалықтай беруіне тілектеспіз! 

Қолжазбадан

ƏУЛИЕЛІ ЕЛ АЗБАЙДЫ 

(Тілші-ғалым Берікбай Сағындықов жайында сыр)

Өмірде сирек жандар болады. Құмырсқадай қыбырлаған тіршіліктің 

шырғалаңына қызықпайды. Аударылып-төңкеріліп жатқан дүниеге елік-

пей ді. Өз ұғымындағы өмір əлемі бар, сол жетеді. «Өмірдің ма ғы на сын 

ойлап, басыңды қатырма, өмірді сүре біл», – деп сыбырлаған ма киа ве лиз-

210

мің алдай алмайды. Бəрсисаны адастырған Ібілістің өзі келсе де, жолдан 

таймайды. Ал соң Ібіліс қол қусырып, алдына келуі мүмкін. Ішкі дү ние 

ұс ты ны Шумердің сына жазуындай мықты. Пенде кірі жұғып кетсе, жан 

сарайынан қылует жасап алып тазарады. Қылуетке кіргісі келген кісі қо-

лын жуып, дəрет алмаса, маңайлай алмас еді. Айналасына лас сезімді 

жұқ тыр май ды,  лас  жерді  өзі  де  баспайды.  Көңілі  қалса,  томырылып 

тү се ді, қуанса, түгел ақтарылады. Көптің пікірінде, Берікбай Са  ғын  ды -

қов – осындай адам.

1955 жылы Ақжар ауылындағы (Қызылорда облысы) орта мектепті 

бітіреді. Оқуға баратын жағдай жоқ. Құмның ішінде өскен бір түп жусан 

сияқты жел шайқаған. Совхозда – жұмысшы. Келіге сүйеніп тұрып, қо-

лын көлегейлеп, аспанға қарайды. Күміс қанат ұшақтар көктің жүзінде 

буалдыр із қалдырып, батысқа қарай тартып бара жатады. Шалқая қарап 

тұ рып қасындағы жеңгейлерге:

– Осы самолетке мініп, Москваға барып оқимын, – дейді.

– Ш-ш-ши-кін... – деп күледі əлгілер.

Сөйткен шырақшы шалдың баласы бір күні КазГУ-ге оқуға түсіпті деп 

естиді. Енді бір қараса, «Социалистік Қазақстан» гəзитінің əдеби қыз мет-

ке рі деп жазып қойыпты. Бекең, ақыры, 1972 жылы сол Ақ жар дың үс ті-

мен қалықтаған күміс қанат ұшақпен Мəскеуге аспирантураға тартады...

Ешкімге ұқсамайтын дара табиғаты мұнда да көрінеді, журналисти-

каны бітірген жігіт күмəнданбастан түркологияға бел бұрады. Бүкіл елге 

белгілі, санаулы мықты түркологтің бірі Əмір Нəжіптің жетекшілігімен 

ХІV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасын 

зерттейді.  Қазақстан  түркологиясы  үшін  таптырмайтын  маман  болып 

дайындалып шығады. Келісімен «Ғылым» баспасында редактор, редак-

ция  меңгерушісі  бола  жүріп, 1979 жылы  əл-Фараби  университетінен, 

шұқ  шия зерттеп жүрген тіл тарихының ортасынан заңды орнын табады. 

Қа зір гі күнде сол кафедраның профессоры. «Қазақ тілі лексикасы да муы-

ның  эти мо ло гия лық  негіздерінен»  докторлық  диссертациясын  абы рой-

мен қор ға ған. Осы саладан шəкірттер тəрбиелеп жүрген, шын мə нін де гі, 

ұла ғат ты ұстаз. Студенттерінің талайына өз қал та сы нан ақша бе ре ді, тау-

ға бірге шығады, сығылысқан көлікте бірге жүреді. Олар ға бі лім бе ру ші 

ғана емес, жанын жебеушы, рухтандырушы, ағасы, əке сі де бола алады.

Берікбай Сағындықовтың кеңестік идеологияның күйіп тұрған зама-

нында да ораза тұтып, намазға ұйитынын жұрт білетін. Жаратушы, əу-

лие-пірлер туралы ол білген əңгімені басқалар естімеген де болатын. Өз 

тамырынан бөлініп қалған қазақтың ғайыптан ілініп қалған сіңіріндей 

көрі не тін.

–  Керемет  пен  сиқырдың  арасындағы  айырмашылықты  білесіздер 

ме? – деді бір күні.

Оны кім біле қойсын. Өзі жалғастырды.

211

– Екеуі де қара суды қайната алады. Айыру үшін саусағыңды сұғып 

кө руің керек. Сиқырмен қайнатқан суға сұқсаң, іші суық. Ал кереметпен 

тек қана су шын қайнайды, – дейді.

«Əулиелі  жерден  ат  үркеді»  дегендей,  жасынан  қазақы  қасиеттерге 

шомылып өскен адамның əңгімесі де ерекше болатын. Ойда піскен осы 

ғажайыптарын жазып, дін туралы зерттеулерін жүйелеп, жаңа бір туын-

ды  берді. «Ғаламның  ғажайып  сырлары»  аталатын  бұл  еңбегін (1997) 

Аллатанудың  əліппесі  десе  де,  теология  сабағынан  оқу  құралы  десе 

де жарасатындай. «Дін – ғылымның атасы» екендігіне көптеген дерек-

термен  көз  жеткізіп;  ақырзаман  дегеннің  топырақ  апаты,  су  апаты,  от 

апаты,  жел  апаты  екендігін;  періште,  жын,  өлі  аруақ,  тірі  аруақ,  таза 

аруақ, қара аруақтың көзге көрінбетін рух болатынын; адам тағдырына 

араласатын күштерді; діннің көбею себептерін; əулиелердің кереметін 

тү сін ді ре ді. Дін тануға жаңа қырынан келген еңбек. Біздің ұғымымызда 

қа лып тас қан таптаурындарды жаңа арнаға салады. «Бұл сөзді тасыр ұқ-

пас, талапты ұғар», – дейді.

Кітапта жайшылықта көп мəн берілмейтін, мəн бергенмен, түсіне бе-

руге күш жетпейтін көп жайлар бар. Былай дейді: «Уақыттан адаспас 

үшін бес түрлі логиканы біршама меңгеру талап етіледі. Бірінші – қа ра-

па йым адамдардың логикасы. Мұны ғылыми əдебиетте формалды ло-

гика  атап  жүр.  Адами  логика  деп  атауға  болады.  Екінші – оқымысты 

ға лым дар дың  логикасы.  Мұны  ғылыми  əдебиеттерде  диалектикалық 

логика деп атайды. Ғалами логика деп атауға болады. Бұл екі логика да 

қателеспейді. Бірақ диалектикалық логика формалды логикадан əл де қай-

да сапалы. Үшінші 0Ц пайғамбар, машайық əулиелердің логикасы. Діни 

логика аталады. Шын мəнінде, ислами логика деп аталуы қа жет. Жа ңы-

лы су, қателесу жоқтың қасы. Бірақ Алла өкілдерінің жолын ұс та ған дар 

келе-келе  ақиқатты  бұрмалап,  абыройынан  айырылып  қа лып  отырған. 

Төр тін ші – аруақ, періште, шайтандардың логикасы. Көз ге кө рін бей тін 

рух тар дың логикасы немесе рухани логика деуге болады. Адам ға (əулие-

əн бие лер ге) қарағанда аз қателеседі. Бесінші – Алла та ға ла ның өз логи-

касы. Ладуни (Жаратушы Рабб) логика аталады. Еш қа шан қателеспейді. 

Жа ра ту шы ның  логикасын  меңгеру  пенденің  қо лы нан  келмейді.  Бірақ 

қа сиет ті,  киелі  кітаптарын  толық  білетіндер  бұл  логикадан  хабарсыз 

қал май ды. Ғұлама ғалымдар осы логикаларды ажырата алатындықтан, 

елден ерекшеленеді, сый-құрметке бөленеді».

«Ғаламның ғажайып сырлары» кітабы дінді жадағай насихаттау емес, 

діннің ғылыми жағын ашу деп түсінеміз. Бұрын бұл сипатты кі тап тар 

сирек қолға түсуші еді, қазір де көп емес. Дін-соқыр сенім бе, жоқ, əлде 

ғы лы ми негізі бар ма, болса, оны қалай түсінуміз керек деген мə се ле нің 

бетін ашу үшін салалы білімдердің тоғысуы қажет. Абайдың «мутака-

лим мантығын» түсінудің өзі бізге мұң болған жоқ па?

212

Аталған кітап əдебиетіміздің көне тарихындағы көптеген мə тін дер ді 

пайымдауға да зор пайдасын тигізері сөзсіз.

– «Алла»  деген  сөздің  мағынасын  атайын  сіздерге, – дейді  Бекең 

студенттерге қарап: «Ар-Ра»-дан шыққан. «ар» – араб тілінде артикль. 

«Ра» – көне Египеттегі «жаратушы». «Құдай» дегендегі: «һу» – жара-

тушы, «та» – аспан.

Ары қарай қазбалап түсіндіреді. Кейде Ақжан Машаниге ұқсап кете 

ме  дейсіз.  Халықтың  көңілін  имандылыққа  иген,  Фараби  бабамызды 

тауып, дəлелдеп берген аяулы перзентіне ұқсау рухани əлемдегі əр кім-

нің арманы болар. Діннің ғылыммен байланысын алғаш аша бас та ған, 

шығыс  пəлсапасының  тылсымына  сүңги  білген  де  сол  кісі  болатын. 

«Домбыра,  пернелерінің  орналасу тəртібінің  сырын  аспан  денелерінің 

орналасуынан  іздеңдер», – деді. «Аспандық  құбылыстар  қалай  болса, 

со ның əсері, ізі жердегі құбылыстарда болуы керек», – деп кетті.

«Ғаламның ғажайып сырларында» Алланың мың да бір есімі, бі реуін 

өзі ғана білетінін, мыңыншы есімі құпия екені, ол Сүлеймен пай ғам бар-

дың жүзігінде жазулы болғандықтан, құстар, жəндік, пері, желдің ті лін 

білгендігі, оның ішінен 99 есімінің болу себебі тағы басқалар тəп тіш те-

ле баяндалады. Діни мифтердің түпкі негізін білу оны ғылымның аясы-

на салып қарау кез келген ғалымның қолынан келе берер дүние емес. 

Оған үлкен дайындық, ішкі еркіндік, мол білім керек екені аян.

Бекең ол сатылардан тер төге жүріп өткен. Түркі сөздерінің этимоло-

гиясын зерттеу барысында орта ғасыр ескерткіштерінің тілін үй рен ген. 

Олардың біразы – діни шығармалар. «Қисас-ул əнбиа» кітабын да ер кін 

аударады. Оның біраз үзінділері осы кітапта аударылып берілген. «Адам, 

Шиш пайғамбарлар», «Мисақтың баяны», «Жұмақ-тозақ» бө лім де рі нен 

қазіргі ұрпақтың кеңінен қалыс қойған көптеген діни хикаяларды оқып 

білуге болады. Сол арқылы ғалымдар ғана емес, келер ұрпақтың шын 

ілтипатына бөленеді деуге толық негіз бар.

Бекең бұл күнде арабтанушы баласы Нұрлан екеуі ХІV ғасыр ес керт-

кіш те рі нің  бірнешеуін  толық  аударып,  баспаға  даярлап  отыр,  білімнің 

шын қасиеті емес пе?!

ҚазМУ Хабаршысы. Филология сериясы.

№31. 1999. 3-5 бб.

МАХАББАТ ЖҮРЕК

Бұлақ басында бүкшиген екеу отыр.

– Дүниеде су жұмсақ, – дейді кəрі əже су түбіндегі сарғайған тасты 

көр се тіп, – бірақ сырғыған ағысқа шыдамай, тас та мүжіледі. Жел жұм-

сақ: бетіңді тоссаң сипайды, сипалай берсе, диірменді де қозғайды. Жұм-

сақ қа иілмейтін нəрсе жоқ. Жұмсақ бол...

213

Кəрі əженің көрсеткен жағына қарап қойып, қарлығаштың ұясын жа-

сап отырған тəмпіш қыз басын изейді. Жалт қараған көзінде су ша йып 

мүжілген тастың тұрпаты жазылып қалады.

Анасы – жыршы. Кештің бір дара көлеңкесінде бала-шағаның ша йын 

беріп болған соң: «Баяғыда Көрұғлы сұлтан бүйтіпті. Мұңлық-Зар лық 

сөйтіпті.  Зылиха  деген  апаңыз 40 жыл  тағат  қылып,  Жүсіптің  жолын 

тосыпты, мына жақта Манас деген ер туыпты», – деп, əңгімені тастап 

жібереді.  Алдағы  қызық  үзіліп  қалмаса  екен  деп,  демін  ішіне  тартып, 

анасының сырт жағынан іргеге жабысып, етбеттеп тыңдап жат қан тəм-

піш қыз басын көтеріп ап: «Сонда... не депті?» – дейді шыдай алмай. 

Анасы екі қолымен екі тізесін тіреп қомпитып, батыр кейпіне келеді де, 

бастай жөнеледі:

Адырда жылқы алты сан,

Топалаңын тоз қылып,

Оны да алып кетті енді.

Түпке, сөйтіп, жетті енді.

Таудағы жылқы тоғыз сан,

Қыйла жанды қырды енді,

Тоқтатпай айдап өтті енді.

Қыздарды олжа қылды енді.

Қара көлеңкеде үйдің іші ербеңдеген бейнелерге толып кетеді. Шарт-

шұрт қалқандар қағысып, сарт-сұрт шоқпарлар тиіп, аттар құлап ыңыр-

сып, жас бала шырқырап жылап жатқан кезде жарқ етіп, Манас келіп 

жетеді.

Алысып жақын келгенін,

Бүйрегін бұзып жол салып,

Найзаменен құлатып.

Бөліп айдап қол салып.

Одан жақын келгенін,

Үй түгіндей манжуды,

Айбалтамен сұлатып.

Сөйтіп, Манас қырды енді.

Жауды түре қуған аруақты батырға ........ кеткен рухын қайда қоя рын 

білмеген тəмпіш қыз анасының артында жатып екі қолымен бе тін ба-

сып, қыстыға жылайды. Еңіреген даусымды естіп қалмасын деп, ана-

сы ның қамзолының етегімен басын бүр кей ді. Неге жылайтынын өзі де 

білмейді. Бір кезде байқап қалған анасы жырын қоя салып, артына бұ-

ры лады:

214

–  Өй,  мына  тентек  неғып  жылап  жатыр? – деп,  басынан  сипайды. 

Жыр бітіп қалады екен деп шошыған тəмпіш қыз қамзолдың астынан: 

«Айта бер, айта берші», – деп шырылдайды. Жыр тағы жалғасады. Сұм-

дық оқиғалардың əсерінен бір ысып, бір суыған кішкентай жүрек көпке 

де йін ұйқы бермейді. Естіген жыр елеске айналып, көз алдында тізбек-

теледі...

Əрине, əлгі тəмпіш қыздан қазіргі Жұмагүл Солтиеваны тану қиын, 

бі рақ Жұмагүлден тəмпіш қызды танып алуға болады. Жазушы Жұ ма-

гүл дің кейіпкерлері өмірге сол бір қыздың аппақ жүрегімен, кірсіз тал ға-

мы мен қарайды.

Кісі  жазушылыққа  қалай  келеді  екен?  Əжеден  естіген  əңгіме,  ана-

дан тыңдаған жыр адамды ақынжанды қылатын шығар. Егер адамның 

бəрі ақынжанды болып кетсе қайтер еді. Мысалы, əркімнен – əкімге де-

йін... Сөз бен сезімнің құны көтерілмесе, оны қуған адамдар елден ерек 

күлкілі өмір сүріп жатқандай көрінеді. Егер жұрттың бəрі ақын жан ды 

болып өссе, өйтер ме еді. Бала тəрбиесін елдің азаматын тəр бие леу деп 

қарасақ, əлгі тəмпіш қыздың əжесінен үлгі алар едік.

Жастардың елдік рухын өсіруді бірінші орынға қояр еді. Қарақан бас-

тың мүддесін халық мүддесімен қағыстырмас едік.

Бір  күні  тəмпіш  қыз  өседі.  Анасы  тиын-тебенін  қалтасына  салып 

бе  ріп,  базардан  шай-қант  əкелуге  атқа  қондырады.  Шабанға  тақымы 

толмаса да, қопаң-қопаң желе отырып, Суықтөбені артқа тастап, ақша 

сал  ған қалтасын алақанымен сипап қойып, жайлау қызы ойдағы елді 

бетке алып, тартып кетеді. Көкірегі күйге толып, бетін жұмсақ желге 

тосып,  қиялымен  қарлығаш  болып  қонады.  Қайнаған  базардан  қант-

шай із деп жү ріп, əжесі талай айтқан қасиетті Бұғыны көреді. Бар ақ ша-

сын бе ріп, қой ны на тығып, жайлауға алып қайтады. Шай-қантты бұ ғы-

ның мү сі ні не айырбастайды. (Шамасы, Жұмагүл жазушы осы жерден 

басталды-ау).

– Апа, бұл – бұғы, – дейді ұялғанынан бəсең үнмен. Сасып қалған 

ше ше сі тоқымқағарға жиналған көршілерден қысылып:

– А, не дейді? Садағаң кетейін-ау, манадан бері солай демейсің бе, 

əкел ші бері жарықтықты, – деп, мүсінді қолына алып тесіле қарайды. 

Көй  ле  гі  нің жеңімен аялай сүртіп, төр алдына апарып, іліп қояды.

Анадан жазушы тууы үшін, алдымен анасы жазушы болуы керек шы-

ғар. Атадан ақын тууы үшін, алдымен атасы ақын болар. Анасына Жам-

был ата тегіннен-тегін домбыра берді дейсің бе?

«Бұғы ана» əңгімесіндегі тағы бір кейіпкер шай орнына бұғы сатып 

əкелген балаға: «Мына шіркінде шайнам ақыл жоқ екен ғой», – деп жа-

тады. Мұндай сөз аузына түскен ата-ананың қызы Жұмагүл бола алмасы 

анық. «Бұғы анадағы» ер мінез, ақ жүрек қыздан автордың өзі таныла-

ды. Енді «қос анадан алған сол тəрбиені балаларымның көкірегіне құя 

215

алар ма екенмін» деген ой өзін де мазалайды бұл күнде (Жалғыз бала. 

А.,1998. – 64-б.).

Киені  тану – кісілік.  Жұмагүл  Солтиева – кісілікті  жазушы.  Ізгілік 

нұ рын сепкен адам. Нəп-нəзік, моп-момақан қарапайым қазақ əйелінің 

тір лі гін де  қаншама  кісілік  жатыр! «Сүю – жан  бейнеті».  Қырық  жыл 

отас қан күйеуінің Əсел атты келіншекке деген іңкəрлігін сезіп-біліп жүр-

се де, жақсы көргендіктен, адамшылыққа жеңдіріп ұстап келген əйел кү-

йеуі қайтыс болғанда: «Ий, бас ием-ау. Айырылып қалам ба деп өмі рім 

қор қу мен өтіп еді. Бір-ақ күнде басқан ізіңе зар қылып кетеріңді қай дан 

білейін», – деп жылайды.

Бірақ жазушы кейіпкерлерін ақыл айтудың аясында ғана ұстаса, сен-

дірмес еді. Күйеуін жер қойнына тапсыратын күні белуардан қар жауып, 

басып қалады. Жобалап жер тазартып, жөн-жоралғысымен күтіп, кө ме-

ді. Қар еріген соң келіп қараса, күйеуінің жатқан жері алдында ғана қай-

тыс болған Əсел келіншектің жаны болып шығады. Мұңды жүзбен қара 

тастан о да қарап тұрады. Сонда күйіп кеткен əйел күйеуінің моласына 

қа рап:

–  Құдай-ау,  бұл  қақпастың  басқасын  кешсем  де,  дəл  осынысы  өтіп 

кетті-ау. Əй, бұл қорлығын екі дүниеде де ұмыта алмаспын, – деп, тоң 

боп  қатқан  жерді  өші  кеткендей,  жұдырығымен  түйіп-түйіп  жібереді. 

Жан дауысы мүлгіген тыныштықты тіліп өтеді. Одан əрі сырылдап, үн-

сіз егіле жылайды. Жазушы драмасы осылайша өмір драмасымен қа бы-

са ды. Оқушыны үнсіз егілтеді.

Жұмагүл кейіпкерлерін өмірдің өзінен жинайды. «Сыпайылық иірім-

дері», «Жалғыз  бала»  кітаптарының  кейіпкерлерімен  «Егемен  Қа зақ-

стан» газетінің «Сырғалым» қосымшасының бетінде жиі қауышып жа-

тады. Заман тарылғанда сырыңды сеніп айтатын кісіге зар болатын кезің 

болады. «Бейнең қандай болды екен, қарасаңшы бір мезгіл, қолдарыңа 

айна алып» (Дулат ақын), – дегендей, айнадағы өзінен заманның бол-

мысын көріп, ойға қалады. Сыр бөліседі. «Сырғалымды» ақ жаулықты 

үл кен анаға ұқсатады. «Сырғалымның» сыртында сағаттар бойына қо-

лы нан қаламы түспей, жылтыр қағазға үңіліп, көз майын тауысқан, ма-

ман ды ғы на  адал,  ісіне  берік  Жұмагүл  отыратынын  кейде  ажырата  да 

бермес. Бірақ аңғарған кісі əр ойдың астарынан Жұмагүл жүрегінің дүр-

сі лін сезінсе керек.

Жазушының өз өмірі – патша сарайы. «Шақалақтың шайын іш кен-

ше,  кім  бар,  кім  жоқ», – деп  шалқайған  шал;  анасының  жұмсауымен 

əлгі шалға борсалаңдап қашқанына қарамай, сусын ішкізіп қайтқан қыз; 

өлді  екен  деп  жүнін  жұлып  тастаған  қаздардың  мастығынан  айығып, 

ты ра ғай лап, жемге қарай тарбаңдағанынан қорқып, тəуіп болған Əліп; 

түн нің бір уағында оралған күйеуінің бөтен келіншекке ынтықтығынан 

жаны күйсе де, қолына су құйып, таза жейдесін əперуден аса алмай тұр-

216

ған  əйелі;  бір  қудың  алдағанын  аңғармай,  Алматының  базарынан  іші 

тол ған кездеме екен деп бір қап матаның қиығын арқалап қайтқан Дəу 

қай на ға лар – ауылдың кең қолтық мінезін айнытпай танытатын бейне-

лер. Қулығы жоқ, арамдығы жоқ қазақи құлық. Ауылдың кең мінезінен 

шы ғып,  қаланың  қитұрқыларына  ұшыраған,  жезөкшелік  жолға  түсіп 

кеткен қаракөздер, өмірін жатақхананың тар бөлмесінде өткізіп жатқан, 

отырып қалған қыздар – шынайылығымен жан тербейді. «Үшінші көз» 

əң гі ме сі нің қатыгездігі сондай – кемпірінің атын да ұмытып қалған Қоң-

қақ тың өзі ашу емес, аяныш туғызады.

Жұмагүл шығармаларында жағымсыз қылықтар бар, жағымсыз ке йіп-

кер жоқ. Жазушы бар жан иесіне махаббатпен қарайды. Сонысымен тар-

тады. Ол əдебиетте халқының бар асыл қасиетін, əсіресе қазақ əйелінің 

кісілігін танытуда.

БІР СƏТТІК КӨҢІЛ ҮШІН

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: