Бағдарламасы бойынша шығарылды Редакция алқасы: Т. Кəкішев, Ө. Əбдіманұлы, А. Қыраубаев

225

ТРАДИЦИИ ДРЕВНЕТЮРКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 

В ТВОРЧЕСТВЕ Ч.АЙТМАТОВА

Коркут ата жил в низовьях нынешней Сырдарии в VIII–IX вв. Реку 

Сырдарию раньше называли Сейхун, Яксарт. У тюрков есть древняя по-

говорка: «Конец воды (реки) – Коркут (Су аяғы – Коркут)», то есть роди-

на Коркута находится вблизи к Аралу (в Кызылординской области).

В сакральной книге зороастризма «Авесте» (VII в. до н.э.) изначаль-

ным местом, который создал Бог Ахура Мазда, является Айриана Ваего. 

По  определению  английского  ученого  Мэри  Бойса,  Айриана  Ваего – 

территория, которая находится между Сырдарьой и Амударьой. У про-

тотюркских племен и до наших дней этот район считается священным 

местом – «жер уйек» по мифам и легендам в свое время искали Коркут 

ата и Асан кайгы. Жер уйек – самое благоприятное место, для жизни ко-

чевых племен. Этимология слова «уйек» исследователями не определе-

на. Но по нашему мнению, «уйек» происходит от слова «ваего», «ваег».

Акжан  Машанов,  крупный  ученый  геолог,  который  помимо  специ-

альных работ по своей научной теме, всю жизнь занимался фарабиеве-

дением и исламской культурой, пишет, что во время великого оледене-

ния земли поля льда доходили с севера до Омска, а с востока до озера 

Алакуль,  что  между  бывшими  Талдыкурганской  и  Семипалатинской 

областями. В те времена свободным от льда оазисом остались земли от 

Каспийя до Алакуль и южные пространства. 

По этой причине прапредки идеальным местом для выживания че-

ловека  издревле  считали  долины  рек  Сырдарьи  и  Амударьи,  а  также 

Приаралье, берега Иссыккуля, Балхаша. Во времена «Авесты» в народ-

ной памяти это знание хранилось долго. По мнению археолога и фоль-

клориста А.Х. Маргулана, «Авесту» создал выходец с востока, человек, 

проживавший в районе между Каспием и Аралом. Ценность «Авесты» 

состоит в том, что в этой книге собраны древние мифы народов Сред-

ней Азии и Казахстана, Персии, Кавказа. Мифы «Авесты» в свое вре-

мя  были  использованы  Фирдоуси  в  эпопее  «Шахнаме».  Вчитываясь  в 

древнетюркскую  литературу,  можно  найти  мифологические  мотивы, 

корни которых уходят вглубь веков до текстов «Авесты» и «Гилгамеша» 

(ХХХ в. до н.э.).

Шумеры,  некогда  жившие  в  Месопотамии,  запечатлели  свой  эпос 

«Гилгамеш»  в  глиняных  табличках.  Некоторые  ученые  склонны  счи-

тать, что «шумеры», это – «сумеры», то есть племя «кенгер», ушедшие 

с Кенгерских рек, в незапятные времена, а Гилгамеш-греки прочитали 

как  Билгамос,  т.е.  богатырь  Билге  (билге – на  древнетюркском  языке 

«знающий».  Например,  Билге  каган,  в  орхонских  памятниках).  Олжас 

Сулейменов в своих книгах «Аз и Я» и «1001 слово», приводит примеры 

226

многих языковых параллелей между шумерской лексикой и тюркскими 

словами.

Когда  мы  затрагиваем  тему  генезиса  древнетюркских  мифологи-

ческих  мотивов,  то  считаем  нужным  рассматривать  в  единой  связи 

памятников «Книга деда Коркута», «Сказания об Огуз кагане», «Авес-

та», «Гил гамеш». В этих книгах сохранились фабулы многих сюжетов 

древнетюркской литературы, наследниками которой являются киргизы, 

казахи, узбеки, уйгуры, якуты (саха), хакасы, тоба, алтайцы, карачаи, ку-

мыки, ногайцы, азербайжане, турки, балкары, гагаузы, кыпчаки в Вен-

грии (мажары), и.т.д. До XVI века в Баварии и Саксонии многие люди 

говорили на тюркском языке.

Одним из очень древних мотивов в вышеназванных памятниках яв-

ляется символическая «борьба смерти и жизни». В книге «Коркут ата» 

(написана в XV в.) батыр Домрул схватился в поединке с Азраилем, от-

нимающим душу у людей. Победив Азраиля, он мог бы спасти людей от 

смерти. Но Азраил сильнее человека. Поняв это, Домрул заявляет: «Я 

не буду разговаривать с тобой. Дай мне возможность говорить с самим 

богом!» Сияющий лик бога всегда обращен в сторону, куда смотрит че-

ловек. Бог все видел, слышал, он изрек: «Дай этому человеку спастись, 

если кто-нибудь отдаст за него душу».

Домрул с надеждой предположил, кто же, если не отец, готов отдать 

за сына жизнь. Однако отец отказался. Домрул обратился к матери. Мать 

тоже не захотела отдать жизнь за своего сына, объясняя: «Я тебя носи-

ла 9 месяцев и 10 дней, родила в муках, кормила, вырастила. И только 

теперь начала жить, радоваться жизни. Жизнь дорога, душа слаще, чем 

твоя просьба. Не обвиняй меня сынок».

Домрул, поняв, что ему не жить в этом мире, приходит домой, чтобы 

проститься с близким человеком, по крови родственной ему, то есть с 

женой. Когда он рассказал о случившемся, жена заявила: «Отдам жизнь 

за тебя! Пусть сосет мою кровь змей, если я буду наслаждаться покоем 

на постели, которые делили мы с тобой. Пусть искусает меня скорпион, 

если я буду ночевать без тебя на наш родовой джайляу!» Тогда Домрул 

решил умереть вместе с женой. Бог увидев преданность супругов друг-

другу, дает им 140 лет жизни, у стариков не захотевших отдать жизнь 

ради сына, отбирает душу. (Здесь уместно сказать, что в древнетюркской 

литературе есть и другие герои, получившие от бога продление жизни, 

это Джумжума, Зулейха в одноименных дастанах XIII–XIV в.в.) 

Этот мотив присутствует у Еврипида в «Алкестиде». По этому пово-

ду писал Платон в своем «Пире»: «Ну, а умереть друг за друга готовы 

одни только любящие, причем, не только мужчины, но и женщины. У 

греков  убедительно  доказала  это  Алкестида,  дочь  Пелия…боги  лишь 

считанным даровали почетное право возвращения души из Аида (потус-

227

торонний мир. – А.К.), то ее душу они выпустили оттуда, восхитившись 

ее поступком. Таким образом, и боги тоже высоко чтут преданность и 

самоотверженность в любви» (Санкт-Петербург. 1992. стр.10). 

В «Гилгамеше» царь города Урук (сравните – тюркское слово «пле-

мя») Гилгамеш ищет цветок бессмертия, находит его, но змей выползав-

ший из своей норы, уносит находку и тут же на глазах линяет, обретая 

молодость.

Коркут ата подобным образом боролся с Азраилем (ангелом смерти), 

обратившись к силе музыки, он играл на комузе днем и ночью, но когда, 

устав заснул, смерть подкралась к нему в образе змеи и укусила его. В 

«Книге деда Коркут» переданы в эпической форме размышления древ-

них людей о смерти и жизни. Они пришли к выводу, что человек может 

приобрести бессмертия своим высоким искусством, благими делами.

В повести Ч.Айтматова «Пегий пес, бегущий краем моря» изображен 

на  художественно  высоком  уровне  тот  же  мифопоэтический  мотив.  В 

тюркской литературе борьба «жизни и смерти» – это традиционный эпи-

ческий локус. Как показано в повести в тяжелой борьбе, четверо охот-

ников, оставшиеся один на один с бушующей стихией, один за другим 

уходят  из  жизни,  чтобы  сохранить  жизнь  ребенку – Кириску.  За  сына 

отдает  жизнь  и  отец.  Древнетюркский  миф  в  айтматовской  повести 

приобретает  современное  философское  звучание,  с  его  масштабными 

и глубинными ассоциациями: родина, любовь, честность, готовность во 

имя жизни близких принести себя в жертву. Хотя эти понятия такие же 

древние, как сам мир, но всегда актуальные.

Если в «Коркуте» говорится, что человек смертен, но его благие дела 

бессмертны, в айтматовской повести автор приходит к мысли, что пре-

делен человек, но человечество беспредельно в жизни.

В романе «Плаха» Ч.Айтматова изображено, как Бостон убивает вол-

чицу, уносившую полуторагодовалого сына, и он погибает вместе с ней. 

«Прости меня, великая мать всего живого-мать-волчица», – шепчет Бос-

тон. В поэмах европейских авторов об Аттилле (V в. н.э.) говорится, что 

он выл (может пел) как волк, вместе с тем подчеркивается, что Атил-

ла – потомок Голубой волчицы (Коктюрк), пришедший с востока, с бере-

гов Едиля. Древние тюрки называли реки Едил – Атыл, Етил. Название 

реки  Атыл,  что  оно  впадает  в  Каспийское  озеро,  встречается  в  «Сло-

варе» Махмуда Кашгари (ХІ в.). Магжан Жумабаев писал: «Мы – дети 

гуннов, дети солнца».

Согласно легенде о происхождении тюрков: «И спустился с неба го-

лубой волк». В «Сказе об Огуз кагане» (XIII–XIV вв.), когда Огуз каган-

со своим войском дошел до Музтау и поставили дорожные юрты, наутро 

он увидел голубогривого волка, лежащего около юрты. Волк затем шел 

впереди войска, показывая путь, и Огуз каган победил Урум кагана (Ви-

228

зантию), встретившего его у реки Атыла. Голубогривый волк для тюр-

ков – тотем, которго издревле считали священным. 

В древнетюркской мифологии тюркские племена – потомки мальчи-

ка, выкормленного голубой волчицей. Образы богатырей, воспитанных 

среди волков, львов встречаются в «Книге Коркут ата» (Бисат батыр) и в 

других кисса-дастанах, написанных на восточные-среднеазиатские сю-

жеты.  В  поэмах  «Шеризат» («Ер  Шеризат», «Гульшат-Шеризат» (Ше-

ризат) шерри – тигр, заде – потомок) рос среди тигров, в «Мунлук-Зар-

лыке»  героев  воспитывают  сайгаки.  В  этих  сюжетах  просматривается 

тотемическое понятие об единстве человека с природой.

В древнем Египте насчитываются более 2000 богов. Многие из них 

изображаются  волчеголовыми,  собакоголовыми,  птицеголовыми,  кро-

модилоголовыми, и.т.д. (Джейн Чизхолм, Энни Миллард. Ранние циви-

лизации. М., 1995. стр. 20). О собакоголовых людях писал и Марко Поло 

(А., 1990. стр. 164). В страну собакоголовых попадает и Сейфулмалик, 

герой одноименного дастана, в поисках пери – возлюбленной Бадигул-

жамал.

Царь  Урука  Гилгамеш,  услышав,  что  его  трон  будет  принадлежать 

внуку от дочери (жиен), во избежание этого дочь запер в высокой башне, 

однако все же родила ребенка не весть откуда. Мальчика царь выбросил 

с башни, того поймал в падении беркут и затем отдал садовнику. Этот 

мотив в трансформированном виде (зачатие от вока) встречается во мно-

гих тюркских сюжетах.

Анализируя мотивы «тотема-волка» мы приходим к выводу, что айт-

матовские образы Ташчайнар и Акбара (в переводе на казахский язык 

Ш.Муртаза – Аккуртка. Куртка – др. тюркском – волк) восходят корня-

ми  к  глубоким  тюркским  мифологическим  архетипам.  Бостон  просит 

прощения у убитой им волчицы, называя ее «Великой матерью», то есть 

одухотворяет ее.

  В  конце  нашего  образа  хочется  сказать  следующее:  в  свое  время 

читая и «Плаху» («Жан пида»), и «Пегого пса, бегущего вокруг моря» 

(«Тениз  жагалай  жугурген  таргыл  тобет»)  и  др.  на  казахском  языке  и 

были  немало  удивлены  высоким  уровнем  переводов.  Не  ощущалось, 

что это переводы. Читая тексты на русском языке сравнивая их мы при-

шли к выводу, что эстетический уровень произведений был обусловлен 

тем, что об увиденному, прочувствованному пишут два талантливейших 

писателя.  Ш.Муртаза – мастер  перевода,  скорее  не  переводит,  а  пере-

дает трепетно то настроение, те чувства, мысли Ч.Айтматова которые 

воспринял в силу своего мастерства. Несомненно он сам как художник 

вживается в эту ситуацию.

Чынгыз Айтматов жана рухани маданиат. 

Бишкек, 1999 

229

СЫНШЫ САҒАТ, ОЙШЫЛ САҒАТ

Қоғамдағы əр адамның еңбегі халқына тигізген пайдасымен өл ше не-

ді. Қырықтың қырқасынан жаңа ғана асып барып өмірден өткен Са ғат 

Əшімбаевтың еңбегі аз өміріне өте көп еді: 1974 жылы «Сын мұраты» 

кітабын  шығарып,  ол  үшін  еліміздегі  беделді  сыйлықтардың  бірі – 

Жастар одағы сыйлығын алды. Араға 8 жыл салып, 1982 жылы «Та лант-

қа тағ зы мы» шықты. 1985 жылы «Парасатқа құштарлық» басылды. Оз-

ған өмі рі не ілесіп барып «Шындыққа сүйіспеншілік» (1983), «Ақи қат қа 

ің кəр лік» (1997) кітаптары жарық көрді. «Жас алаш» («Лениншіл жас») 

газетінде, «Жұлдыз» журналында қызмет істеді, Қазақстан Жазушылар 

одағы  басқармасының  жастар  шығармашылығы  бөлімінің  қо ғам дық 

не гіз де гі  хатшысы,  Бүкілодақтық  авторлық  құқық  қорғау  агенттігінің 

Қа  зақ бөлімшесінің басшысы, Қазақстан Радио жəне теледидар хабар-

ларын тарату жөніндегі мемлекеттік комитет төрағасы қызметтерін ат-

қар ды.  Еңбегінің  қай  саласында  болмасын,  ол,  ең  əуелі,  өз  халқының 

азаматы екенін бірінші орынға қойып отырды. Азаматтық көзқарасы əр 

шы ғар ма сы нан көрінеді. 

«Парасатқа құштарлық» кітабында ақын деген ұғымға мынадай анық-

та ма береді: «Ақын деген сөздің мағынасы – парасатты ойдың иесі, аб-

зал азамат, халық мұң-мүддесін сөйлеп, жоғын жоқтап, қамын көздеген 

ер десе де артық емес». Осы сөйлем түгелімен Сағат Əшімбаевтың өз 

бей не сін сипаттайды. 

Халықтың арман-аңсарынан туған эпостық жырларда Сүйініш деген 

он жасар бала елін қорғайтын ер қалмағанда, асық ойынын тастап, со-

ғыс қа жалғыз аттанады. Жалғыз өзі көпке татиды. Желтоқсан оқиғасы 

тұ сын да ғы, одан кейінгі Сағаттың көп əрекеттері Сүйінішті еске түсіреді 

(Ол туралы Сейфолла Оспан т.б. көзімен көрген кісілер жазды). Жыр ке-

йіп ке рі эпос дəстүріне сай қалмақтың бар қолын бір өзі жеңіп, еліне ора-

лады. Ал Қазақ елін жайлаған тоталитаризммен күресу оңай емес еді. 

Тə уел сіз дік алдық дегенмен, шешіліп болмаған қазақ тілінің мəселесі, 

ұлт тық сана жəне рухани бірлік, бүкіл зиялы қауымның ел алдындағы 

аза мат тық жəне адамгершілік парызы, демократия жəне бүгінде жаңаша 

жаман реңге ие болып отырған бюрократия, яғни өтпелі қоғамдағы қа-

зақ халқының басына төнген ауыртпалықтар Сағаттың жас жүрегін зіл 

болып  басты.  Соның  салдарынан  ерте  кетті,  мерт  болды.  Радио  жəне 

теледидар комитетінің төрағасы бола отырып, осындай күрделі мə се ле-

лер ді көтеру Сағат сияқты азаматтың ғана қолынан келетін шаруа еді. 

Жел тоқ сан  оқиғасынан  кейінгі  орыс  басшының  қаһары  басылмай  жа-

тып, теледидар арқылы «Парыз бен қарыз» хабарын бастады. Ол хабар-

да  ха лық тың  ашып  айта  алмай  жүрген  мұңы  көтерілді.  Елдік  сананы 

оя ту ға орасан пайдасын тигізді. Хабарға қатысып, үлкен проблемаларды 

230

айт қан сол ғалым ағаларымыз, азаматтарымыз арамызда қазір де жүр. 

«Парыз бен қарыз» көтерген проблемалар бүгінгі күнде таусылды деп 

айта алмаймыз. Бірақ оны қолға алатын, батыл айтатын, ел жүгін ар қа-

лай тын Сағаттар керек. Сағат өмірі сонысымен құнды.

Қай заманда болмасын, ел зиялылары қылыштың жүзінде, мыл тық-

тың аузында болған. Елді ізгілікке ұйыстыратын да – зиялылар, кейде 

те ріс  жолға  бастайтын  да – зиялылар.  Бүгінгі  күнде  сербтерді  қанды 

қыр ғын ға  ұшыратып  отырғандардың  ішінде  шекспиртанушы  Никола 

Колевич, биолог, продюсер Биляна Плавич, психотерапевт Бадован Ка-

раджич сияқты оқымыстылардың бар екені белгілі. 

Қазақ тарихының арғы-бергісінде ел мүддесі үшін басын бəйгеге тік-

кен азаматтар ғана халық жадынан үлкен орын алған. Сол қазақ зия лы-

ла ры ның ең үлгілі істерін 80–90-жылдары жан жүрегімен жал ғас тыр ған 

жас өскіндердің бірі Сағат еді. Сағат Əшімбаевтың жарқын өмі рі нің бү-

гін мынау Орталық музейден орын алуы сондай бір елдік ісі міз дің куə сі 

болып отыр.

Қолжазбадан

СІБІР ЖАЗУШЫЛАРЫ ҚАЗАҚТАР ЖАЙЫНДА

Өткен ғасырдың бас кезіндегі қазақ өмірі, патшалық Ресейдің езгісі 

астында жаншылған халықтың жан дүниесінің күйзелісі қазақтың өзін 

ғана емес, сол кездегі орыс жазушыларын да толғандырғанын бүгінде бі-

реу білсе, біреу біле бермейді. Осы бір маңызды мəселені көтерген ғы лы-

ми-зерттеу жақын арада əл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-дың профессоры 

Светлана Михаилқызы Сагаловичтің еңбегі арқасында жарық көр ді.

«Қазақтар  жайындағы  орыс  Сібір  əдебиетінің  стильдік  ізденістері» 

(Алматы:  Қазақ  университеті, 1999) аталатын  монографияда  Еуразия 

идея сы ның  басында  Н.С.  Трубецкой,  Т.В.  Флоровский,  Н.Я.  Данилев-

ский, Т.В. Вернадский, Л.Н. Гумилев сияқты филолог, тарихшы, мə де-

ниет та ну шы лар дың  тұрғанын  айта  келіп,  бұл  идеяның  ХХ  ғасырдың 

10–20-жылдары арасында А.Новоселев пен А.Сорокин шы ғар ма шы лы-

ғын да жалғастық тапқанына тоқталады. Аталмыш екі жазушының шы-

ғар ма ла ры монографияның негізгі өзегі болған.

А.Новоселев пен Ы.Сорокин шығармалары: əңгіме, өлең, очерктері 

аталған тарихи дəуірде қазақтар туралы дереккөзіне айналған. Бұл жа-

зушылар əдебиеттер байланысы қозғалысының басында тұрды. Жалпы 

ал ған да, 10–30-жылдардағы əдебиет кеңестік əдебиет контексінде қа рас-

ты рыл ды. Бұл монографияда зерттелген шығармалардың көр кем дік əле-

мін, көтерген өзекті мəселелерін біріктіретін негізгі та қы рып – ұлттық 

мə се ле. Өмірдің талқысымен бір жерді мекендеп, бір құ дық тан су ішкен 

бауырлас қазақ халқының тағдырына деген шы найы жанашырлық атал-

ған жазушылар еңбегінің маңызын арттыра тү седі.

231

Əрине, қазақ тақырыбына жазған орыс жазушыларының шы ғар ма ла-

рын да схемаға ұрынушылық, абстрактылық сияқты кемшіліктер болма-

ды деп айту артық болар еді. Əсіресе шығыстық колориттің атрибутта-

ры романтикалық стильде жазылды. Тұрақты метафоралар: «сар дала», 

«жусан иіс», «сəйгүлік», «қалың мал» т.б. экзотикалық мəні жағынан аса 

қы зық ты еді. Кей жағдайда сырттай қызық қуалаушылық, жат тан ды лық 

əсе рі болмай қойған жоқ. Алайда бір кезде көшпенділер өр ке ние ті нің жо-

ға ры деңгейіне жеткен, далалық бекзаттық пен рухани құн ды лық тар ды 

жете меңгерген қазақтардың бодандық қамытын еріксіз кигені, же рі нің 

етектен кесіп, шұнтитып, жағадан жыртып құнтитқан за ман ға тура кел-

гені,  мұң-зары  шынайы  көрініп  отырды.  Мысалы,  монография да  кел-

тірілген мына үзіндіні толқымай оқу мүмкін емес. А.Новоселев өзінің 

«Далада» очеркінде көзімен көрген, құлақпен естіген жайын баяндай-

ды: «Қырғыз  (қазақтар. – А.Қ.)  биліктің  əділдігіне  сенеді,  бірақ  сенім 

шай қал ған сынайлы. Əскери кокарда мен түжірке киген адамдар ағылып 

келе бастады. Олар барқылдаған мəшинесін əкеп қойып, қарайды, қай 

жер құнарлы, белгілеп қағазға түсіреді. Артынан сол жерге аш-жалаңаш 

крестьяндар келіп жетеді. Жерге саранша сияқты жабысады, жерді тесіп, 

болат  тұрбалар  қояды,  тез  арада  қалқайтып  үйшік  тұрғызады,  сөйтеді 

де, майы шығып жатқан, тұяқ ізінен басқа сызат түспеген қара жерді тіл-

гі лей бастайды, дəн себеді. Күн артынан күн өтіп жатыр. Даланың түрі 

өз ге ріп барады. Енді түсініксіз бір күдік тууда. Сұрақты қабырғадан қоя-

тын күн таянды: «Ары қарай не болады?» 

Жазушының бұл қойып отырған сұрағы орыс адамының қазақтарға 

деген  шынайы  жанашырлығынан  туғандығы  айқын  еді.  Шығарманың 

пат ша лық Ресейдің крестьяндарға қазақ жерін тілгілеп беріп жатқан кез-

де рін де жазылғандығын еске алсақ, оның қаншалықты маңызы бар еке-

ні не көз жете түседі.

Қазақ даласының көрген қорлығы мен аянышты тағдырын А.Но во се-

лев тің «Исаштың арманы» повесінде шынайы бейнеленгендігі зерттеу-

ден айқын аңғарылады: Əдейі ащы бұрыш қосып берген етті байқамай 

асап  жіберген  қазақтың  қиналысын  көріп  рақаттанған  көркеуде  Ермо-

лайчты жек көре отырып суреттейді. Көгерген бір үзім нан үшін адам-

дық қа сие ті тапталған Исаштың тағдыры жазушы жанына жақынырақ 

кө рі не ді. Сол арқылы қоғамдық-əлеуметтік мəселені көтереді. 

Кеңес өкіметін қабылдай алмаған А.Новоселев шетелге өтіп, Қы тай, 

Жапония, Кореяда жүрді. Онда да езілген аз ұлттардың өмірі жан азабы-

на айналғанын жазған күнделіктерінен көруге болады. Ақыры жазушы-

ны Омбыға келген жерінен 1918 жылы колчакшылар атып өл ті ре ді. Жа-

зу шы ның  жазығы – өзінің  ішкі  қажеттіліктерінен  тыс  саясат  ойы нын 

тар ту ға ырық бергенінде еді. 

Өмір бойы қазақ тақырыбына жазған, «Сібір əдебиетінің Дон-Кихо-

ты»  атанған  А.С.  Сорокиннің  шығармалары  туралы  зерттеу  моногра-

232

фияда елеулі орын алады. Вс. Ивановтың: «Оның тағдыры таңғаларлық 

еді! Күмəнсіз талантты жəне бірегей жазушы... Ол қазақтар жайлы жəне 

Сі бір халықтары туралы керемет əңгімелер жазды. Қазақты басыбайлы 

қыл ған дар ды жек көрді. Омбыда көп адамдар оны жынды дейтін», – де-

ген сөзі, шынында, А.С. Сорокиннің бет-бейнесін ашып береді. Зерттеу-

ші одан əрі осы ойларды таратып əкетеді. Жазушының қазақ халқының 

досы болғандығы əр шығармасы арқылы дəлелденіп отырады. А. Со ро-

кин нің «Садуақасын» белгілі ғалым Б.Кенжебаевтың, «Темір құс» əң гі-

ме сін І.Жансүгіровтің аударуы да жазушы шығармашылығын қазақ қа-

лам гер ле рі нің де бағалағанын көрсететіні даусыз.

А.Сорокиннің «Өз əніңді айтпаңдар» мақаласы кезінде үлкен ұлт тың 

рухани дүниесін қадірлеуге деген пікір туғызғаны мəлім. Бұл ма қа ла қа-

зір гі күнде де өзектілігін жойған жоқ деуге болады. Зерттеуші мə се ле нің 

осы жағына да тереңдеңкіреп барғанда артық болмас еді. 

Сондай-ақ  «Түсініксіз  əн» (1912), «Зарзаман  жəне  уақыт  жоқтауы» 

(1913), «Көтерем биі» (1913) т.б. шығармалары қазақ тақырыбына бе-

ріл ген дік тің үлгісі деуге болады. Əсіресе ХІХ–ХХ ғғ. басындағы Дулат, 

Мұ рат, Шортанбайлар сияқты «Зарзаман» ағымын тудырған ақындар та-

қы ры бы на іштартушылықтың байқалуы жазушының қазақ өміріне ете-

не кіруге зор талпыныстар жасағанын көрсетсе керек: «Бата оқырыңды 

жасай бер, үнсіз жыла. Көз жасыңды, шағымыңды, еңіреген даусыңды 

бə рі бір  ешкім  естімейді.  Зарзаман  туды!» – дейді. «Зарзаман»  ағымы 

ке ше гі  кеңестік  дəуірде  жабық  тақырыптардың  бірі  болды.  Соңғы  он 

шақ ты жылдың ішінде ғана бұл мəселе тез көтеріліп, біршама еңбектер 

жазыла бастады. А.Сорокиннің «Зарзаман» ағымымен үндестігі – əлде 

де аша түсетін мəселенің бірі. 

Жаңа қоғамдық қатынастармен бірге кіріп, дала тұрғындарын қы сып 

бара жатқан қала өмірі жазушының өзіне де жаттығын байқатады. 1884 

жылы Павлодарда туған А.Сорокин 1927 жылы жазған өмірбаянында: 

«25 жылдық əдебиетпен айналысқандағы тапқаным сол – Антон Соро-

кин деген жағымсыз ат алдым. Ең болмаса, артымда жарық көрген кі та-

бым да қалмады, үйіме жоқшылық кірді, жоқшылықтан Вс. Ивановтан 

бас қа  бір  жазушы  құтылып  көрген  емес», – деп  жазған  екен.  Өзі  бай 

отбасынан шықса да, азға қанағат етіп өмір сүрген жазушының елеу сіз 

қал ған мұрасын үлкен зерттеуге айналдырған С.М. Сагаловичке оқыр-

ман ның зор ілтипат сезімде болары анық.

Аталмыш зерттеу – қазақ-орыс əдебиеттерінің байланысын те рең де-

те  тү се тін,  А.Новоселев  пен  А.Сорокин  шығармашылығының  негізгі 

қыр ла рын ашып көрсететін, бүгінгі өзекті мəселелердің біріне айналған 

та қы рып ты жан-жақты талдаған еңбек. Аз ғана тиражбен шыққан бұл 

зерт теу дің қалың оқырманның қолына жете бермейтіні өкінішті. 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: