Бағдат Оралбайұлы «Тегімізді тануға талпыныс»



бет45/153
Дата06.01.2022
өлшемі11,37 Mb.
#12762
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   153
Байланысты:
Шежіре

ІІІ бөлім
Қожалар

Өзінің тегін ұмытқан жан

жігерсіз құл, мәңгүртке айналады.

Шыңғыс Айтматов
Қожалар – ислам дінін таратушылар

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев: «Төрелер Шыңғыс әулетінің ұрпақтары, ал қожалар Мұхаммед пен оның үмбеттерінен тараған рухани биліктің иелері болып саналады. Сөйте тұра, уақыт өте келе бұл екі тармақ өкілдерінің жергілікті халықпен бірігіп, олардың әдет-ғұрпын, дәстүрін, ақыл-ой ерекшеліктерін қабылдап, қазақ халқының жалпы руханиятына сіңісіп кетті» - деп атап көрсеткен («Тарих толқынында», Алматы. «Ата мұра», 1999 жыл 28 бет).

«Сондай-ақ, халық Алласына, тәңіріне сеніп, ертеңгі күнін - ар жақтағы ана дүниеге баратын күнін ойлап, дүниедегі мынау күннің күйбеңімен жүре бермей Пайғамбар (с.ғ.с) Хадистеріне сәйкес өмір сүрсе деймін» - деді Н.Назарбаев.

Ислам дінінің қазіргі Орта Азия мен Қазақстанға ене бастауы 7-ғасырға тура келеді. Ол кезде Әбу – Бәкір, Омар, Хазірет Әліден өрбіген ұрпақтар Орта Азия мен осы күнгі Оңтүстік Қазақстан жеріне келіп діни дәріс беретін мешіт, медреселер ашып, жергілікті халықпен етене араласып кетеді.

Мұхаммед Пайғамбарымыздың ең жақын, ең сенімді серіктері, шәкірттері мен осы ұлық кісілерден тараған ұрпақтарды содан бері жергілікті халық «Қожалар» деп атайды.

Қазіргі қазақ руларының бірі болып отырған қожа әулеті 14 ғасырдан бері қазақ халқымен қаны да, жаны да араласып, өсіп-өніп келеді. Қожалар қасиетті құранды түсіндіріп халыққа жеткізушілер, қарапайым Алла құлдары, әділетті елбасыларға кеңесші, мумин елге имам, қатыгез, мейірімсіздерді бірлікке шақырушы болды. Қожалар Мұхаммедтің алғашқы халифаларының ұрпағы, ертеде және қазіргі кезде көп қожалар халық арасында дінді таратушылар және уағыздаушылар болып табылады.

Бірақ дінді тек қожалар тарату керек деп құранда жазылмаған, алайда, ерте кезден дінді қожалар таратып келеді. Қожалар тобы тарихи, табиғи күрделі процесс нәтижесінде пайда болған, этнос құрылымының элементі болып табылатын жүйе – субэтнос ретінде қазақ ұлтының бір бөлігіне айналғанына да он төрт ғасыр болды. Олай болса «қожалар кімдер» деген сұраққа А.Н.Левшин «қожаларды Мұхаммедтен тараған ұрпақтары» десе, ал Г.Клепрот «ол оқымысты, мырза деген мағынаны білдіреді» деген.

«Қожа» - оқымысты, мырза мағынасында ислам діні тараған елдерде діни адамдарға берілетін құрметті лауазым болса, парсы тілінен аударғанда хваджа – «еге», «ие», «мұсылмандықтың егесі», ал араб тілінен аударғанда «ағартушы», «ұстаз» деген мағынаны білдіреді. 18-19 ғасырларда бірқатар орыс ғалымдары қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік-экономикалық және географиялық, этнографиялық жағдайын зерттеп, бірнеше тарихи еңбектер жазған. Олар: П.С.Паллас, И.Г.Георгий, А.И.Левшин, Н.И.Гродеков, А.Н.Харузин, Ш.Ибрагимов, Г.Загрянский, И.Сотников, П.Е.Маковецкий, Н.С.Лыкошин, т.б. Өз еңбектерінде қожалар жөнінде деректер, мәліметтер келтіреді.

Мысалы: А.Н.Левшиннің еңбегінде қожалардың шығу тарихы, Тәуке ханның «Жеті жарғысы» бойынша қазақ қоғамындағы орны сипатталады. М.Сотниковтың көлемді мақаласында қожалардың халық арасындағы діни беделі, олардың діни әдет-ғұрыптарды орындауындағы қызметтері баяндалады. А.Н.Харузин Бөкей Ордасындағы қожалардың әлеуметтік орнын, олардың рулық таңбалары мен жанұяларының санын көрсеткен. П.С.Паллас және И.Г.Георгийдің еңбектерінде құрылымы мен шаруашылығы отбасылық және туыстық қатынастар мәселелеріне түсінік береді. Мұнда қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымындағы қожалар мен сұлтандар тарихына тоқталып, олардың «ақсүйектер» тобына жататынын атап өткен.

Тәуке ханның заманында қабылданған қазақтың «Жеті жарғы» заңында төрелер мен қожалар бір топқа, яғни «ақсүйектер» тобына жатқызылып, оларға бұқара халықтан гөрі жеті есе артық құн белгіленген. Қожалар ислам дінін таратушы болумен бірге, үстем тап өкілі ретінде қазақ қоғамын басқаруға да қатынасқан.

Г.Загрянский, П.Е.Маковецкий еңбектерінде қожалардың этникалық тарихына шолу жасаумен бірге, олардың жанұялық, некелік қатынастарына байланысты сипаттаулар бар. Н.С.Лыкошин, Н.Ибрагимов еңбектерінде отбасылық некелік қатынастарға, бала тәрбиесіне байланысты мәліметтер баршылық. Бұл еңбектерден баланы сүндетке отырғызу қожа молдалардың ғана атқаратын ісі болғандығын көреміз.

Қожалар туралы басты негізгі шежірелік дерек «Насабнаманы» ең алғаш жазып қалдырушы ХІІІ ғасырда өмір сүрген Сафи-ад-дин Орун Қойлақы еді. Парсы тілінен аударғанда «Насаб-нама» - «шығу тегінің жазылуы» деген мағынаны білдіреді. Мұнда VІІІ-ХІІ ғғ. Қазақстан тарихы мен осы кездердегі ислам дінінің Қазақстан жеріне келуі мен таралу тарихы, яғни бұл өңірге ислам дінін таратушы қожалар мен сопылықтың пайда болуы, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан мен Сырдың төменгі ағысына дейінгі аралықтағы Қарахан билігі жөніндегі деректер баяндалған. Мұның қолжазба транскрипциясын 1992 жылы алғаш қазақ тілінде жарыққа шығарғандар Ә.Қ.Моминов пен З.Жандарбек болды. Сондай-ақ басқа да Орта Азия халықтары арасындағы қожалардың шежіресі болып табылатын «Насаб-наманың» тағы бір нұсқасын орыс тілінде жариялаған Н.Лыкошин еді.

Бұл екі «Насаб-нама» нұсқасында да орта Азия мен Қазақстан территорясына ислам дінін таратушы Мұхаммед-Ханафия ұрпақтары: Әбдіжалил баб, Әбдірахим баб және Ысқақ бабтар екендігін баяндаған. Осы «баб» сөзінің мағынасын Ә.Марғұлан «ата», «әулие» мағынасында қарастырып, ислам дінін жақтаған, таратқан абыздар деп есептеген. Қ.Халиди Мұхаммед Захириддин Бабырдың, «Бабырнама» еңбегінде қожалар шежіресі жайлы мәліметтер келтірілген. Қазақстан тарихын әлеуметтік, экономикалық, тарихи этнографиялық тұрғыдан алғаш зерттеушілердің бірі Ш.Уәлиханов (1835-1865) Орта Азиялық дін басыларын тұқым қуған Мұхаммед ұрпақтары Сейттер мен қожалар, шейхтер, т.б деп атап, олардың мемлекеттік деңгейіндегі қызметтеріне жоғары баға берген. Қазақ фольклоры, этнографиясы туралы мол дерек қалдырған авторлар Ә.Диваев пен М.Ж.Көпеев «Хазіреті Ысмайыл ата» және қожалар туралы көп құнды деректер келтіреді.

Қожаларға байланысты тағы бір шежірелік дерек көзі Сайдаққожа Жүсіпұлының 1875 жылы Бұхарада 500 дана болып шыққан «Қазақ тайпаларының тарихы» деп аталатын еңбегі. Мұнда «жүзге кірмейтін қазақ рулары» деп төрелер, қожалар, сунақтар, төлеңгіттер құрамы, т.б. тайпаларын атап кеткен.

Шежіре дегеніміз - ұлттық тарихымыздың бастау көзі, халқымыздың рухани азығы. Сонау көне заманнан бері қазақтың кең байтақ жерінде бытырап, көшіп-қонып жүрген сауаты аздау халықтың, рулар мен тайпалардың шежіресін жазу кімге де болса оңай міндет емес. Аз ба, көп пе, аңыз ба, ақиқат па, еліміз егемендік алғалы дүниеге көптеген шежірелер келіп жатыр. Тайпа, ру, әулет бар жерде шежіре бар. Сайып келгенде барлық шежірелердің авторы – халық. Бұл игілікті істе есіткенін ұмытпайтын құлағының тесігі бар, кеудесінің есігі бар құйма құлақ қарияларымыздың – дарияларымыздың еңбегі ерекше. «Үй қасында төбені, ерттеулі ат деп біл, үй ішінде қарияны жазып қойған хат деп біл» деп халық тегін айтпаған ғой. Ел арасында: «Шежіреден заман озбас, озса да тозбас» деген пікір қалыптасқан. Енді біздің тарихшыларымыздың, ғалымдарымыздың, зиялыларымыздың басты міндеті, парызы, борышы осы көп шежірелерді, асыл халықтық мұраларды елеп-екшеп, зерттеп-зерделеп, өлшеп-пішіп, талдап-талғап, қайнатып, пісіріп, қорытып, халқымыздың шын тарихын жасау. Бұл өте ауыр да абыройлы, қасиетті де қастерлі тарихи, халық міндеті.

Дегенмен бұл ретте: «Бізге іргелі ел, бүтін ұлт болу үшін әр ру өз туын шошаңдата берсе қайғы» деген Шерхан Мұртазаның сөзін ұстана отырып, қай ру ия тайпа, әулет болса да өз батырларын, ақындарын, ғұламалары мен әулиелерін мадақтағанда елдің елдігін, ауызбірлігін, ынтымағын, тыныштығын, бабалардың биік рухын болашағымыз жастарға өнеге болатындай, бөле-жармай бүйректен сирақ шығармай, сүттей ұйып отырған қазағымызға ортақ дүние, ортақ мұра, ортақ құндылық тұрғысында қарастырғанымыз жөн.

Белгілі зерттеуші В.В.Бертольд өз еңбегінде діни қызмет болып саналатын ишандықтың сипаттамасын беріп, Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің еніп, қалыптасуының тарихын жазады. Ол алғашқы лекцияларының өзінде түркі дүниесін тану үшін, шығысты білу үшін әрі арабист, әрі иранист, әрі турколог, әрі тілші, әрі тарихшы болудың өзі аз деген, өз зерттеулерінде пайғамбар ұрпақтарына баса назар аударған. Татарлар, өзбектер, тәжіктер және түркімендер арасындағы қожалар туралы тарихи этнографиялық зерттеулер қатарына 20 ғасыр ортасында жарық көрген М.Искаков, С.М.Демидов, О.А.Сухариева, Б. Х.Қармышева, т.б. еңбектері жатады. ХV-ХVІІІ ғғ. қазақ қоғамының саяси құрылымы мен әлеуметтік жүйесі, оның экономикалық жағдайы С.З.Зиманов, М.Бижановтардың еңбектерінде жан-жақты зерттелген. Бұл еңбектерде қазақ қауымындағы дін иелері атанған қожалардың қоғамдағы орны, рөлі жөніндегі құнды деректер келтірілген. ХVІІІ-ХІХ ғғ. көшпелі қазақ елінің этноәлеуметтік отбасы мен құрамына саяси-шаруашылық құрылымына тарихи-этнографиялық терең талдау жасаған Ж.О.Артықбаевтың монографиясында «асыл сүйек» аталған қожалардың әлеуметтік орны ерекше жақсы талданған.

Қожалар арғы ата-бабалары арабтың құрайыш тайпасының хашим руынан шыққан Мұхаммед пайғамбардың әулетіне жататын, Қазақстанға, Орта Азияға ислам дінін уағыздап, оны тарату үшін ізгі ниетпен, игі тілекпен келген, сол үшін де ел қадірлеп, әулие санаған, үш жүздің құрамына кірмесе де өздерін де қазақ деп танитын, бүгінде Республиканың бүкіл өңірінде өсіп-өніп жатқан халық.



Қожалар елдің рухани өмірінде мұсылмандық мәдениетінің ең жоғарғы қызметшісі, атқарушысы, орындаушысы сондықтан да Орта Азия халықтары мен қазақтар арасында ислам дінін таратып, уағыздаушы әрі Мұхаммед пайғамбардың алғашқы Халифтарының ұрпағы болып есептеледі. Халифат арабтың теократиялық ерте феодалдық үлгідегі мемлекеті. Оның басында Алла елшісінің, пайғамбарымыздың ең жақын серіктері, шәкірттері, ізбасарлары, мұрагерлері, орынбасарлары, халифтері отырды. Алғашқы төрт халифтер Әбубәкір Сыдық (632 – 634 жж.), Омар (634 – 644жж.), Оспан (644 – 656жж.), Әли (656 – 661жж.) басқарады.





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   153




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет