ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА 
72 
 
 
 
 
Рисунок 1. Сравнение сектора МСБ другими странами 
 
Все  эти  и  многие  другие  свойства  малого  и  среднего  бизнеса  делают  его  развитие  сущест-
венным фактором и составной частью реформирования экономики Казахстана (рисунок 2). 
 
 
Рисунок 2. Социальное значение МСБ и мировой опыт государственной  
поддержки предпринимательства 
 
Административные и налоговые барьер по-прежнему остаются главными препятствиями на пу-
ти развития предпринимательства. На сегодняшний день малый и средний бизнес так и не смог стать 
стабильной основой бюджета. Массивную часть в госбюджете занимают налоги от крупных предприя-
тий - менее 1% от общего числа действующих налогоплательщиков платят более половины налого-
вых поступлений. Убыточны порядка 60% отчитавшихся плательщиков. Количество фактических пла-
тельщиков в разы меньше зарегистрированных [3].  
На начало 2010г. в Республике Казахстан было зарегистрировано 203143 предприятия малого 
бизнеса,  из  которых  116138-действующих,  активных  же  -  58480  (или  50,4%  от  числа  действующих). 
Различные административные барьеры в сфере лицензирования, аккредитации, сертификации, про-
верок, а также других областях взаимодействия государства и бизнеса во многом обусловливают не-
высокий уровень развития предпринимательства.  
За последние 10 лет не изменилась и отраслевая структура малого бизнеса - более 40% зани-
маются  торговлей,  а  число  предприятий  малого  и  среднего  бизнеса  (МСП),  занятых  в  промышлен-
ности, снизилось с 13 до 10%; высоким остается уровень самозанятости населения. Несмотря на ад-
министративную  реформу,  введения  моратория  на  проверки  и  создание  специального  органа  при 
Правительстве, административная нагрузка на предпринимателей не снизилась. Как и в случае с ре-
ализацией госпрограмм, эта правительственная мера, ожидаемых результатов не принесла. Пробле-
мы, препятствующие развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане, отличаются своей комплекс-
ностью  и  не  могут  быть  решены  в  короткие  сроки.  Современное  состояние  развития  МСБ  диктует 
необходимость пересмотра стратегии его государственной поддержки [4]. 
К основным проблемам, сдерживающим развитие МСБ в Казахстане можно отнести: 
52%
52%
47%
59%
32%
54%
56%
69%
81%
31%
98%
99%
99%
99%
92%
0%
25%
50%
75%
100%
США
Велико-
британия
Польша
Турция
Казахстан
Доля в ВВП
Доля в занятости
Доля в общем количестве предприятий
 
  
 
 
 
 
   
  
12
%
 
27
%
 
5
%
 
4
%
 
10
%
 
58
%
 
23
%
 
35
%
 
37
%
 
16
%
 
5
%
 
6
%
 
7
%
 
4
%
 
11
%
 
12
%
 
32
%
 
47
%
 
39
%
 
11
%
 
21
%
 
11
%
 
3
%
 
2
%
 
7
%
 
10
%
 
13
%
 
2
%
 
1
%
 
4
%
 
26
%
 
0
%
 
20
%
 
40
%
 
60
%
 
80
%
 
100
%
 
СШ
А
 
Ве-
лико
 
-
 
брита-
ния
 
Поль
ша
 
Тур-
ция
 
Казах-
стан
 
Сельское хо-
зяйство
 
Промышлен-
ность
 
Строитель-
ство
 
Тор-
говля
 
Транспорт и 
связь
 
Услу
ги
 
Дру-
гие
 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА 
73 
 
- недостаточная развитость инфраструктуры поддержки малого предпринимательства; 
- слабая дисциплина по исполнению действующего законодательства на местном уровне; 
- чрезвычайная усложненность систем налогообложения и налоговых проверок; 
-  ограниченность  доступа  к  кредитам  на  приобретение  основных  и  пополнение  оборотных 
средств; 
- сложность процедуры приобретения незадействованных производственных помещений, нахо-
дящихся  в  коммунальной  собственности,  субъектами  малого  предпринимательства,  занятыми  в  ре-
альном секторе экономики и крайне высокая арендная плата. 
Заслуживает внимания опыт финансово-кредитной поддержки малого бизнеса со стороны госу-
дарства  через  прямые  и  гарантированные  займы.  Прямые  займы  выдаются  небольшим  фирмам  на 
определенный срок под более низкие процентные ставки, чем кредит на частном рынке ссудного ка-
питала. Гарантированные займы дают кредиторам государственные гарантии до 90% заемного капи-
тала.  Таким  образом,  государство  старается  заинтересовать  частные  банки,  торговые  и  промыш-
ленные  корпорации,  страховые  компании,  пенсионные  фонды  в  предоставлении  капитала  мелким 
фирмам. Имеются и другие формы государственной поддержки: 
- обеспечение малых предприятий госзаказом (если возникает такая необходимость); 
- предоставление особых льгот предприятиям, создаваемым в отсталых областях со слабо раз-
витой промышленностью, и др. [2, c.119]. 
Исходя из всего выше перечисленного, можно сделать вывод о том, что малый и средний биз-
нес нуждается в  постоянной поддержке  государства. Именно он  придает смешанной экономике  гиб-
кость, мобилизует крупные финансовые и производственные ресурсы населения, несет в себе мощ-
ный  антимонопольный  заряд,  служит  серьезным  фактором  структурной  перестройки,  во  многом  ре-
шает проблему занятости.  
Трудно переоценить значимость развития малого бизнеса для нашей страны, где оно способно 
коренным  образом  и  без  существенных  капитальных  вложений  расширить  производство  многих  по-
требительских товаров и услуг (в первую очередь, для беднейших слоев, составляющих большинство 
населения)  с  использованием  местных  источников  сырья,  решить  проблему  занятости  и  ускорить 
научно-технический прогресс. 
В заключении отметим тот опыт, который можно применить в Казахстане - это то, что основным 
требованием к организации государственной поддержки МП являются недопустимость концентрации 
в распоряжении одного всех направляемых на эти цели ресурсов, а также необходимость выделения 
приоритетных интересов направлений МИП и создания льготных условий. 
 
Литература: 
1.  Капитал. Инвестиции. Технологии. – 2011. - №2. – С.14 
2.  Аникин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом. – 2013. – С.234 
3.  http://www.stat.kz/Pages/default.aspx 
4.  http://www.nationalbank.kz/  
 
 
 
ББК 336.14 
 
БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР:  
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 
 
Абжанова А.К. – қаржы  магистрі, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік универ-
ситеті, қаржы және банк ісі кафедрасы   
 
 Мақалада  қазіргі  беталысын  қолдану  есебімен  бюджетаралық  қатынастарының  жүйесі  қа-
растырылады,  бірқатар  қорытындылар  шығаруға  мүмкіншілік  беретін  бюджетаралық  қатынас-
тарды шешу жолдары мен мәселесіне шолу жасау бөлінген. 
Негізгі сөздер: бюджет, бюджетарлық қатынастар, кіріс, шығын, субвенция, трансферт. 
 
Жаңа  бюджеттік  тұжырымдамасында  бюджеттік  құқықтық  қатынастарын    реттеудің  тұтастай 
жүйесі құрылған, бюджеттік жүйенің бірыңғай қағидаттары орнатылған, мұнай кірісін сақтау механизмі 
енгізілген,  бюджетаралық  қатынастар  жүйесі  орнатылған.  Бюджетаралық  қатынастар  саясатының 
орташа  мерзімдегі  негізгі  мақсаты  мемлекеттік  басқарудың  барлық  деңгейін  жеткілікті  ақшалай 
қаражаттарымен қамтамасыз ету болып табылады. 
Бюджет  кодексіне  сәйкес  бюджетаралық  қатынастар  трансферттер  және  бюджет  несиесі 
арқылы,  сонымен  бірге  облыстық  және  аудандық  бюджет  арасындағы  кірісті  бөлу  мөлшерімен 
реттелінеді. 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА 
74 
 
Сонымен қатар бюджеттік саясатының тұжырымдамасын жүзеге асыруда  2018 жылы жергілікті 
бюджеттің шығысының базасына ертеде республикалық бюджеттен ағымдағы мақсатты трансферттер 
есебінен  қаржыландырылған  тұрақты  сипаттағы  шығыстар  енгізіледі  деп  қарастырылған,  оның 
қатарында: 
- жергілікті бюджет шығысының базасына жылыту маусымын өткізуге кеткен шығындарды енгізу 
сұрақтарын қарастыру; 
- әлеуметтік  инфрақұрылымының  обьектісін  сақтау  мен  құрылыс,  қаржыландыру,  жергілікті 
бюджет есебінен салынған обьектілерді ұстау, жергілікті бюджеттен жүзеге асырылуы мүмкін;  
- шағын  және  орта  кәсіпкерліктің  субьектісінен  корпоративтік  табыс  салығын  облыс  деңгейіне 
тапсыру сұрағын қарастыру. 
Қазіргі уақытта жалпы сипатындағы трансферттер есебінің әдістемесін жетілдіру негізінде 2014-
2016  жылдарына  трансферттердің  жалпы  сипатындағы  көлемі  жөнінде  Заң  қабылданған  және 
өңделген болатын. 
Қаржы министрлігі жуық арадағы екі жыл ішінде қаражатты қайта бөлудегі қандай-да бір күрделі 
өзгерістерді тоспайды. Келесі екі жылда субвенцияның жалпы көлемі сомасының артуы кезінде алып 
тастаса төмендеуі мүмкін. 
Республикалық бюджет шығысындағы трансферттер үлесі 2016 жылы қазіргі 14 % -дан  11%-ға 
азаяды. Тек бір облысқа  - Оңтүстік Қазақстанға құйылымы көбейеді, оны бірнеше себептерімен түсін-
діруге  болады,  ең  бастысы  оның  ішіндегі  –  халықтың  жоғары  саны,  әсіресе,  ауылшаруашылығы,  тө-
менгі жан басына шаққандағы кірісі. Осындай көрсеткіштерге, ЖЕК халықтың жан басына шаққандағы 
(791мың  теңге)  ОҚО  соңғы  16-  шы  орынды  алады.  Оңтүстік  Қазақстан  облысындағы  бюджеттегі 
субвенция көлемі дәстүрлі түрінде  80% кем емес құрайды. ОҚО бір жолға жоғары ЖЕК халықтың жан 
басына шаққандағы үлесінен (817мың теңге) Жамбыл обласы алады, ол субвенция  көлемі бойынша 
екінші  орында.  Алайда,  осы  өңірдің    бюджетке  құйылым  сомасы,  Алматы  облысы  сияқты  тағы  бір 
дәстүрлі реципиенті азаяды.  
Қазақстан  Республикасында  бюджетаралық  қатынастарын  реттеу  механизмі  республикалық 
бюджетке  негізгі  салықтық  түсімдерінің  орталықтандырылуына  әкелді,  нәтижесінде  7  жыл  ішінде 
республикалық  бюджеттен  алынатын  трансферттер  жергілікті  бюджеттерімен    салыстырғанда  4,3 
есеге, жергілікті бюджетке салықтық және басқа да міндетті төлемдер 1,9 есеге көбейді, субвенциялық 
болып өнеркәсібі дамыған облыстар танылды. 
Қазақстан  Республикасының  қазіргі  бюджетаралық  қатынастар  жүйесі  екі  элементтерден 
тұрады:  республикалық  бюджеттің  облыстық  бюджетке  және  Астана  мен  Алматы  қалаларының 
бюджеттеріне  қатынасы,  облыстық бюджеттің  аудандық бюджетімен және  облыстық бағынысындағы 
қала бюджетіне қатынасы. 
Бюджет  кодексінде  республикалық  бюджеттің  облыстық  бюджетімен  республикалық  мәніндегі 
қала бюджетімен қатынасы, астаналар трансферттермен және бюджет несиесімен, ал облыс бюджеті 
аудандық бюджетімен (облыс мәніндегі қалалар)- трансферттерімен, бюджет несиесімен және кірісті 
бөлу нормативімен реттелінеді деп көрсетілген. 
Трансферттер  жалпы  сипатындағы  трансферттерге,  мақсатты  ағымдағы  трансферттерге, 
дамуға мақсатты трансферттерге бөлінеді. 
Бюджетаралық  қатынастарды  реттеу  нысанын  анықтауда  бюджеттің  әр  деңгейіндегі  салықтық 
әлеуеттілігі,  өңірдің  обьективтік  бюджеттік  мұқтажына  баға  берудің  нәтижелері,  бекітілген  заттай 
нормалары есептеледі. 
Кірісті бөлу нормативтері жеке табыс салығы және әлеуметтік салығы бойынша орташа мерзімді 
фискалды саясатына сәйкес орнатылады. 
Сондықтан,  республикада  бюджетаралық  қатынастарды  реттеу  келесідегідей  жолымен  жүзеге 
асырылады: 
 -  бюджет  түрлері  бойынша  шығын  міндеттемелерін  бөлу  (республикалық  бюджет,  облыстық 
бюджет, республикалық бағыныстағы қала бюджеті және астана, аудан бюджеті); 
- бюджет түрлері бойынша салықтар мен басқалай міндетті төлемдерді бекіту; 
-облыстық  және  аудандық  бюджеттер  арасындағы  жеке  табыс  салығы  мен  әлеуметтік  салық 
нормативтерін бөлуді орнату ( облыстық бағыныстағы қалалар); 
- бюджеттік несиелерді беру.  
Бүгінгі  күні    атап  өткен  жөн,  бұл  қолданыстағы  бюджетаралық  қатынастарды  реттеу  респуб-
ликалық  бюджеттерге  қайда  толығымен  түсетін  корпоративтік  табыс  салығы  мен  қосылған  құнға 
салынатын салық, кедендік төлемдердің негізгі салықтық түсімдеріне орталықтандыруына әкелді.   
Бүгінде  төлемнің  осы  үш  түрі  республикалық  бюджеттің  салықтық  түсімінің  93%  немесе 
мемлекеттік бюджеттің 70% құрайды. 
Өз кезегінде, жергілікті бюджеттің негізгі кірісі болып жеке табыс салығы және әлеуметтік салық 
табылады, олардың жергілікті бюджетке салықтық түсімдерінің  үлесі 70%  құрайды. 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА 
75 
 
Осы  салықтардың    салықтық  базасы  болып  жалақы  табылады.  Жергілікті  бюджеттің  салықтық 
түсімінің меншікке салынатын салығының үлес салмағы 15%, қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемдер  
8% құрайды. 
Бүгінгі  күні  жергілікті  бюджеттің  кірісіндегі  салықтық  түсімдері  40%  кем  емес,  республикалық 
бюджеттен трансферттердің 60% құрайтынын атап өткен жөн. 
 Бюджетаралық  қатынастарды  реттеу  мен  ұйымдастырудың  мәселелері  бюджеттік    үдерісінің 
барлық қатысушыларының мүддесін қамтамасыз ету қажеттілігімен анықталады. 
Бюджеттік жүйе мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқара, мақсаты 
оның экономикалық саясатымен негізделеді. 
 Ол үшін бюджет жүйесі  арқылы мемлекеттік қаржылық реттеудің мәнін қайта бағалау  күрделі, 
алайда  қазіргі  уақыттағы  қаржылық  ресурстарды  қайта  бөлу  тәжірибесіндегі  болып  жатқан 
өзгерістерді есептеуге болмайды. 
Осы  қайта  бөлу  қаржылық  нарық  арқылы,  олардың  сұранысы  мен  ұсынысынан  жүзеге  асыры-
лады. Сондықтан, нарықтық қатынасының мемлекеттік реттеудегі рөлі салықтық қаржылық санкциясы 
мен жеңілдіктер жүйесі арқылы күшеюі қажет. 
Бюджет  жүйесі  және  бюджетаралық  қатынастарды  реформалау  жинақталған  отандық  және 
шетелдік тәжірибесін, бюджеттің даму беталысын бөліп көрсетуін, бюджеттік үдерісіндегі тәжірибеде 
оларды  жүзеге  асыруын,  сонымен  бірге  бірінші  кезекте,  бюджет  сферасындағы  мәселелердің  ең 
маңыздысын шешуге бағытталған іс-шараларды анықтауды талап етеді. 
Бюджет  жүйесінің  қайта  құрылымдау  бағыты  қолда  бар  жағдайларының  іс-шараларын  жүзеге 
асырудағы тез бейімделу талабының есебімен жүзеге асырылуы қажет. 
Бюджет жүйесінің жаңа нысаны нарықтық экономиканың институты ретіндегі бюджетінің тәсіліне 
негізделеді,  мемлекет  бірлескен  мұқтаждығын  қанағаттандыруға,  өндірістің  қоғамдық  игілігін 
қамтамасыз  етеді  (  құқық  қорғау  және  қорғаныс  сипатындағы  қызметтері,  ғылым,  мәдениет, 
мемлекеттік басқару бойынша қызметтер, білім беру және денсаулық сақтау). 
Ол  үшін  нарықтық  экономиканың  бір  шаруашылық  субьектісінің  қаржысы  ретінде  мемлекеттік 
қаржының жаңа нысаны қалыптасады.  
Осы  тәсіл  бюджет  жүйесіне  деген  қазіргі  көзқарасты  және  оның  экономикалық  жүйесіндегі 
қызметін көрсетеді. 
Экономикаға  мемлекеттік  ықпал  ету  құралының  барлық  жүйесіндегі  бюджеттің  реттеу  рөлі 
артады. 
Қазақстан  Республикасындағы  бюджет  жүйесін  реформалау  саясатының  негізгі  мақсаты- 
мемлекеттік  басқарудың  барлық  деңгейін  жеткілікті  қаражатымен  оларға  бекітілген  мемлекеттік 
қызметін толыққұнды беру үшін қамтамасыз ету. 
Қазіргі уақытта жергілікті өзін- өзі басқаруды жүзеге асыру және ұйымдастыру сұрағы бойынша 
бірқатар мәселелі сұрақтар туындайды. 
Бәрімізге белгілі, әлемнің дамыған елдеріндегі өзін- өзі басқару бірнеше кезеңнен құрылды және 
осы үдерістің тарихи сипаты бар. 
Қазақстанда  өзін-  өзі  басқару  тәсілдері  өңделуде  және  нақты  сұрағы  біздің  еліміздің  заман 
талаптары мен болмысына сай келетін, жергілікті өзін- өзі басқару үлгісінің параметрлерін анықтауға 
тіркеледі. 
Бюджетаралық  қатынастарының  мәселелері  ертеден  мемлекеттік  органдарында,  ғылыми 
ортада және ақпарат құралдарында қарастырылады.  
Қазақстанда  бюджетаралық  қатынастарының  жүйесін  құру  үшін  жағдайы  жоқ.  Соңғы 
жылдардағы  негізгі  пікір  таластар  төменгі  тұрған  бюджет  және  облыстық  деңгейіндегі  аз  дәрежесі 
және республикалық  бюджет пен облыс бюджеті арасындағы бюджетаралық қатынастарын реттеуге 
негізделген( аудан және қала бюджеттері). 
Бюджетаралық  қатынастардың  дәстүрлі  шегінде  жергілікті  бюджеттің  көлденең  және  тік 
теңгерімділігіне  жету  мақсатымен  бюджеттік  реттеуді  жүзеге  асыру  арқылы  бюджеттің  жеке  деңгейі 
арасындағы кірісті қайта бөлудегі сұрақтары қарастырылады. 
Бүгінде мемлекет  уәкілеттілігі мен  қызметі толығымен және оның деңгейі арасындағы әр түрлі 
органдарының  бір  сол  деңгейінде  белгілі  бір  сипатқа  ие,  есебі  мен  функциясы  әлеуметтік  сфераға, 
экономикаға  мемлекеттің  анық  және  айқын  емес  араласуы  көбейту  күшіндегі  ұлғайту  беталысында 
болады. 
Республикалық бюджеттен облыстық бюджетіне тапсырылатын жалпы сипаттағы трансферттер 
көлемі  бюджет  жөніндегі  заңымен  анықталады  (яғни  орталықта  шешім  қабылданады),  облыстық 
бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер тағдырын облыстық маслихат шешеді. 
Сондықтан, республикалық бюджет төменгі бюджетке қатынасы бойынша анықтаушысы болып 
табылады, онда бюджетті бекітуге өңдеулер мерзімі айтылады. 
Республикалық бюджет жөніндегі заңының жобасы үкіметке 15 маусымнан кешіктірілмей берілуі 
керек;  облыстық  бюджет  жобалары,  сонымен  бірге  Астана  және  Алматы  қалаларының  бюджеттері 

жүктеу/скачать 8,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: