ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
187 
 
3. 
Писарев Д. И., Борьба за жизнь. Собр. Соч.: в 4 т.  Т. 4 
[Текст].  Д.И. Писарев. 
– М.: ГИХЛ, 1956, 
с.316-354. 
4.  Соловьев В.С., Соч. в 2 т. Т. 2 [Текст]. В.С. Соловьев. – М.: Мысль, 1988, с.290-323. 
5.  Достоевский Ф.М.,  Полн. собр. соч.: в 30 т. Т. 1-30 [Текст].  Ф. М. Достоевский.  – Л., 1972-
1990. 
6.  Розанов В.В., Собр. соч. Легенда о Великом инквизиторе Ф.М. Достоевского. Литературные 
очерки. О писательстве и писателях / Под общей редакцией А.Н. Николюкина [Текст]. В.В. Розанов. – 
М.: Республика, 1996. - 702 с. 
 
 
 
ӘОЖ 378. 184 
 
СТУДЕНТ ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ 
 
Айқынбаева Г.Қ - педагогика ғылымдарының кандидаты, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, Астана қ. 
Қабасова  А.  Д.  -  Қарағанды  мемлекеттік  техникалық  университеті,  биотехнология 
мамандығының 1 курс студенті, Қарағанды, Қазақстан 
 
Формирование студента высшей школы как субъекта учебной деятельности - овладение им 
основными  формами этой  деятельности,  умением  планировать  и  организовывать  эту  деятель-
ность,  определять  учебные  действия  необходимые  для  учёбы  и  программу  их  выполнения.  Про-
цесс  обучения  является  не  только  работой  педагога,  но  и  предполагает  ответную  деятель-
ность студента. В этом заключается двусторонний его характер. Одной из актуальных проблем 
в области подготовки специалистов в рамках высших учебных заведений является формирование 
личности студента как субъекта учебной деятельности. 
Ключевые слова: студент, учебная деятельность, субъект, высшая школа, высшее учебное
 
 
Қазақстан  Республикасы  қазіргі  танда  экономикалық,  демократиялық  мемлекет  құру  және 
әлемдік  позицияларды  нығайту  барысында,    егемендік  алып,  қалыптасып,  көтеріліп  келе  жатқан  
сәтте, дамыған 50 елдің қатарына жетелей алатын, бәсекеге тұра алуға көмектесетің білгір де, білікті 
жас мамандар даярлау, қазіргі танда  ең бір өзекті мәселе болып табылады. 
ХІ-ХІІ  ғ.ғ.  Әлемде  алғаш  университтердің  пайда  болуымен  байланысты  «студент»  ұғымы 
қолданысқа  енген.  Аталмыш  ұғым  латыннан  қазақ  тіліне  аударғанда  «ынтамен  еңбек  ететін», 
«ықыласпен  білім  алатын»,  «ыждаһатпен  тырысып  оқитын»  деген  мағынаны  береді.  Студенттік 
шақтағы  даму  ересек  адамның  даму  сатыларына  сәйкес  болады.  Студенттік  шақ  «жетілу  мен 
кемелденудің  арасындағы  өтпелі  кезең»  ретінде  анықталып,  «екінші  жасөспірім  шақ»  немесе  «ерте 
ересектік шақ» деп аталады [1,2]. 
Б.Г.Ананьев  т.б.  психологтардың  зерттеулеріне  қарағанда,    студенттік  шақта  адамның  негізгі 
қызметтері  (сенсорлық-прецептивтік),  мимикалық  (есте  қалдыру),  психомоторлық  (қимыл-әрекеттер), 
әсіресе, сөйлеу-ойлау үрдістері айтарлықтай белсенді түрде дамиды [3]. 
Жиырма  бірінші  ғасырдың  саясаткерін,  басшысын,  бизнесменін  және  қарапайым  адамды 
бақылай отырып, олардың әрқайсысына кәсіби компетентті психологтың көмегі қажет екенін аңғаруға 
болады. 
Жоғары  оқу  орнының  адамның  психикалық  дамуына,  тұлғалық  жетілуіне  ықпалы  зор  болады. 
Жоғары  мектептегі  кәсіби  білім  беру  жаңдайы  жайлы  болса,  студенттердің  психикалық  әлемінің 
барлық  қырлары  дамиды.  Басқаша  айтқанда,  студенттік  шақ  адамның  жалпыпсихикалық  дамуы 
жағынан қарқынды әлеуметтену; жоғары психикалық қызметтің оптимумда даму: зияткерліктің барлық 
түрлерінің жоталану кезеңі болып табылады. 
Студенттік  мәселені  ерекше  әлеуметтік-психологиялық  және  жас  ерекшелік  категориялар 
ретінде  қою  еңбегі  Б.Г.Ананьевтің  психологиялық  метебінікі.  Б.Г.Ананьевтің  өзінің,  Н.В.Кузьминаның, 
Ю.Н.  Кулюткинның,  А.А.Реанның,  Е.И.Степанованың  зерттеулерінде,  сондай-ақ  П.А.Просецкий, 
Е.М.Никиреев,  В.А.Сластенин,  В.А.Якунин  және  т.б.  еңбектерінде  осы  мәселе  бойынша 
бақылаулардың  үлкен  эмпирикалық  материалдары  жинақталған,  эксперименттер  мен  теоретикалық 
жалпылаудың  нәтижелері  келтіріледі  [4,5].  Осы  көптеген  зерттеулердің  мәліметтері  студентті 
әлеуметтік-психологиялық  және  психологиялық-педагогикалық  оқу  іс-әрекетінің  ерекше  субъекті  
ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. 
Әлеуметтік–психологиялық  аспектіде  студенттік  кезең  басқа  топтармен  салыстырғанда, 
білімділіктің  неғұрлым  жоғары  деңгейімен  және  танымдық  мотивацияның  жоғары  деңгейімен 
ерекшеленеді.    Сонымен  бірге  студенттік  шақ  –  әлеуметтік  қауым,  яғни  ол  аса  жоғары  әлеуметтік 
белсенділік пен интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді арақатынасымен 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
188 
 
сипатталады.  Тұлғалық-іс-әрекеттік  тұрғыдан  студент  белсенді,  өз  іс-әрекетін  өз  бетінше 
ұйымдастыратын педагогикалық өзара әрекеттесу субъектісі ретінде қарастырылады. Оған танымдық 
және коммуникативтік белсенділіктің нақты кәсіби-бағдарланған міндеттерді орындауға деген ерекше 
бағыттылық тән. Студенттік кез үшін оқытудың негізгі формасы таңбалық-контекстік болып табылады 
(А.А. Вербицкий) [6]. 
Студенттік  шақтың  көрнекілігі  бола  отырып,  студент  ең  алдымен  оқу  іс-әрекетінің  субъекті 
ретінде болады, оның өзі, бұрын көрстелігендей, ең алдымен түрткілермен анықталады. Түрткілердің 
екі  типі  көбінесе  оқу  іс-әрекетін  сипаттайды  –  жетістік  түрткісі  және  танымдық  түрткісі.  Соңғысы  өз 
тарапынан адамның ой іс-әрекетінің табиғатына сәйкестене отырып, оның оқу-танымдық іс-әрекетінің 
негізі  болып  келеді.  Бұл  іс-әрекет  мәселелық  ситуацияда  пайда  болады  және  студенттер  мен 
оқытушылардың  қатынастары  мен  өзара  әрекеттесулері    дұрыс  болғанда  дамиды.  Оқытуда  жетістік 
мотивациясы танымдық және кәсіби мотивацияға бағынады. 
Студенттің  оқу  іс-әрекетінің  субъекті  ретіндегі  елеулі  көрсеткіші  оның  осы  іс-әрекеттің  барлық 
түрлері  мен  формаларын  орындау  ептілігі  болады.  Алайда,  арнайы  зерртеулер  нәтижелерінің 
көрсетуінше,  студенттердің  көпшілігі  лекцияларды  тыңдауды  және  жазуды,  әдебиеттерден 
конспектілеуді білмейді  (көп жағдайда лекциялық материалдың тек 18-20% ғана жазылады). Мысалы, 
В.Т.  Лисовскийдің  мәліметтері  бойынша,  студенттердің  тек  28,8%  ғана  аудитория  алдына  шығып 
сөйлей  алады,  пікір  талас  жүргізуді  18,6%,  мәселеның  аналитикалық  бағасын  беруді  16,3%  ғана 
біледі. Нақты әлеуметтік зерттеу материалында көрсетілгендей: студенттердің тек 37,5% жақсы оқуға 
ұмтылады, 53,6% үнемі тырыса бермейді, ал 8% мүлдем жақсы оқуға ұмтылмайды. Бірақ тіпті жақсы 
оқуға ұмтылғандардың өзінде 67,2% оқу үлгерімі жақсы емес. Соңғы он жылдықта осы іскерліктер мен 
жалпы  оқуға  деген  қатынастардың  сапалық  көрсеткіштерінің  өзгеруі  тұсында  олардың  толықтай 
қалыптаспауының жалпы бейнесі сақталып қалды [7]. 
Оқытушылар  алдында  студентті  оқу  іс-әрекетінің  субъекті  ретінде  қалыптастырудың 
психологиялық–педагогикалық  міндеті  тұр,  бұл  ең  алдымен,  оны  өз  іс-әрекетін  жоспарлау, 
ұйымдастыру ептілігіне, толықтай оқу, қарым-қатынас жасау іскерлігіне үйретуді ұйғарады.  Мәселені 
осылайша  қою  табысты  оқуға  қажетті  оқу  іс-әрекеттерін,  оларды  нақты  оқу  материалында  орындау 
бағдарламасын 
анықтауды 
және 
оларды 
қалыптастыру 
бойынша 
жаттығуларды 
нақты 
ұйымдастыруды  талап  етеді.  Бұл  жерде  осы  әркеттерді  үлгілі  орындауды  мұғалім  студенттердің  1-
курстағы оқуға бейімделу кезеңінің қиындығын есепке ала отырып, өзі көрсетуі керек. Студенттің жаңа 
құндылық  бағдарларының,  мотивтерінің  және  үрейлік  сияқты  даралық  қасиеттерінің  қалыптасуына 
оқытушының әсеріне баға жетпейді. Студентке, әлеуметтік кемелденген тұлға, ғылыми дүниетанымды 
тасымалдаушы  ретіндегі  қатынас,  дүниетаным  –  бұл  адамның  тек  дүниеге  ғана  емес,  осы  дүниедегі 
өзінің  орнына  деген  көзқарастар  жүйесі  екенін  есепке  алуды  ұйғарады.  Басқаша  сөзбен  айтқанда, 
студенттің  дүниетанымын  қалыптастыру  дегеніміз  оның  рефлексиясын  дамытуды,  өзін  іс-әрекет 
субъекті  ретінде,  белгілі  бір  қоғамдық  құндылықтарды  тасушы,  әлеуметтік  пайдалы  тұлға  ретінде 
саналы  түсінуін  білдіреді.  Өз  кезегінде,  бұл  оқытушыны  оқытудың  диалогтығын  күшейту  жайлы, 
педагогикалық  қарым-қатынасты  арнайы  ұйымдастыру  жайлы,  студенттер  үшін  өз  көзқарастарын, 
мақсаттарын,  өмірлік  позицияларын  сақтап  қалуға  оқу  орнындағы  оқу-тәрбиелеу  үдерісінде  жағдай 
жасау жайлы ойлануға міндеттейді. 
Қазіргі  кездегі  студенттердің  барлығы  үш  топқа  бөлінеді.  Мамандықты  және  оқу  орнын  таңдау 
қазіргі  кезде  студенттер  үшін  көкейтесті    мәселе.  Әлеуметтік-мәдени,  тұлғалық,  статустық  дәрежесі 
болатын білімнің құндылығы, өзіндік әлеуметтік  феномен ретінде өз дәрежесіне көтерілмей отыр. 
Зерттеушілер қазіргі кездегі студенттердің келесі түрлерін бөліп қарастырады: 
бірінші  топты  шартты  түрде  «тұтынушылар»  деп    атауға  болады. Бұл  студент  негізінде  бизнес 
саласында 
жетістіктерге 
жетуді 
көздейді, 
бизнестің 
теориясы 
мен 
практикасын 
ұғу, 
ұйымдастырушылық, басқарушылық қызметпен айналысу үшін жоғары  білім алады. Бірінші топқа өз 
білімдерін  болашақ  мамандықтарына  бейімдейтін    студенттер  жатады.  Бұл  топтағы  студенттер  үшін  
болашақ  жұмысқа деген қызығушылықтары мен  сол жұмыста өздірінің қабілеттерін жүзеге асыру ең 
бастысы болып табылады. 
екінші  топ  –  «эмигранттар».  Олар  шетел  тілін  еркін  меңгеру  үшін,  шет  мемлекеттерде  жұмыс 
істеу  мүмкіндігін  алу  үшін    оқу  орнында  оқиды.  Оларға  жаңа  ортаға  тез  бейімделу  және    өмірлік 
оптимизм  тән  болып  келеді.  Екінші  топты  бизнеске  бейімделген  студенттер  құрайды.  Бұл  топтағы 
студенттер  өз білімдерін жеке іс ашудың құралы ретінде  қарастырады, саудамен айналысады және 
т.б..  Олардың  болашақ  мамандықтарына  деген  қызығушылықтары    бірінші    топтың  студенттерімен 
салыстырғанда төмен болады. 
Бұларға  қарама-қарсы  түрі «дәстүрлі». Ол жақсы білімді, кәсіби  дайындықты  бағалайды және  
диплом  алу  үшін,  ғылыми  зерттеулер  жүргізу  үшін  білім  алады.  Үшінші  топтағы  студенттерді,  бір 
жағынан,  анықталмағандар  деп  те  атауға  болады,  екінші  жағынан    олар  тұлғалық  және  тұрмыстық 
жағдайларға   көбірек  көңіл бөледі. 
Таным және білім саласындағы студенттердің қызметін үш негізгі топқа жіктеуге болады: 
Бірінші  топқатұлға  оқудағы  мақсаттар  мен  міндеттердің    ауқымдылығымен  ерекшеленеді. 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
189 
 
Мұндай  студенттердің  білім  саласы  жоспардағыға  қарағанда  әлдеқайда  ауқымырақ  болады, 
студенттердің  әлеуметтік  белсенділігі  оқу  орны  өмірінің    түрлі  формаларында  танылады. 
Студенттердің бұл тобы жан-жақты кәсіби дайындыққа бейімделген. 
Екінші  топқа  тұлға  шағын  мамандануға    бейімделген.  Мұнда  да  студенттердің    танымдық 
қызметі оқу жоспарының шеңберінен асады. 
Студенттердің  танымдық  қызметінің  үшінші  топқатек  оқу  жоспарымен  ғана  шектеледі.    Бұндай 
тұлғалар -  өнерлілігі жағынан да, белсенділігі жағынан да  төмен болып табылады. 
Студенттердің  оқуға  қарым-қатынасы  жағынан    зерттеушілердің  бірқатары    5  топты  бөліп 
көрсетеді. 
Бірінші  топтағы  студенттер  білім  алуға,  кәсіби  шеберлікке    ұмтылады.  Олар  оқу  қызметінің 
барлық салаларында да белсенді болады. 
Екінші топтағы студенттер оқу қызметінің барлық саласындағы білімді алуға ұмтылады. Бұл топ 
үшін    жан-жақты  қызметтермен  айналысу  тән  болып  келеді,  бірақ  олар  оқытушылық  және  басқа  да 
пәндердің    негізін  терең  меңгеруден  жалыққыш  болып  келеді.    Сондықтан  да  олар    көбінде    үстіртін 
біліммен шектелетін болып келеді. Олардың қызметінің негізгі мақсаты – бәрінен де аз-аздан болуы. 
Үшінші топтағы студенттер тек өздерінің мамандығына ғана қызығушылық танытады. Оларға тек  
болашақтағы  кәсіби  мамандық  үшін  қажетті  ғана  білімді  алу  (өздерінің  пікірі  бойынша)  тән  болып 
келеді. 
Төртінші  топтағы  студенттердің    оқу  үлгірімі  орташа  болғанымен,  олар  тек  өздеріне  ұнайтын 
пәндерге  ғана  қызығушылық  танытады.  Олар  сабаққа  жүйелі  түрде  қатыспайды,  оқу  қызметінің және 
оқу  жоспарындағы  пәндердің  қандай  да  бір  түрлеріне  қызығушылық  танытпайды,    себебі  олардың  
кәсіби қызығушылықтары әлі қалыптаса қоймаған. 
Бесінші  топқа  еріншек  және  жалқау  студенттер  жатады.  Оқу  орнына  олар  ата-аналарының 
талабы  бойынша  немесе  армияға  бармау  үшін,  сондай-ақ  жұмысқа  бармау,  жұмыс    істемеу    үшін 
келеді [8]. 
Студенттердің өздері  өз орталарында бірнеше топтарға бөлінеді: 
1)  үздік  оқитындар  –  «жаттампаздар»  -  жоғары  интеллектті,  өз    еңбектерімен  жақсы 
нәтижелерге жететіндер. 
2) 
үздік  оқитындар  –  «ақылдылар»  -  жоғары  интеллектті,  өздерінің  сұрақтарымен  кей  
жағдайларда мұғалімдерді ыңғайсыз жағдайда қалдырады. 
3) 
«еңбекқорлар» - олардың қабілеттері мен оқудағы табыстарына тек қызығуға болады. 
4) 
«кездейсоқтар» - бұлардың құрамы алуан түрлі: зорлықпен оқытин ұлдар мен білімді әйел 
болуды көздейтін қыздар. 
Үздік    студенттердің  арасынан  да    3  түрді  бөліп    көрсетуге  болады:  «жан-жақты»,  «кәсіпқой», 
«универсал». 
Жақсы оқитын студенттерді 2 топқа бөлуге болады: 
1) 
жақсы мамандықтағы студенттер, бірақ еңбек сүйгіш емес, 
2) 
орта мамандықтағы студенттер, бірақ еңбекқорлар. 
Оқу үлгерімі нашар студенттер бірнеше топқа жіктеледі: 
1) 
оқу ортасына бейімделмегендер; 
2) 
оқу материалының логикасы мен сапасын меңгеруге  мүмкіндігі жоқтар; 
3) 
мамандық таңдауда қателік жібергендер; 
4) 
оқуға жауапсыздықпен қарайтындар; 
Студент  тұлғасын  зерттеуге  мынадай  талаптар  кіреді:  оқуға  түсудегі    себептері,  жалпыбілімдік 
дайындық  деңгейі,  оқуға  түсер  алдында  немен  шұғылданды,  өмірдегі  қызығушылықтары  қандай, 
мінез-құлық ерекшеліктері, денсаулығының күйі, оның болашақтағы мамандығының талаптарына сай 
келуі. 
Студенттің    қызмет  түрі  оның  мақсаттарына,  ішкі  және  сыртқы  талаптарына,  бастан  кешірген 
қиындықтарына,  ағымдағы  психикалық  процесстердің    ерекшеліктеріне  ,  басқарушылықты  және  
жетекшілікті  жүзеге  асыруда    ұжым  мен  жеке  тұлғаның  жағдайына  байланысты.    Оқу  тиімділігі 
адамның  оқуға  икемділігіне  деген  психикалық  қасиетімен  анықталады.  Бұл  -  адамның  жеке  басының 
қасиеттері (бейімділігі, тұлғаның икемділігі) мен интеллектуалдық мүмкіншілігі. 
Студенттердің  оқуға  деген  қызығушылықтарының  терең    әрі  тұрақты  болуы    олардың  тұлға 
болып  қалыптасуының    маңызды  шарты  болып  табылады.  Танымдық  қызығушылықтар  дамып, 
сонымен  қатар  сөне  де  алады.  Оқуға  деген  қызығушылықтардың  жоғалуы  оқудағы  қиындықтардың 
туындауынан, оқыту әдістемесі мен оларды ұйымдастырудың  кемшіліктерінен туындауы мүмкін. 
 
Әдебиеттер: 
1.  Акопов  Г.А.  Социальная  психология  студента  как  субъекта  образовательного  процесса.  –
Самара, 2003.-34-36с. 
2.  Выготский Л.С. Педагогическая психология. –М., 1996. – С. 389. 
3.  Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы. Алматы, 2012. -492бет. 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
190 
 
4.  Самыгин  С.И.  Педагогика  и  психология  высшей  школы.  –Растов-на-Дону:  «Феникс»,  1998.  -
122-129с. 
5.  Сарсенбаева Л.О. Психология личности. –Алматы: КазНПУ им.Абая, 2009.-56-59с. 
6.  Смирнов С.Д. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. -
М.: Издательский центр «Академия», 2001.-453с. 
7.  Якунин В.А. Психология учебной деятельности студентов. –М., 1994.-342с. 
8.  Төлеген П.Қ. Студенттің бойындағы дарындылықты ұштап, заман талабына сай кәсіби маман 
дайындау. // Кәсіби кадрларды даярлау стратегиясы: мәселелер мен перспективалар. –Астана, 2014. 
-110-112. 
 
 
 
УДК 371.315.5
≈37.017 
 
КОММУНИКАТИВНАЯ ФУНКЦИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА ПРИ ФОРМИРОВАНИИ      

жүктеу/скачать 5,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: