Балалардың қабылдауы, оның бұзылу ерекшеліктері

Психикалық аурулар пайда болуында организмнің ауыруы (соматикалық ауырулар) әсер етеді, психиканы бұзады. Мысалы, жүрек-қан тамырлары, бауыр, бүйрек ауырғанда, ревматизмде ішкі секреция безі зақымдан-ғанда психоз пайда болады.

Маңызды әсерлерге адамның жасы жатады. Психи-калық аурулар кез келген жаста, әсіресе қарқынды өсу, гормональды қайта құрылу, психологиялық өзгерістер болған жаста оңай пайда болады. Бұл мезгілде ішкі және сыртқы әсерлерден мидың зақымдануы жоғары болады. Құрсақтағы нәресте және өмірінің бірінші жылының екінші жартысында ми оңай зақымданады. Одан кейінгі жастарда ауруларды қабылдау іріктеледі. Мысалы, бі-рінші крйзистік (дағдарыс) мезгіл 2—4 жас. Бұл кезде қатерлі түрде әтетін, сөйлеу жылдам жоғалатын шизо-френия, қояншықтың ұнамсыз түрі пайда болуы мүмкін.

7—8 жаста 2 кризис кезінде әлеуметтік жағдайлар жоғары түрде қабылданады. Бұл кезде невротикалық және басқа шекаралас жағдайлар қалыптасуы мүмкін.

11 —16 жас үшінші қауіпті кезең, бұл кезең клиника-лық ерекшеліктері бар шизофрениямен ауырғандарға әсіресе қатерлі.

50—60 жаста инволюцияға (керісінше даму) байла-нысты криз болады. Ауруларды қабылдау, олардың клиникалық ерекшеліктері мен динамикасы жасқа бай-ланысты.

Балалар миының жетілу деңгейі жасына қарай әр түрлі.

Осыған байлакысты бір аурудың әр жастағы клини-калық көрінісі езгеше болады.

Сәбилер мен мектепке дейінгі балаларда ми қырты сы жоне онан төмен орналасқан ми клеткалары нашар дамығандықтан психикалық бұзылулардың қосындыла-ры нашар білінеді. Сол себептен олардағы нервтік-пси-хикалық бұзылулар — организм мен вегетативті бұзылу-лар.ретінде білінеді. Сондықтан сәбилер неврозындағы (шизофренияда да) клиникалық көріністер асқазан, ұйқы, тамақтанудың бұзылуы ретінде болады. Ересек балалар ауруыныц клиникасында алдыңғы қатарға кө-бінесе қозғалыстың бұзылуы (кататониялық синдром-дар, тежелудің шектелуі) шығады. Мектептегі ересек балалар ауруының клиникасында ойлау бұзылып, өте құнды сандыр^қ ойлар, пәлсапалық улану пайда болуы мүмкін. И. В. Давыдовскийдің айтуы бойынша аурудың дамуында сыртқы себептерге қарағанда ішкі себептер-дің маңызы зор.

Психика дамуындағы дисгормониялық ауытқулар ішкі себептерге жатады.

Кейінгі жылдары тамақтанудың жақсаруына және

урбанизацияға байланысты балалардың дамуы жыл-

дамдап, физиологиялық акселерация деген түсінік пай-

да болды. Акселерациясының физикалық және психика-

лық түрі бар. Мысалы, ақырғы 50 жылда Германияда

бұрынғыға қарағанда қыздардыц дамуы 1,5—2 жылға

тездеді. Бірақ физикалық жетілудің жылдамдығы пси-

хикалықпен сай келмейді. Психикалық жетілу физика-

лық дамудан кеш қалады. Бұл артта қалушылықты ше-

телдік психиатрлар ретардация дейді. Ретардация ак-

целерация сияқты физикалық және психикалық болады.

Физикалық акселерация мен психикалық ретардация-

дағы қайшылық әлеуметке қарсы әрекеттер жасатуы

тяүмкін және жеке адамның патологиялық дамуына әсер

етеді. Психикалық акселерация не жартылай физикалык

ретардация кезінде керісінше құбылыс болуы мүмкін.

Психикальгқ пен физикалық акцелерация және ретар-

дация, әсіресе жартылай түрі бір аурудың қалдығы ре-

тінде болуы мүмкін. Мысалы, балалар шизофрениясын-

да. Кейде физикалық акселерация мен мидың нашар

дамуы тұқым қуалауға байланысты.

Ішкі жағдайларға жас және соған байланысты се-бептер мен басқа жеке адамның ауруға дейінгі ерекше-ліктері жатады. Жеке адамның ерекшелігіне байланыс-ты невроздың түрі қалыптасады. Мысалы, истериялық реакциялар жиі ұстамсыз адамдарда дамиды. Жабыс-қақ түрдегі невроздар мазасыз, күмәншіл адамдарда жиі болады. Психикалық аурулардың дамуындағы ішкі себептер-дің бірі — аурудың зардабынан (менингит, энцефалит) болған және бассүйек-ми зақымданғаннан кейінгі ми-дағы кемістік. Туу кезіндеғі болған зақымданудан кей-де өмір бойы сақталатын (кебінде жасқа байланысты бұл кемістік жойылуы мүмкін) ми кемістігі болады. Мұндай мидың кемістігі бұрынғы кеңес әдебиетінде «ерте резидуальды — органикалық мидың кемістігі» деп аталады, ал шетеддерде «мидың ең аз (минимальдық) дисфункциясы» дейді.

Резидуальды органикалық мидың кемістігі бассүйек пен ми зақымданған уақытта не ми зақымданғанда кез келген уақытта пайда болады. Мұндай кемістіктің бол-уы кез келген психикальиқ және соматикалық аурулар-дың дамуын оңайлатып, олардың өтуін ауырлатады. Мұндай адамдардың дәріге деген сезімталдығы жоғары болады. Кез келген соматикалық, әсіресе ауыр және ұзакқа созылған аурулар нервтік-психикалық бұзылуды оңай тудырып олардың өтуін ауырлатады.

Халық арасындағы тұқым қуатын аурулар көбірек белгілі болып отыр. Медициналық жетістіктердің арқа-сында оларды зерттеуге, емдеуге мүмкіншілік ашылды.

Қазіргі кезде ересек адамдар арасында қан тамыр-лары аурулары мен ісік пайда болудан басқа да тұкым куатын аурулар белгілі болып отыр. Бұл ауру-лардың саны 1,5 мыңнан асты. Бұрын мұндай аурулар ерте өліп кететін, ал қазір олар бейімделіп, отбасын құрып, бала есіріп жатыр. Сондықтан медициналык-генетикалық консультациялардың маңызы зор. Бір жа-ғынан от басында тұқым қуалайтын ауруы бар адамдар міндетті түрде ауырмайды. Екінші жағынан тұқым қуа-лайтын ауруларды зерттеу, олардың мутация арқылы пайда болатынын көрсетті. Бұл мутациялар сыртқы се-бептердің, мутагендердің арқасында пайда болады. Мы-салы, клеткаларға сәулелердін, химиялық заттардың әсе-рі. Артынан бұл өзгерістер тұқым қуады. Осыған байла-нысты ауру тудыратын фенотип пайда болады.

Сыртқы факторлардың тек мутация пайда болуда ғана емес, тұқым қуалайтын аурулардың білінуінде де маңызы зор.

Тұқым қуалайтын ауруларға әсер ететін сыртқы се-бептер митозды өзгертеді (митоз — аутосомдардың бе-лінуі, ал мейоз — жыныстық хромосомалардың белінуі). Осының салдарынан санасы кем балалар туады. Туған балалардың сана кемістігінің 80% сырткы себептерге байланысты екені кейбір мәліметтерден белгілі болды. Балалар санасының кемдігі аздап тұқым қуалайтын себептерге де байланысты. Оған мысал ретінде төмен-дегіні келтіруге болады. Мәскеудегі педиатрия институ-тына бір әйел қызының шашы өспейтіні туралы ша-ғым айтқан. Артынан ол қыздың шешесінің де шашы жоқ екені анықталды. Анамнезді талдау кезінде бұл әйелдің тұқымында бастың тақыр болуы жоқ екені бі-лінді. Қыздың әжесі екі қабат кезінде суға кете жаздап-ты. Бұл мысалда тұқым қуалайтын аурулардың пайда болуы мутацияға байланысты екенін көруге болады.

Сол институтта алкогольдың ұрпаққа әсері туралы зерттеулер жүргізілді. Күйеулері арақ ішетін отбасылар тексерілді. Арақты аз ішкен әкелердің бірінші балала-ры мектептегі сабақтарын үлгерді. Алкоголизм белгілері күшейген сайын (жыныстық мүшелерде өзгеріс болып) туған балаларда психикалық ауытқу болып, ал физика-лық жағынан олар сау болды. Шешесі арақ ішетін от-басыларда физикалық кемістігі бар, олигофрениямен ауырған балалар туады. Алкогольдың гематоэнцефаль-дық бөгеуден өтетіні белгілі болды. Жануарларға жүр-гізілген тәжірибеде алкогольдың тек мидың дамуына әсер ететіні анықталды.

Сонымен, сыртқы себептер тұқым қуалайтын фак-торлардан айнымайтын дамуда өзгерістер тудырады. Экологиясы нашар аудандарда тұқым қуалайтын ауру-лардың кең тарағаны жоғарыда айтылғанды айқындай-ды. Мысалы, Семей ядролы аймағында туған балалар-дың арасында тұқым қуалайтын, соның ішінде пси.хика-лық аурулармен ауырғандардың саны көбейді.

Сонымен қатар, сыртқы себептер организмнің тұқым қуалайтын ауруларды тез қабылдауын анықтауға үлкен көмек көрсетеді. Тұқым қуалағыштық жағдайдың бә-рінде де ауру пайда болу міндет емес. Мұндай жағдайдың 7з де ауру пайда болып, ал ²/з Де ауру дамымайды..Ауру пайда болуы үшін сыртқы себептердің жиынтығы қажет. Ресейдің медицина ғылымдар академиясының психиат-рия институтының мәліметтері бойынша тұқым куала-ғыштық себептердің мәні әсіресе бала кезде зор. Южас-Ка дейінгі шизофрениямен ауырған балалардың жа-қындарының 51% осы аурумен зақымданған, 40 жастан кейін ауырғандарда бұл процент 19-ға дейін төмендей-Ді. Жас ұлғайған сайын тұқым қуалағыштық себептің әсері азайып, ал сыртқы факторлардың әсері жоғары-лайды. Тұқым қуалайтын аурулар арасында хромосома па-тологиясынан пайда болған аурулар үлкен орын алады. Бұл хромосомалы аурулар. Бұл аурулар жағдайында психикалық дамуда өзгеріс болады. Мысалы, көп кез-десетін Даун ауруы. Қазіргі кезде Даун ауруының пай-да болуы аутосомадағы езгерістерге байланысты (Әрбір клетканың яДросында хромосомалар бар. Адамда олар-дың саны 46, аутосома саны 44 және екі жыныс хромо-сомасы бар. Олар жұптасып орналасады, 22 пар ауто-сома бір пар жыныстық хромосома). Даун ауруында хромосомалық карта болып саналатын кариотипте (ка-риотипті аныіқтау үшін қанның лейкоциттерін не ауыздың кілегей қабатын алады) өзгерістер болады 21 пар хро-мосомада екі хромосома орнына 3 хромосома болады (3 хромосомалық түрі). Бұл өзгерістер тұқым куады. Аурудың тұқым арқылы берілуі хромосомалардағы ДНК (әр клеткадағы дизоксирибонуклеин қышқылы-нын ұзындыгы 6 м) аркылы орындалады. Онда тұқым қуалағыштық барлық мәлімет, соның ішінде патология-лық ақбарлар сақталады.

Әйелдерде кездесетін Тернер-Шерешевский ауруын зерттеу 46 хромосоманың орнына 45 хромосома болаты-нын, "жыныстық хроматиннің болмайтынын көрсетті (44x0). Бұл әйелдерде екінші жыныстық белгілер на-шар дамыған (аналық без оларда нашар дамыған не мүлде жок), мойындары қысқа, оның екі жағында қа-нат тәрізді әжімі бар, шаштың есу шекарасы төмен. Бұл физикалық белгілер ақылдың кемістігімен қатар болады.

Еркектерде болатын Кляйнфельтер ауруында кері-сінше хромосома саны 47 (44ХХҰ). Клетка ядросында қалыпты жағдайда еркектерде кездеспейтін жыныстық хроматин болады. Мұндай еркектер әйел пішіндес, екін-ші жыныстық белгісі нашар дамыған, бойлары биік, болады. Оларда психиканың бұзылуы кейде шизофрения-дағыдан не басқа аурудан ажыратылмайды.

Кейбір тұқым қуалайтын ауруларда фермент жүйе-лерінің биохимиялық өзгерулері болады. Бұған фенил-кетонурия жатады. Қалыпты жағдайда фенилаланин амин қышқылының ыдырауы төмендегідей болады: фе-нилаланин->-тирозин->-тироксин-*-адреналин ^-норадре-налин->-меланин. Бүл тізбек фенилаланин-мгирозин кезеңінде бұзылады. Организмде фенилаланин жиналып, басқа жолмен пирожүзім қышқылына дейін ыдырайды. Бұл қышқыл жаңа туған сәбидің зәрінде жиналады. Фенилкетонурияда ақыл кемістігі дамуының алдын алу үшін бұл кемістікті жоятын гидролизаттарды (берла-фен) береді. Кейде дені сау адамдарда фенилаланиннің ыдырауы бұзылып, оның зәрдегі мөлшері жоғары бола-ды.

Тұқым куалайтын ауруларды цитогенетикалык және биохимиялық тұрғыдан медико-генетикалық лаборато-рияларда зерттеудің тәжірибелік маңызы зор.

Ауру балалары бар ата-аналар мен неке киятын жастарға арналып медико-генетикалық консультация-лар өткізіледі. Мысалы Даун ауруында трисомия (21 парда) болса, онда келесі баланың ауыру мүмкіншілігі аз болады. Ал, »хромосомалар транслокациясы болса, онда аурудың пайда болу мүмкіншілігі көбейеді. Осы тұрғыдан ата-аналарға ақыл кеңес беріледі.

Тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу және зерт-теу үшін цитогенетикалық лабораториялық әдістерден басқа эпидемиологиялық зерттеулер өткізу керек. Осы әдістер арқылы психикалық аурулардың таралуы мен ауытқуы психикалық ауру адамдардың туыстары ара-сында баскаларға карағанда басымдығы аныкталды. Ал ауырып қалу мүмкіншілігі туыстығы жақындаған сайын көбейе береді. Егіздік әдісі арқылы бір аналық жыныс клеткасынан шыққан егіздердің екі жыныс клет-касынан шыққандарға қарағанда ауыру мүмкіншілігі көбірек болатыны анықталды. Осы келтірілген мәлімет-терден тұқым қуалағыштық әр түрлі психикалык ауру-ларда бірдей болады (шизофрения, маникальды-деп-рессивті психоз, кояншық). Бұл мәліметтер медико-ге-нетикалық консультацияларда акыл кеңесте пайдала-нылады.