Бас редакциясы

Манастыґ балалык шаІы
Кїндерден кїн µтiптi,
Кїн мезгiлi келiптi.
Айлардан ай µтiптi,
Ай мезгiлi келiптi.
Сµйте жїрiп Манастыґ
Жетiге жасы толыпты.
ЈойылІан аты «Д±у жынды»
БолпиІан балІын Манастыґ
Шерi екенiн кiм бiлдi.
Балаша шыріап шапіан жоі,
АяІын ныІап басіан жоі.
Белгiлi аты «Д±у жынды»,
Манас деп атын кiм бiлдi…
Сегiзге жасы жеткенде
Жанып тѕрІан от болды,
Кїллi іырІыз iшiнде
Ондай тентек жоі болды.
КаЅары келiп іарамаса,
ШыґІырып, балалар жылады.
Јарулы іолмен іинаса,
Кµзiнiґ жасын тимады.
Јырыі баланы іырыі їйден
Бiр кїн Манас жинапты.
Зор Алтайдыґ бауырында
Шуылдасып ойнапты.
Јара іытай, м±нжуден
Сексен бала барыпты.
Сес кµрсетiп іыріына
Селтеґдесiп іалыпты.
Сексен бала iшiнде
Боз іалмаітыґ зор ѕлы
Ўрi ноян, ±рi µттi,
Манасты сол торыды.
220

Ґзгесi де оґбады:
«Бѕрт баласы бѕлар» деп
БарлыІын да іорлады.
«Тентiреген бѕрттарды
Тепкiлеймiз тезекше,
Келгемiз, – деп,– іѕртіалы»
Сексенiнiґ барлыІы
Јырыі балаІа жабылды.
Јырыі баланыґ талайы
Телмеґдесе бїгiлдi,
Кµп баланыґ алдында
Келiн болып жїгiндi.
Кейi жанып сауІалап,
Кейi жаннан тїґiлдi.
Јарап тѕрса талайы
Салдырапты бiлегi,
Талайы ѕшып барады,
Жарыла жаздап жїрегi.
Манасіа да тѕр батып
Кµп тентектiґ бѕлары.
Кырыі баланы іиратып, 
Жалынса іоймай ѕрІаны.
Талай бала сытылып,
Зымырай іашты ойбайлап,
Манас шыіты ѕмтылып,
ЈалмаітарІа іой-іойлап.
Јой-іойласа іойІан жоі,
Єрудан олар тойІан жоі.
«Јой-іой!» деген Манастыґ
Балалар жеттi іасына,
Жетi шоіпар, тµрт жѕдырыі
Батырдыґ тидi басына.
Жетi шоіпар жегенде,
Јыдыра жанІа іарамай,
Јыраныґ соІыс кµрсеттi,
Јыршын жанын аямай.
221

Тепкiлеудi кµрсеттi,
Тартынып ж±не іала алмай,
ЈуырІан бидай тїстенiп,
Екi кµзi мѕнартып,
ЈаЅарын шаша тiстенiп,
Ўріайсысын бiр тартып,
Шыіырлап іасіа тiстерi,
Тiсiнiґ бµлек тїстерi,
Јасіара іарсы барыпты.
Јырыі балаІа дем берiп,
Јыріын бастай жµнелiп,
Јызыі шайіас салыпты.
«Айдарлы іара іалмаІым,
Тимегендi тек іоймай,
Тїстi жаман салмаІыґ.
ЈаІынсаґ, тїпке жетейiн,
КаІынса егер іалмаітар,
Јыріысып мен де кетейiн!»
Осылай Манас аіырып,
«ЈырІыз!..» – дeп ѕран шаіырып,
Јара даІы жонында,
Јара шоіпар іолында
БалаларІа жеттi бiр,
Шоіпары ойнап µттi бiр.
Сексен бала шыріырап,
Алды-артына тыріырап,
Быт-шыт болып кеттi іѕр.
Сасіандары одан кµп,
Жаны іалмай дедектеп,
Јашіандары одан кµп,
Жаны іалмай дедектеп.
Тоітай алмай кейбiреу
Домаланды жыІылып,
Пырылдады кейбiреу
Басы сазІа тыІылып.
Јалмаі іашып бергенде,
222

Манас іуды долданып,
Јырыі баласы іырІыздыґ
ЈырІа шыІа долданып,
Јалмаітыґ сексен баласын
Тїгел іамап іалыпты.
ЈойІыласіанныґ Манас та
Јолын жѕлып алыпты…
Бала ±кесi бай Жаіып
Мал µрiсiн шалыпты.
Боз айІырмен іонжиып,
Їстiнен шыІып іалыпты.
Јырыі баланы іайырып,
Манасты ѕстап алыпты.
«Теґiн таппас балалыі,
Тентектiкке сын да жоі.
Сендер сойыл соІарлыі
Теґiз іырІыз мѕнда жоі.
Тегiмiздi бiл, балам,
Тентiреп келiп АлтайІа
Тентектiгiґ тыймаІан
Жетедi екен талайІа!
Тентектiктi іоймасаґ
Тїрткi тїстi ѕйіыма.
Ертеґ м±нжу шаппай ма
Ґрiстегi жыліы ма!?
Јатты толІау сол маІан,
Сен шашарсыґ малымды,
Тµктiрерсiґ, іу балам,
ЈалмаітарІа іанымды,
ЈиналуІа іимаІан
Аямассыґ жанымды!»
Жаіып аузын жиІанша,
Ашып кµздi жѕмІанша,
Аібалта аІаґ аіжолтай,
Аіылы тереґ дария,
Јалыґ іырІыз iшiнде
223

Јадiрi артыі іария,
Јайырыла тѕрып с±л тоітап,
Јынжыла айтіан сµзi бѕл:
«Жыліыґмен Жаіып жерге кiр,
Бiзге сїйеу бел болар
Бiлемiн осы жалІыз ѕл.
Еркек болса, шоі болсын,
Мал баІар ѕл болІанша,
Бар болмасын жоі болсын…
Аман болса, бѕл балаґ
Даладан жияр кµшiґдi.
Алып берер бѕл саІан
Ўркiмде кеткен µшiґдi.
Зарлады Жаіып ±кесi:
«ЖалІыз ѕлым, Манасым,
ЈырІынды іатты бастадыґ,
Кїнiмiз іараґ, іарашы,
Јошіыны жыІып тастадыґ.
Тереґдеп іаздыґ орымды,
Јайнатар болдыґ сорымды.
Ордалы жѕртіа ѕрынып.
Тонатпаі болдыґ тонымды!»
Аібалта кiрдi араІа,
Ашуы келмей іалар ма:
«Кейiме, Жаіып, жµнi жоі,
Кейiген адам оґар ма?!...
Аман болса бѕл бала,
Ґшкенiґдi жандырар,
Ґлгенiґдi тiрiлтер.
Аман жїрсе бѕл Манас,
Ґз басыґды теґ етер.
...Айтіанымды ѕі, Жаіып,
Малды аямай шашалыі. 
Медеу іылып Манасты,
ЈырІыз жаііа іашалыі.
Бѕл Алтай тѕрІанда,
224

225
Не мѕратіа жетелiк.
Кеудеде жан барында,
ЈырІызІа кiрiп кетелiк!»
Аібалтаныґ сµзiмен
Кµґiлiн жѕрт демдестi.
Шашау жїрген аз іырІыз
Кету жайын кеґестi...
К±рiлер ойІа батіанда,
Јаперсiз ауыл жатіанда,
Батырлар ойІа батіанда,
Ауылдар бейбiт жатіанда,
Кµктегi ай тѕтылып,
Кµрмей Манас іалыпты...
*  *  *
...Манас – Манас болды ендi,
Манас атіа іонды ендi.
Аі іалпаіты кидi ендi,
Алшайып атіа мiндi ендi,
Екi тiзгiн бiр шылбыр
Ґз іолына тидi ендi.
Орныіты бекем ер болды,
Он екi мїше теґ болды.
Кїллi іырІыз іѕрметтеп
Кїтiп алар шер болды.
Толіыса, іара іалмаітыґ
Тауын бѕзар сел болды.
1. Манас пен Алпамыстыґ балалыі шаітарында іандай
ѕісастыітар бар?
2. Манастыґ адамгершiлiк, ерлiк, батырлыі мiнездерi
іандай ±рекеттерiнен кµрiнедi?
1. «Манас» жырын іазаітыґ батырлар жырымен салысты-
рыґдар.
2. ОіулыітаІы м±тiн бойынша жырдыґ мазмѕнын µз сµз-
дерiґмен баяндаґдар.

226
ТЇРIКМЕН  ЕРТЕГIЛЕРI
Бiреуге ор іазба – µзiґ тїсесiґ
БаяІыда бiр кедейдiґ баласы болыпты. Ол тµрт жасіа
жеткенде ±ке-шешесi µлiп, жамаІайындарыныґ іолында
іалыпты. Жетiмнiґ кµрген кїнi оґа ма, тамаІы тойып ас
iшпейдi, иiнi жылтырап киiм кимейдi. Жѕрттан іалІанды
iшiп, іатіан нанды дария жаІасына апарып, суІа шылап
жейдi. Нанныґ суІа тїскен ѕсаІын бiр жайын жеп, жетiм
балаІа ±бден їйренедi. Бала айыбы жетiм демесеґ, аіыл-
ды, іайратты жiгiт болып µседi. 
Кїндердiґ кїнiнде бiр д±улетi асіан бай базарда,
шаршы топтыґ ортасында: «Јырыі кїн баІып, бiр кїн
жѕмыс iстетемiн, кiм келiседi?» – деп жар салады. Мѕны
±лгi жiгiт естiп, байдыґ алдына келiптi.
– Егер іабылдасаґыз, мен сiздiґ жѕмысыґызды
iстейiн, – дейдi. 
– Бай жiгiттi їйiне ертiп ±келедi. У±десi бойынша
іырыі кїн баІып, іырыі бiрiншi кїнi бiр µгiздiґ
мїйiзiне жiп байлайды да, жiгiтке жетелетiп, µзi алты
тїйе жетелеп жолІа шыІады. Бiр жерлерге келгенде:
– Балам, мына µгiздi бауыздап, терiсiн жыртпай мес
іылып сой, – дейдi. Жiгiт µгiздi сойып, терсiнiн бай
айтіандай мес іылып шыІарады. 
– Ендi µзiґ осы терiнiґ iшiне кiр де, тесiгi жоі па
екен, байіа, – дейдi бай. Жiгiт терiнiґ iшiне кiредi. Бай
терiнiґ аузын байлап, домалатады да тастайды. Ґзi
тїйелерiн жетелеп, іашыІыраі барып тѕрады. Бѕл жер
Келезау деген биiк таудыґ етегi екен. Тауда ет жейтiн
жыртіыш іѕстар кµп екен. Бiраздан кейiн сол іѕстар
келiп, µгiздiґ іанжынын жеп, терiсiн кµтерiп, тау басына
алып кетiптi. Шыґ басына шыііан соґ іѕстар терiнi
тесiптi. Терi iшiнен шыііан жiгiт жан-жаІына іараса,
таудыґ ѕшар басында тѕр екен дейдi. Тµґiрегi толІан

µґкей асыл тастар. Тµменде бай тїйелерiн шµгерiп,
жоІары іарап тѕр екен. 
– Байеке, бѕл не іылІаныґ? Ендi мен іалай тїсе-
мiн? – дейдi жiгiт. 
– Јалай тїсетiнiґдi кейiн айтамын, сен іазiр сол
тѕрІан жерiґдегi асыл тастарды тµмен іарай лаітыра
бер, – дейдi бай. Жiгiт бай айтіандай толып жатіан асыл
тастарды жерге лаітыра бередi. Бай баІалы тастарды
тїйелерiне артып алып, алды-артына іарамай бет алады. 
– Байеке, ендi іалай тїсетiнiмдi айтсайшы, – деп
жалынды жiгiт. 
– Таудыґ їстiнде, аяІыґныґ астында не бар екен? –
деп сєрайды бай.
– Адамныґ сїйектерiнен басіа ештеґе жоі, – дейдi
жiгiт.
– Сол сїйектер де сен сияіты жiгiттер болатын. Ол
тауІа шыііан жан іайтып жерге тїспек емес. Ендi сен де
сондай сїйек боласыґ, – дейдi де бай тїйелерiн жетелеп
кетiп іалады. 
Шыґ басында жалІыз іалІан жiгiт не iстерiн бiлмей
жан-жаІына іарайды. ТѕрІан жерiнен тµмен секiрсе, сµз
жоі, кїл-таліаны шыІады. Тереґ шатіалдыґ тїбiне
іараса кµз ѕшында жылтырап су кµрiнедi. «Тау басында
іѕрт-іѕмырсіаІа жем болІанша, осы µзенге тїсiп µле-
йiн», – дейдi де, секiредi. Сµйтсе, баяІы µзiнiґ таныс
жайыны осы жерде кїтiп жїр екен, жiгiттi іаІып алып,
аман-есен жаІаІа алып шыІыпты. 
Бiр базарда баяІы бай таІы да жар шаіырыпты.
Жiгiт киiмдерiн ауыстырып келiп, µґiн µзгертiп байІа
келiптi. Бай мѕны танымай таІы да іабылдапты. Јырыі
кїннен соґ баяІы жерде таІы да µгiздi сойыпты. –
Терiнiґ iшiне кiр, шыраІым тесiгi болмасын, байіа, –
дептi бай. 
227

228
– Алдымен µзiґiз кiрiп кµрсетiґiз, байеке, – дептi
жiгiт. – Мен кiруге іоріып тѕрмын. – БѕІан ашуланІан
бай:
– Соіталдай жiгiт терiнiґ iшiне кiруге іоріа ма
екен? – дейдi де, µзi кiредi. 
Осы кезде бала терiнiґ аузын бїрiп, тастай іып
байлап тастайды. Ґзi іашыІыраі барып тѕрады. Бiраздан
кейiн жыртіыш іѕстар келiп, µгiздiґ іанжынын жеп,
терiсiн тау басына кµтерiп ±кетедi. Жiгiт байдыґ µзiнiґ
iстегенiн iстеп, тїйелердi жетелеп іѕздыґ астына келедi.
С±лден кейiн іѕстар терiнi тесiп, бай тысіа шыІады.
– Ўй, балам, бѕл не іылІаныґ? – дейдi.
– Байеке, µткен жолы мен де сол жерде тѕрІанмын,
бiраі таудан тїсетiн жер таппадым. Сен де анау тастарды
жерге таста. Тїйелерге ±бден артып алІан соґ алды-
артына іарамай жµнеле берiптi. 
– Еґ болмаса, тїсетiн жердi айтып кетсейшi, – деп
жалынады бай.
– «Бiреуге ор іазба – µзiґ тїсесiґ» деген маіал   осы,
– дейдi де, бала тїйелерiн жетектеп, мейiрiмсiз байІа
іайырылып іарамастан кетiп іалды.
1. Жетiм жiгiтке, д±улетi асіан байІа сендер іандай баІа
бересiґдер? 
2. Ертегiнiґ мазмѕны µздерiґ бѕрын оіыІан ертегiлермен
ѕісастыІы бар ма?
3. «Бiреуге ор іазба – µзiґ тїсесiґ» деген маіалдыґ м±н-
маІынасына зер салыґдар.

229
ДЖЕК  ЛОНДОН
(1876–1916)
Ўлем оіырмандарына кеґiнен таныс американ
жазушысы Лондон Джек (Джон Гриффит) 1876 жылы
Сан-Франциско маґы, Глен-Эллен мекенiнде дїниеге
келген. Ґгей ±кесiнiґ іолында т±рбиеленген. Жас кезiнде
зауыт, фабрика, электр станцияларында тїрлi жѕмыстар
iстеген. Ўдеби шыІармалар жазумен 17 жа 
сынан
шѕІылдана бастады. 1893 жылы «Сан-Франциско
дауысы» газетiнде тырнаіалды туындысы «Жапон
жаІалауындаІы Тайфун» атымен басылды. Содан кейiн
кµптеген ±ґгiмелерi, повестерi, романдары жа 
рыііа
шыІа бастады.
«Јасіырдыґ баласы», «Оныґ ±кесiнiґ іѕдайы»,
«Аяздыґ балалары» т.б. жинаітарымен бiрге «Јар іызы»
романы, жануарлар туралы «Аі азу» повесi, «Жолда
жїрген жолаушылар їшiн», «Солтїстiк жорыІы»,
«Ґмiрге іѕштарлыі», «Тыртыі адам» т.б. ±ґгiме, новел-
лалары жарыііа шыіты.
«Темiр µкше» (1912) романында жазушы сол кездегi
іаржы ж±не µнерк±сiп алпауыттарыныґ ±дiлетсiздiгiн
сынІа алса, жануарлар жайындаІы шыІармаларында
ЎЛЕМ  ЎДЕБИЕТI

адам мен табиІат ж±не хайуанат дїниесi арасындаІы
кїрделi байланыс жан-жаіты суреттеледi. Жазушы
шыІармасындаІы биiк белесi – «Мартин Иден» роман-
биографиясында автордыґ µзiндiк тѕлІасы, іоІам мен
іоршаІан ортаны тануы, шыІарма µнер жµнiндегi
ойлары кµрiнiс тапіан. Бѕлардан кейiн «Айлы аліап»,
«Yлкен їйдiґ іожасы» т.б. шыІармалары жарияланды.
Јазаі ±дебиетiнде Лондонныґ «Телегей теґiз, аттаныс»
шыІармасын 1926 жылы «Жаґа мектеп» журналына
алІашіылардыґ бiрi болып аударып, жариялаІан –
Ж.Аймауытов. Кейiннен Лондон шыІармаларын М.Ўуе -
зов, М.Д±у летбаев, Б.Омаров т.б. іаламгерлер аудар Іан.
М.Ўуе зовтiґ «Кµксерек» повесiнен канадалыі жазушы
Эрнест Сетон-Томпсонныґ «Винипег іасіыры» мен
Лондонныґ «Аі азу» атты шыІармаларыныґ ±серi
байіалады. Оныґ шыІармалары іазаі тiлiне аударылып,
кеґ тараІан. Солардыґ бiрi – «Мексика ѕлы» атты
±ґгiмесi. 
Мексика ѕлы
Ривера µзiнiґ бѕл айіаста іалай да жеґуi керек
екенiн бiр с±т естен шыІарІан жоі. Оны осы айіаста
итермелеген ѕлы кїштiґ сыры зал толы кµрермендердiґ
бiрiнiґ ойына да кiрiп шыіпайды. Дэнни Уорд аіша
їшiн, сол аішаІа негiзделген жеґiл µмiр їшiн
тµбелесетiнiн тереґ тїсiнедi. Оныґ кµз алдына бiр с±т
туІан елiнiґ аянышты тѕрмысы, жанары ыза-кекке толы
бейнесi ап-айіын елестеп µттi.
Јым-іиІаш кµрiнiстер. Компания л±пкесi алдындаІы
алаґ, сол алаґда иiн тiрескен мыґдаІан аш жѕмысшылар,
солардыґ тµбесiнде іамшы ысіыртып, іылыш ойнатіан
генерал Росалью Мартинес пен Порфирно Диастыґ сол-
даттары, іанды іырІан… Осы бiр кµрiнiстер µмiр баіи
таусылмастай, жазыісыз тµгiлген адам іаны 챴гi тау-
230

сылмастай кµрiнедi… Јаралы тїн, іапас тїн! Сол тїн
іѕшаІында таІдыры їшiн тартысіан жандар мїрдесi
Вера-Круске жµнелтiлiп, акулаларІа жем болып жатыр.
Ґлiктер арасымен iлгерi еґбектеген ол жендеттер айуан-
дыіпен азаптап µлтiрген ата-анасыныґ парша-парша
м±йiттерiн Іана тапты. Ўсiресе кеудесiн баса тау болып
їйiлген µлiктер астынан басы Іана кµрiнiп жатіан ана
бейнесi санасын семсердей тiлгiлейдi. ТаІы…. таІы да
сoлдаттар винтовкасы ажал оІын іардай боратты. Сол оі
астымен аш кїзендей бїгiле еґбектеп іашіан жетiм
ѕлан жїрегi уланІан іасіырдай алас ѕрады.
Дауыл толіытіан теґiз шуындай ду соІылІан шапа-
лаітар їнiнен селт етiп, басын кµтерген Ривера айна-
ласында іѕрдай жорІалаІан жаттыітырушылары мен
секунданттарын ертiп, орталыі алаґмен келе жатіан
Дэнни Уордты кµрдi. Оны іолпаштап соІылІан алаіан-
дар дауылы бес минут бойы дїрiлдеп тѕрды.
Ал РивераІа ешкiм назар да салмады. Тiптi ешкiм
оныґ осы жерде бары-жоІын бiлмейтiн, бiлгiсi де кел-
мейтiн т±рiздi. 
Зал таІы да ду іол соіты. Дэнни іарсыласына іарай
беттеген едi. Ол еґкейiп, Ривераныґ оґ іолын екi іолы-
мен алып, зiлдене жай сiлкiдi. Содан соґ бетiн
Ривераныґ бетiне таіай кїлiмсiредi. Оныґ осы бiр іалпы
кµрермендердi таґ іалдырып, таґдайларын іаітырды.
Ол д±л іазiр іарсыласымен емес, туІан iнiсiмен кездесiп
тѕрІандай едi. Кµпшiлiк солай ѕІынды. Дэннидiґ
іимылдаІан ерiндерiнен оныґ сµйлеп тѕрІанын байіап,
не деп тѕрІанын есiтпесе де, ±йтеуiр бiр ыстыі лебiз
бiлдiрiп жатіан шыІар деп жорыІан кµрермендер таІы да
дыбырласып, µздерiнше д±н риза болысып жатыр.
Дэннидiґ сыбырын тек Ривера Іана айіын есiттi.
– Ўй, Мексика жiгiтi, – дедi ол езуiне мысіыл кїлкi
їйiрген іалпы, ысылдай сыбырлап, – іазiр сенiґ кеудеґ-
нен жаныґды суырып аламын!
231

Ал Дэнни шешiнген кезде ±лгiлер «паЅ» деп таґдана
таґдай іаіты да іалды. Шынында да оныґ серiппедей
бѕлтылдаІан шаіпаі еттерiнен дїлдей кїштiґ лебi есiп
тѕр едi. Аппаі терiсi жып-жылтыр, шираітыі пен сер-
пiндiлiк, кїш-іайрат тѕла бойына сыймай тѕрІандай.
И±, ол мѕны талай айіаста айіын кµрсеттi де. Оныґ
су ретiмен бетiн шѕбарламаІан бiрде-бiр спорт журналы
жоі.
Спайдер Хонерти Ривераныґ тоіыма кµйлегiн басы-
нан сыпырІан кезде, зал iшi кїґiренiп кеткендей болды.
Јара торы µґi оны барынша арыі та ±лжуаз етiп кµрсеттi.
Рас, бѕлшыі еттерi бар болатын, бiраі іарсыласымен
салыстыруІа келмейтiн. Алайда, ала-бѕртіан кµпшiлiк
оныґ апайтµс кеґ кеудесiн байіай алмай іалды. Сол
сияіты олар Ривераныґ бѕлшыі еттерiнiґ ±рбiр клетка-
сыныґ кез келген соііыІа дайын тѕратынын, шаршап-
шалдыІуды бiлмейтiн тµзiмдiлiгi де, берiк жїйкесi оныґ
денесiн іуатты механизмге айнал дырып жiбергенiн де
аґІара алмаІан. Кµпшiлiк тек іара торы µґдi, он сегiз
жастаІы талдырмаш бозбаланы Іана кµрдi. Дэннидiґ жµнi
бiр басіа! Дэнни жиырма тµрт жастаІы наІыз ер мїсiндi
жiгiт. Бѕл айырмашылыі, ±сiресе екеуi тµрешiнiґ соґІы
кеґесiн тыґдап, іатар тѕрІан кезде ала-бµтен кµзге тїстi.
Ривера осы жерде тiлшiлердiґ ту сыртында отырІан
Роберттi кµрдi. Ол ±деттiгiден гµрi масаґдау екен, тiлi
бѕрынІыдан бетер кїрмеле тїсiптi.
– Жасіанба, Ривера, – дедi ол мiґгiрлеп, – есiґде
болсын, ол сенi µлтiрмейдi.
Ривера оныґ сµзiн есiткен сыґай байіатпады.
– Јарашы, мына томаІа – тѕйыі сайтанды! – дедi
Роберт кµршiсiне бѕрыла мiґгiрлеп. Сол баяІы іырсыі-
тыІынан жазбайды.
Гонг іаІылды да, айіас басталып кеттi. Кµрермен-
дер бiр серпiлiп, алІа еґтелей іалысты. Шыдамсыздана
шиыршыі атып тѕрІан Дэнни екi аралыіты бiр-аі аттап,
232

Мексика баласын екi шайнап, бiр жѕту маісатымен
дїрсе іоя бердi. Ол «±» дегеннен-аі РивераІа жѕды -
рыіты жаґбырдай жаудырып кеп жiбердi. Сµйткен ше
болмай мексикалыі таІы да аріанІа соІылды.
Мѕны боксшылар айіасына ѕісату да іиын едi. Кїшi
басым аІаныґ ±лжуас iнiнi бµрiктiрiп сабаІанымен пара-
пар болды. Дэннидiґ іѕтырына, екiлене жаудырІан жѕ-
дырыІыныґ астынан Ривера кµпшiлiкке ±реґ-±реґ іылаґ
бередi. Бiр минут, екi минут µттi. Боксшылар бiр с±т
ажырасіан кезде Іана кµрермендер кµзi мексикалыііа
тїстi. Оныґ ернiн былІары іолІап жырып кетiптi. Мѕр-
нынан іан дiрдектеп тѕр. Алайда оныґ саліын іанды-
лыІын, суыі кµзіарасыныґ баяІы м±з іалпында іалІанын
ешкiм байіай алмады. Ол чемпиондыііа таласіан талай
мыітыныґ жѕдырыІына жанды нысана болІанды. Сон-
даІы табатын табысы жарты доллар едi. Дегенмен, сол
жѕдырыітар мѕны асіан тµзiмдiлiкке баулып, іѕрыштай
шыґдапты да.
Осыдан кейiн ешкiм кїтпеген керемет оіиІа болды.
Жѕдырыітар дауылы кїрт тынды да, Ривера рингте жал-
Іыз іалды. Дэнни, іаЅарлы да даґіты Дэнни шаліасынан
тїсiптi. Ол теґселiп барып, немесе тiзерлей барып,
жайлап жантая іѕламады, мѕрттай ѕшты. Оны Ривера-
ныґ серпе ѕрІан сол іолы баудай тїсiрген екен.
Дэнни с±л есi кiрген кезде барып іимылдады. Бокс
жанкїйерлерiнiґ мѕндай нокаут кезiнде іѕлатушыны
іолпаштап дуласатыны бар Іой. Бѕл жолы б±рi тiлдерiн
жѕтып іойІандай тым-тырыс. Олар iстiґ бѕлайша насыр-
Іа шабатынын кїтпеген едi. Зал секунд санаІан
тµрешiнiґ їнiн iштен тына тыґдап отыр. Осы кезде
масаттана сµйлеген Роберттiґ дауысы естiлдi.
– Ол екi іолымен бiрдей ѕра алады дегенiм осы Іой
сендерге.
Бесiншi секундта Дэнни етпетiнен аударылып тїстi.
Ал тµрешi жетiге дейiн санаІанда бiр тiзерлеп дем алып,
233

234
«тоІыз» дегенде атып тѕруІа дайын тѕрды. Егер тµрешi
«он» деген кезде тiзесi еденге тиiп тѕрса, оны жеґiлдi
деп санау керек. Мѕндайда тiзесi еденнен кµтерiле
бергенде-аі, оны тiк тѕрды деп санап, Ривераныґ таІы да
ѕрып жыІуІа еркi бар. Ривера асыІыстыі жасаІысы
келмедi. Ол тек Дэнни тiзесiн еденнен кµтере бергенде
Іана ѕруІа дайындалды. Ривера іарсыласын айналып µте
бергенде тµрешi екеуiнiґ арасына килiге кеттi. Ривера
оныґ ±р секундты барынша жай санап тѕрІанын бiлiп
тѕр. БарлыІы, тiптi мына тµрешiге дейiн іарсы бѕІан.
– Мексикалыітыґ соііысы неткен кїштi едi? – деп
сыбырлады жаттыітырушыІа Дэнни. Секунданты іара
борша болып жанталаса терiн сїртiп, желпiп жатты.
Екiншi, їшiншi раундтарда кµзге ѕратын с±ттер
болмады. Айлакер, т±жiрибелi ринг королi Дэнни ±р
тїрлi айла-шарІымен уаіыт оздырып, бiрiншi раундтаІы
іатты соііыдан есiн ±бден жиып алІысы келiп жїр.
Бойына бiткен айрыіша іайрат пен мiнезiндегi іажыр
Іана тµртiншi раундта оны µзiне-µзiн келтiргендей болды.
Айла– шарІыны да ѕмытты. Јарсыласыныґ тартысуын
іарашы! Дэнни жинаітаІан т±жiрибесiне жїгiндi. Ґзiне
±лгiдей іатты соііы дарытпас їшiн б±секелесiн ±бден
шаршату т±сiлiне кµштi. Ривераныґ бiр соііысына їш
соііымен жауап берiп жїр. Бiраі бѕл нокаутіа
тїсiруден гµрi кек алуІа ѕісайтын едi. Јауiп талма
тѕстан тиетiн жѕдырыітыґ д±лдiгi мен салмаІында Іой.
Екi іолымен де іапталдан іысіа соііымен сiлейте
алатын мына баладан Дэнни шынымен абайлау керектiгiн
ендi тїсiнгендей.
ЈорІаныста Ривера шабуылды сол іолымен іаІу
±дiсiн іолдануда. Јайта-іайта µз н±тижесiн берген осы
±дiс Дэннидiґ басы їшiн іауiптi едi. Бiраі Дэнни талай
кµксоітаны кµрген сарабдал боксшы Іой. Сондыітан да
жѕрт оны алдын ала чемпионІа балап та іойІан. Ол
ѕрыс ±дiсiн де ойламаІан жерден µзгерте алатын.

Жетiншi раундта Дэнни да іатты соіты. Ривера теґ-
селiп барып с±л іѕламай іалды. Есiн жиІызбай Дэнни
іайта ѕрды. Ривера кермеден асып барып репортерлердiґ
ортасына тїстi. Олар оны рингке іайта итермеледi. Риве-
ра бiр тiзерлей отырып ауыр демалуда… Керменiґ ар
жаІында б±секелесi кїтiп тѕр. Тµрешi ара тїсудi де
немесе Дэннидi тежеудi де ойлаІан жоі. Елеуреген
жѕртта ес іалмады.
Бiреу µґешiн жырта айІайлады.
– Саудасын бiтiр, Дэнни!
Жїздеген дауыс ѕлардай шулап, іостап кеттi. Дэнни
іолынан келгенiн iстеуге дайын тѕр, бiраі тµрешi тоІыз
емес, сегiз санаІында Ривера кенет кермеден аса секiрiп
барып, б±секелесiн іѕшаітай алды.
Ривера буынын бекем ѕстады, басыныґ буалдыр-
ланІаны да сейiлгендей. Солай болуІа тиiс іой! Мы-
налардыґ б±рi арамзалар емес пе? ТаІы да кµз алдына
манаІы суреттер елес болып µттi. Шµлге тартылІан темiр
жол, жандармандар мен америкалыі к±сiпкерлер, тїрме-
лер мен полиция іапастары, іѕдыі жанындаІы іаґІыбас-
тар… Мѕныґ µзi де винтовка емес пе? Ол µзiнiґ Мекси-
касы їшiн соІысады!
Ривера іалайда жеґiлмеуге бел буды. Сегiзiншi
раундта оныґ іарсыласы ±уелгi соііысын іайталаІысы
келiп ±рекеттенiп баіты. ТоІызыншы раундта жѕрт таІы
да тосын жайІа тап болды. Боксшылар бiр-бiрiмен
жаіындаса бергенде Ривера кiлт кейiн шегiндi де, оґ
іолы найзаІайша жарі ете тїстi. Дэнни іѕлап тїстi.
Жѕрт сiлтiдей тынды. Дэнни µз ±дiсiнiґ іѕрбандыІына
шалынІанды. Оґ іапталдан тµменнен жѕмсалатын оныґ
атаіты ±дiсi бѕл жолы µзiне жай оІы болып іайтты.
Тµрешi тоІыз санаІанда кµтерiле тїскен Дэнниге ол
іайыра шабуыл жасамады. Мексикалыі іиын жаІдайІа
тап болІанда тырп етпеген тµрешi бѕл жолы айіасты
жалІастыруІа жiберер емес.
235

Оныншы раундта Ривера б±секелесiн иек астынан екi
рет оґдырмай ѕрды. Дэнни болса долырып кеттi. Езуiнде
кектi кїлкi ойнап, ызалана тµбелеседi. Ол темiрдей
тегеурiнiмен Ривераны б±рiбiр жасыта алмады. Дауыл-
дай соііылардан жалтара жїрiп, б±секелесiн їш рет
оґдырмай отырІызды-ау! Ендi Дэнни б±сеґсiп, он бiрiншi
раундта сыр бере бастады. Осы с±ттен он тµртiншi
раундіа дейiн кїшiн їнeмдеп, саі іимылдады. К±нiгi
боксшылардыґ беделiне нѕсіан келтiретiн, рѕісат етiл-
меген іѕйтыріы т±сiлдердi іолдануІа да арланар емес.
ШынтаІымен б±секелесiнiґ іолІабын іысып та іалды,
іолІабымен Ривераныґ аузы-мѕрнын да басты, іапсыра
іѕшаітап жатып, дауыстап балаІаттап та іояды.
Арамза іылыітарын кµре тѕра тµрешiден бастап,
кµрермендер б±рiбiр Дэннидiґ жаІында.
Кїтпеген іарсылыііа кездескен Дэнни аіырІы бiр
жойіын соііыІа їмiт артты. Ашынды, жалтарды, бар
кїшiн жиып, тµпелей соііылап, тiзгiндi µз іолына алуІа
барын салды. 
Бiлегiнен ±л кетпей тѕрІанда Дэнниден оны кїтуге
де болатын едi.
Ривера соііы їстiне соііы алды. Жѕдырыі жаґ-
бырша жауды, мейлi, тек кеуде тїйiстiрiп жаіын жiбер-
месе болІаны. Дэннидiґ осы тегеурiнi кезiнде жѕрт
тїгел аяІынан тiк тѕрды. Б±рiнiґ кµздерi іарауытып,
естерi ауІан. Ешкiм ештеґе тїсiнбейдi. Тек µздерiнiґ
сїйiктiсiнiґ мерейiн кµрiп, бар дїниенi ѕмытіан.
– Айіастан іашпа! – деп аласѕра айІайлайды олар
РивераІа.
– Ашыл, кїшiк! Ашыл! Ґлтiр оны! Дэнни, сенiґ
iсiґ аі!
Бїкiл залда саліын іанды жалІыз Ривера Іана. Тем-
пераментке келгенде Риверадан іызу іанды ешкiм жоі,
бiраі ол тасіа ѕрІан теґiз толіынындай шапшыІан мына
тобырдыґ жалыны оІан кешкi самалдыґ желпуiндей Іана
±сер ететiн алапат дауылдарда шыныіты емес пе?
236

237
Он жетiншi раундта Дэннидiґ ойлаІаны iске асіандай
болды. Оныґ ауыр соііысы Ривераны екi бїктедi. Јол-
дары сылі тїсiп, т±лтiректеп шегiне бердi. Дэнни баіыт-
ты с±т туды деп есептедi. Бала іазiр оныґ еркiнде. Бiраі
Ривера бѕл айламен оны ашыі іалдырып, жойіын
кїшпен иектiґ астынан ѕрды. Дэнни мѕрттай ѕшты. Їш
рет кµтерiлмек болды. Ривера да соііысын їш рет
іайталады. Тµрешi оныґ мѕнысын ешіашан бѕрыс деп
айта алмайтын едi.
– Билл! Билл! – деп шыжбалаітады Келли тµ решiге.
– Мен не iстей аламын? – деп кейiн жауап бердi
тµрешi. – Мен сѕлтаурататын еш н±рсе жоі.
Тµрешi оныґ іолІапты іолын алып, ыіылассыз жоІа-
ры кµтердi. Ривераны іѕттыітаІан ешкiм болмады.
Секунданттар орындыі та іоймаІан, µз бѕрышына жал-
Іыз барды. Ол кермеге аріасын тiреп, кектi кµзiмен
секунданттарІа іарады, бара-бара жанары он мыґ жанкї-
йер отырІан бїкiл залды шарасына сыйІызып алды.
Тiзелерi дiрiлдеп, ±бден іалжыраІандыітан талмаусырап
кеттi.
1. ШыІарма мазмѕнын іысіаша баянда, одан іандай ой
тїюге болады?
2. Ривераныґ намысын жанып, іажырын кїшейткен іан-
дай кїш?
3. Јазаі ±дебиетiнде спорт таіырыбына жазылІан іандай
шыІармаларды бiлесiґдер?
1. Ривера мен Дэнниге салыстырмалы мiнездеме
берiґдер. 
2. «Ер намысы–ел намысы» деген таіырыпта ауызша
±ґгiме іѕрастырыґдар.
3. Ґздерiґнiґ сїйiктi спортшыларыґ жµнiнде ±ґгiмелеґ-
дер.
4. «Мексика ѕлын» Б.Соіпаібаевтыґ «Жекпе-жек» шы-
Іармасымен салыстырып байіаґдар. 

238

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: