Бас редакциясы

99
Шебер іолмен іойІандай. 
Алып бiздi,              
Тастап iздi,          
Экспресс келедi.       
Алып іашып,
Демiн шашып,        
Кейде бїлк-бїлк желедi…
Кеґсiґ, дала,          
ТуІан ана,            
Кµйлегiґ кеґ кµк ала. 
Жан беретiн,      
Т±н беретiн,
Мейiрiмдi ана, сен Іана…
Жiбек жасыл, 
Аныі асыл,  
Кестесi гїл киiмiґ.
Кµркем ана,
Сенде Іана
Тiршiлiктiґ  тїйiнi.
Жасыл шµбiґ,
Жѕмсаі кµгiґ,
Жiбек кiлем демес пе?
ЈызІалтаіты
СарІалдаіты,
Кестесi оныґ емес пе?
Сары, Јызыл,
Кїлгiн шикiл,
Кµк шµп-шѕбар сансыз гїл.
Тїрлi кесте
Десте-десте
Кµк торІындай емес пе?...
Јалыґ орман
Байлыі толІан.

Кµлбеген кµк бел – анау!
Биiк тауыґ,
Кїнде жауын,
Аііан дария, кµл – анау!..
1. Ґлеґ аіынныґ іандай 굴iл кїйiн, шаттыі сезiмдерiн
бiлдiредi? М±тiннен тауып, оіып берiґдер.
2. Ґлеґнiґ іай шумаітарында аіынныґ іандай арман-
тiлегi, ОтанІа деген сїйiспеншiлiгi, азат елдiґ мекенi –
кеґ даланыґ ±сем кµрiнiсi жырланІан?
3. Ґлеґнiн ±р шумаІы алты жолдан іѕралІанын еске-
рiґдер. Ґлеґдi оіыІанда ±р шумактыґ жiгiн ж±не жол-
дардын сонІы сµздерiнiґ µзара ѕйіасын байіай
бiлiґдер. Ґлеґнiґ жеке шумаітарындаІы жолдарда
бiртектес дауысты дыбыстардыґ, сондай-аі бiртектес
дауыссыз дыбыстардын іайталануын байіап, атап
кµрсете бiлiґдер.
Эпитет туралы
Кеґсiґ, дала,
Жан беретiн,      
ТуІан ана,
Т±н беретiн,
Кµйлегiґ кеґ кµк ала.
Мейiрiмдi ана, сен Іана.
С. Сейфуллин «Еркiн дала» атты осы µлеґiнде кеґ даланыґ
±демi кµрiнiсiн анаІа т±н іасиеттер аріылы айіындап,
суреттеп отыр. Осылай бiр заттыґ, не іѕбылыстыґ айрыіша
сипатын, сапасын айіындайтын суреттi сµз эпитет деп ата-
лады.
100

101
БЕЙIМБЕТ  МАЙЛИН
(1894–1938)
Бейiмбет (БимаІамбет) ЖармаІамбетѕлы Майлин
1894 жылы бѕрынІы ТорІай облысы, Јостанай уезi,
Дамбар болысындаІы Аітµбе деген жерде (іазiргi
Јостанай облысы, Таран ауданы, Майлин кеґшарында)
туылІан. 1911–1912 жылдары АрІынбай іажыныґ
медресесiнде, ЈостанайдаІы орыс-іазаі мектебiнде, Уфа-
даІы ўалия медресесiнде, Троицк іаласындаІы У±зифа
медресесiнде оіыІан.
1923–1925 жылдары Јостанай губерниясында
«Ауыл» газетiнде «Еґбекшi іазаі», «Ауыл тiлi» газет-
терiнде ±деби іызметкер  ж±не редакторлыі  іызметтер
атіарады. УфадаІы ўалия медресесiнде оіыІан жылдары
татардыґ ў.Ибрагимов, М.ўафури т.б. аіын-жазушыла-
рымен шыІармашылыі байланыста болaды. Осы оіу
орнындаІы «Садаі» іолжазба журналында «Мѕсылман-
дыі белгiсi» атты тѕґІыш µлеґi жарыі кµредi. Оныґ
алІашіы шыІармалары – «Јостанай уезi, Дамбар болы-
сы» очеркi, «Мѕітаждыі», «Кµґiлiме» атты µлеґi,
«ШѕІаныґ белгiсi» повесi, «БолІан iс» ±ґгiмесi «Айіап»
журналында, «Јазаі» газетiнде жарияланады. 
Сонымен бiрге, «Мыріымбай», «Кедейдiґ кейiстiгi»,
«Јарасор», «Бер, Мыріымбай, іолыґды» т.б. µлеґдерi
бар. Ол оннан астам поэманыґ авторы. «Байдыґ іызы»,
«Разия іыз», «Јашіын келiншек», «Маржан» поэмала-
рында іазаі ±йелдерiнiґ aянышты таІдырын жырлайды.
Майлин – ±ґгiме жанрыныґ шеберi.

102
Гїлденсе ауыл – гїлденемiз б±рiмiз
Гїлденсе ауыл – гїлденемiз б±рiмiз,
Ауыл – дене, бiз – іозІатар жанымыз.
Кел, еґбекшi іол ѕстасып бiр туІа,
Жиналайыі іалмай жасы, к±рiмiз!
Азулыныґ азу тiсiн сындырып, 
Теґдiк кїнi туІандыІын шын іылып.
АуылдаІы ±рекеттiґ б±рiн де
Жермен-жексен жiберейiк жїн іылып!
Јара тѕман їстiндегi жарасын,
Нѕрын шашып кїн жылтырап іарасын.
Јѕшаі жайып алсын іарсы ±дiлдiк,
Жылай келген іалыґ кедей баласын.
Гїлдендiрiп жiберейiк нѕр берiп, 
Жасыл шалІын тѕрсын безеп тїр берiп.
Танымасын, таґыріасын жат дѕшпан,
Жарым жылда іараІанда бiр келiп.
Жауыздардыґ жїрер жолы бµгелсiн!
Бµгелген соґ їнi µшкенiн кµрерсiґ.
Мїгедектеп, жалтаітамай, жасіанбай,
Сорлы кедей бой жазып бiр кенелсiн!
Гїлденсе ауыл – гїлденемiз б±рiмiз,
Ауыл – дене, бiз іозІатар жанымыз.
Кел, еґбекшi, теґдiк туын іолІа ѕстап,
Келгенiнше тырысайыі ±лiмiз!..
1. Ґлеґдi м±нерлеп оіып, м±нiн тїсiнiґдер.
2. Аіынныґ «ауыл – дене, бiз – іозІатар жанымыз» деген
жолдарынан ненi ѕітыґдар?
3. Жауыздар деп кiмдердi айтып отыр?
4. Кешегi кїн мен бїгiнгi ауыл кµрiнiсiн салыстырыґдар.

103
IЛИЯС  ЖАНСЇГIРОВ
(1894–1938)
Iлияс Жансїгiров 1894 жылы 14 мамырда бѕрынІы
Јапал уезi, Аісу болысында (іазiргi Алматы облысы,
Аісу ауданында) туІан. АлІашында µз ±кесiнен, ауыл
молдаларынан сауат ашіан. ЈараІаш ауылында ж±дитше
бастауыш мектептi бiтiредi. 1919 жылы Ташкенттегi екi
жылдыі мѕІалiмдiк курсіа оіуІа тїседi. Оны бiтiрген
соґ µз ауылында мѕІалiм болып, кейiн «Тiлшi» газетiнде
іызмет атіарады. 1922 жылы ВерныйдаІы (АлматыдаІы)
Јазаі аІарту институтыныґ меґгерушiлiгiне та 
Іай -
ындалады. 1925 жылы М±скеудегi Журналистика
институтына оіуІа тїсiп, оны бiтiрiп шыііан соґ,
«Еґбекшi іазаі» газетiне іызметке жiберiледi. Iлияс
Жансїгiров шыІармашылыі жѕмыспен іатар Јазаістан
жазушылар одаІын ѕйымдастыру iсiне де белсене
іатысады. Жансїгiровтiґ баспа бетiн кµрген алІашіы
туындылары – «СарыаріаІа», «Тiлек» деген µлеґдерi.
Бѕлар 1917 жылы Семейде шыІып тѕрІан «Сарыаріа»
газетiнде жарияланІан. Осыдан соґІы µлеґдерi «Сана»
журналы «Тiлшi», «Аіжол», «Кедей еркi» газеттерiнде
жиi жарияланІан.
М±скеуде оіып жїрген кезiнде «Заводта», «Ораі пен
балІа», «Отарба» µлеґдерiн їлкен аіындыі шеберлiкпен
жазып, іазаі поэзиясын тыґ таіырыппен байытты. 1928
жылы «СыІанаі» атты тѕґІыш жинаІы басылып шыІады.
Осыдан былай іарай Жансїгiров халіына іаламы
ѕшталІан, тереґ ойлы, талантты аіын ретiнде м±шЅїр

104
aтанады. Ол драматург ретiнде де жемiстi еґбек етiп,
«Кек», «Тїрксiб», «Исатай Махамбет» пьесаларын
жазІан.
Анам тiлi
Јадiрлi, баІасы алтын анам тiлi,
Сенiмен баІаланІан балаґ тїрi.
Тµрт бµлiп тїн ѕйіысын жѕбатам деп,
Сенiмен ±лдилеген анам менi.
Бесiкте белiн буып бiтiскемiн,
Сµйлесiп, шешем жїнiн тїтiскемiн.
«Апа» деп, «Ў» деп жылап, аузымды ашып,
Емшектен еґбек іылып, сїт iшкемiн.
Маґымды сенiменен таныІамын,
Сенiменен іуанып, налыІамын.
Дене ауырлап, жан жаліау тартіан шаіта,
«УЅ» деп шаршап, дем алып шалыІамын.
Тiлегенiм, іорыііаным б±рi де сен,
Сасіанда да жармасам ойбайыммен.
Апк±усар
1
болса-даІы ѕжмаітаІы,
Т±ттiлiктi кµрмеспiн сенiмен теґ.
1. Аіын µз ана тiлiн іалай баІалайды?
2. Ана тiлi аріылы адам µзiн іоршаІан ортадан бастап бай-
таі ±лемдi іалай танып бiледi?
1. ШыІарманы МаІжан µлеґiмен салыстырыґдар.
2. Ґлеґдi м±нерлеп оіуІа жаттыІыґдaр.
1 
Апк±усар — жємаітаІы з±мз±м суы, мµлдiр де д±мдi су деген маІынада.

105
Домбыра
Домбыра, сенде мiн бар ма?
Мiнсiз болсаґ – тiл бар ма?
Тiл жоі деуге бола ма,
Тiлден аныі їн барда?
Домбыраныґ кїшi мол
Кµмейiнде кїй барда?
Сылдыр-сылдыр
Сар іамыстан
Тµгiлдi жыр,
Ґрдi алыстан.
Келдi жаіын сеґ іаІысіан,
Їн шыііандай жолбарыстан.
Тѕншыііандай
Ґлдi арыстан,
Ат шапіандай
Жер іайысіан.
СыґІырады ±сем кїй,
Јоґыр Баліаш желiмен
Сылдырады іамыстай.
Бiрде жуыі жеделдеп,
Бiрде сарын алыстай.
Бiрде жердi су басты,
Сел іаптаІан дабыстай.
Бiрде жердi су басты,
ЄрандаІан жарыстай.
Бiрде адаітап аіты кїй
АІалаІан дауыстай.
Ыґыранып іалды домбыра
ЈамыстаІы барыстай.
Кїй шерiнде шек тартты,
Кїй найзасы іылтылдап,
Јѕлаі тїпте – жїрегi
Јояр ма екен шанышпай?

106
Кїйге
Кїй, сенi т±ттi кµрем жаным сїйiп,
Тыґдаймын тыным алмай, жанып, кїйiп,
Ґмiрдiґ сырын ашып жїрегiме,
Музаныґ ±мiрiне басымды иiп.
Алайыі, ескi кїйдiґ б±рiн жиып,
ЖандырІан ой-іиялды, іалыґ кїйiк,
Шерттiрiп іѕнарлыраі домбыраІа,
Тербелiп ырІаІына тамылжиыі.
1. Јазаітыґ кїй µнерi туралы не бiлесiґ?
2. Аіын кїй µнерiн іалай баІалайды?
3. Кїй тыґдаІаннан µзiґ іандай ±сер аласыґ?
1. «Домбыра – іазаі халіыныґ ѕлттыі аспабы» таіыры-
бында ой толІа.
2. Ґлеґде домбыра тiлiн, іѕдiретiн суреттеу їшiн іолда-
нылІан бейнелi сµздердi тап.
3. Ґлеґнiґ динамикалыі іуатын арттырып тѕрІан тiл
шеберлiгi, ѕйіас тїрлерiне назар аудар.
4. Ґлеґдi м±нерлеп оіыґдар.
Градация – дамыту – алдыґІы сµзден соґІы сµздi,
алдыґІы ойдан соґІы ойды, алдыґІы іѕбылыстан соґІы
іѕбылысты асыра, асіаітата тїсу. 
Мысалы, «Јобыланды батыр» жырындаІы Тайбурылдыґ
шабысын естерiґе алыґдар. Iлиястыґ «Домбыра» µлеґiне
назар аударыґдар. 

107
МЄХТАР  ЎУЕЗОВ
(1897–1961)
Єлы жазушы, іоІам іайраткерi, Іѕлама Іалым,
Јазаістан ўылымдар академиясыныґ академигi, филоло-
гия Іылымдарыныґ докторы, профессор М.Ўуезов бѕ-
рынІы Семей уезi, ШыґІыстау болысыныґ № 8 ауылына
іарасты АяііараІан  ауылындa орта д±улеттi отбасында
дїниеге келген. Ўкесi Омархан мен атасы Ўуез сауатты
адамдар болІан. Алты жасында атасыныґ їйретуiмен
Абайдыґ µлеґдерiн жаттап, оны ѕлы аіынныґ µзiне
айтып берген. Бѕл оіиІа бала Мѕхтардыґ есiнде 챴гi
саіталып іалады. Жетi-тоІыз жас аралыІында ауыл
мектебiнде сауатын ашіан. 1908 жылы Семейдегi Кама-
лиддин хазрет медресесiнде оіып, одан орыс мектебiнiґ
дайындыі курсына ауысады. 1909 жылы ±кесi Омархан
іайтыс болып, ауылына оралады. Семей мѕІалiмдер
семинариясын бiтiрген Ўбiш Хасенов деген мѕІалiмнен
бiр жыл д±рiс алады. Немере аІасы Јасымбек оны жаз
бойы µзi дайындап, 1910 жылы Семей іалалыі бес
сыныптыі орыс-іазаі училищесiне оіуІа орналастырады.
Сол училищенiґ соґІы сыныбында оіып жїргенде «Дау-
ыл» атты алІашіы шыІармасын жазады. Училищенi 1915
жылы аяітап, Семей іалалыі мѕІалiмдер семина 
-
риясына тїседi. Семинарияда оіып жїрiп те шыІар -
машылыіпен айналысады. Ш±к±рiм Јѕдайбер дiѕлыныґ
«Жолсыз жаза» дастаныныґ негiзiнде «Еґлiк-Кебек»
пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында
Ойіѕдыіта сахналастырады.

1922 жылы кїз айында М.Ўуезов Ташкент іаласын-
даІы Орта Азия мемлекеттiк университетiне тыґдаушы
болып оіуІа тїседi, ±рi «Шолпан» ж±не «Сана» жур-
налдарыныґ аліа мїшесi болып жѕмысіа орналасады.
1924–1926 жылдары Семей іаласындаІы мѕІалiмдер
техникумына оіытушылыііа іалдырылады. Сонда жїрiп
«Таґ» журналын шыІарІан.
Бiржан сал Абай ауылында
(«Абай жолы» романынан їзiндi)
…Абай Ўйгерiмдi осыдан їш ай бѕрын ѕзатып ±кел-
ген едi. Јазiр басында желегi бар жас келiншек іалыґ
іонаі ортасында, Абай іасында отыр. 
Бѕл екеуiнiґ осы жолІы іонаІы да µзгеше. Ол –
µґшеґ іыз-келiншек пен бозбала. Жиын бастыІы Абай
болып іазiргi с±тте мына ауылдыґ µзге тiрлiгiнен оішау
бµлiнген бiр топ т±рiздi. Осындай ойын-сауыі жиынныґ
ортасында еґ іадiрлi бiр топ іонаі бар. Шет елден келген
іонаі. Бѕлар – іазiр тµрдiґ тап ортасында, жаІалай
кµрпе їстiнде, їлкен аі жастыітарды шынтаітаІан сал-
серiлер. Солардыґ iшiндегi еґ кµрнектiсi ж±не бар жиын -
Іа іадiрлi, сїйiктiсi – мынау іос iшектi дом быраны
безiлдетiп отырІан орта бойлы, іызІылт жїздi, кеґ аі
маґдайлы, нѕрлы жiгiт. Ол – АріаІа аты шыііан, бїкiл
Орта жїздi асыл саз, ±сем їнiмен ѕйытіан Бiржан сал.
Тобыіты iшiне сонау алыс Кµкшетаудан келген сирек,
сый іонаі. Ґзi аіын, µзi ±ншi, µзi серi-Бiржан. Їстiнде
іара маіпал, кеґ, жеґiл шапаны бар. Омырауы аІы-
тылІан, «серi жаІа» аі кµйлектiґ сыртынан киген
сарІылт тїстi, іытайы жiбек кемзалы бар. Оіалы
таіиясыныґ жiбек шоІы ырІала тїседi. ЈѕйіылжыІан
±нiне іалыґ жиын іыбыр етпей ѕйып, мїлгiп отырІанда,
108

109
кербез ±ншi µзi де жїзiне бiр жылтыр майда реґ бiтiп
нѕрлана іѕбылады. 
Ўншiнiґ «Бiржан сал» атты осы бiр ±нi µзiнiґ майда
іоґыр, сырлы іоґыр сазымен бастала жµнелгенде, µзге
кµп жѕрт iшiнде демiн тартып, іатып тыґдаІан кiсiнiґ бi-
рi – Абай.
Јадiрлi аіын, іѕрметтi іонаІына Абай іадала іарап
іапты. Аі-іарасы ±лi де айіын, таза, ѕзынша кµздерi
µзгеше боп телмiре тїсiп, шарасынан асып їлкейiп
іарайды. Бiраі іазiргi с±тте кiрпiк іаіпай іараІанмен,
бѕл кµз, ±ншi жїзiн кµрiп отырІан кµз емес. Ўн мен µлеґ
сµздi, µнерлiнiґ тїгел µзiн іосып, бiр бiтiм, бiртѕтас
тѕлІадай іиял суретiмен елестетiп, кµрiп отырІан кµз.
Ерекше ±серi бар кїй мен аса ѕнаІан ±н тыґдаІан
уаіытта Абай сол сарын сµзбен іатар, µзге бiр дїниенi
жарыса ойлап кететiн. Ґмiр, іиял суреттерiн, уаіиІа
тасіындарын, жаратылыс, іѕбылыс толіындарын кµрiп,
соІан шомып кетедi.
Јазiр де, мiне, белгiлi ±р іиялы бар ±н, iрi туысты
±ншiнi мынау ортадан бµлiп, жырып, аулаііа ±кеттi.
Шыріау алыс іияІа ±кеттi. ТѕлІасы ерен, кеґ кеуделi,
асіаі їндi ±ншi сахараныґ Іажайып бiр алыбы боп апты.
Сол алып, µнер алыбы, Сарыаріаныґ еґ заґІар биiгi
Кµкшенiґ басына шыІып тѕрып, бар ѕлан ѕзаі Сарыар-
іаІа, сахараныґ саліын бел, самал кµлiне іонІан елi-
жѕртына кµз тастайды. Жуансып кїштiсi, артыісып
асіаІы, кїґiренiп кµбi жїрген жон-жотаІа кµз тастап
іоймай, їн іатады. Ўн тiл іатады. Ескек, асіаі атойдай
іып, зор кеуденiґ алып кїйiн азынатып тµгедi.
«Мен келемiн! Ґнер ±келемiн! Танымай кµршi, аґда-
май баішы! Сай-сїйегiґ босамай, алпыс екi тамырыґ
иiмей кµршi!»… деп, бас идiре ±н тµккенде, ±н емес, нѕр
тµккендей. Ўлемнiґ жїзiнен жауыздыі зѕлымдыІын
іуып ±кетiп, іиялда болса да дїние бетiн, Аріа жїзiн

сан сѕмдыітан тазартып бара жатіандай… Ол ±н асіаі
есiп соііанда, Кµкшенiґ іалыґ сыпсыґ іараІайы – мынау
±ншi басындаІы оіалы таіияныґ жiбек шоІындай болып,
теґселiп барып, тµгiле жапырылып, жол бередi, бас иедi…
Аріаныґ іара тїнi де мынау аіын їстiндегi іара маі-
палдыґ бетiндей майда, мейiр тїнi болады… Сонда ел
жїзi де аіын жїзiндегi жылтырап кµрiнген нѕрІа тол-
Іандай болады. Ел жїзiнде іазiргi аіын тїсiндегi, ±н
їстiнде езу тартіан жарастыі кїлкiдей боп, шат іуаныш
кїлкi кµрiнедi Абай кµзiнде.
Сµйткенде їй iшiнiґ сµйлеген, алІыс айтіан їндерi
шыІып жатыр екен… Ўн їзiлiптi. Абай іиялы Іана їзiле
алмай, аяітап келген іалпы екен. Ол шарасынан шыі-
іандай болІан отты, ойлы кµзiмен ±ншi жїзiне ±лi аґыра
іадалып, іарап іапты.
Абайдыґ тал бойы ѕйып іалІандай, осы халiн елден
бѕрын сезген Ўйгерiм іасында отырып, іолын кїйеуiнiґ
тiзесiне сїйеген боп, шынтаІымен Абайды с±л тїрте
іозІап іалып, аіырын Іана кїлiп оятты… Абай еґ алды-
мен селт етiп, Ўйгерiмге іарап ес жия бергенде, µзi де
кїлiп жiбердi. Бiраі µґi іѕп-іу болІан. Кїлген демi де
дiрiлдеп шыІады. Бѕныґ µзiн жаісы баІып, жаісы ѕІып
отырІаны їшiн сезiмтал Ўйгерiмге сїйсiне іарап іалды
да ендi БiржанІа бѕрылды: 
– Ґзге µзгеґдi не іылайын, Бiржан аІа, – деп бастап,
іонаІына жаґа бiр іуаныш жїзiмен іарады. – Ел аітаІан
бiр аіын болушы едi. Тiлiн безеп, жанын жалдап, тiлен-
шiлiкпен байды сауып, сµз іадiрiн сол кетiрушi едi. Їн
тїзеген бiр ±ншi болушы едi. Кiм кµрiнгеннiґ іосшысы.
Ўр кез, ±р мырзаныґ іосаліысы. Ўн іадiрiн тїсiрiп, бiр
атым насыбайдан арзан етiп едi. Сен ±ндi босаІадан µр-
летiп, тµрге шыІардыґ, соныґа Іана іуанам. Осыныґ-аі
іадiр-іасиетiґдi тануІа жетiп тѕр!.. – дедi.
Бiржан іѕп тыґдап, µзi де сїйсiне кµтерiлiп:
110

– Шiркiн, айтушы мен болІанда, їнемi ѕітырушым
сен болсайшы, Абай! – дедi. Ўйгерiм де, µзге жиын да
екеуiн д±л ѕІынІандай, тїгел іостап кїлiстi. Таґер -
теґнен берi ортадаІы кеґ дастаріан бойында їш жерден
сапырылып отырІан іымыз аздан берi iшiлмей, iркiлiп
іалІан-ды. Јазiр Ербол, МырзаІѕл, Оспан – їшеуi їш
жерден іѕлаштай сапырып, сырлы тостаІандарды іонаі -
тарІа іыдырта бастады. Ўн толастаса болІаны, їй iшi
жапырлап, ±р тѕстан сµйлесiп, кїбiрлесiп, кїлiсiп
жатыр. 
Абай жаґаІы µз ойын аяітатып тоітатпаі боп:
– Бай, баІлан боп, іадiрлi болмайды, жiгiт µнерлi
боп, сол µнерiн ѕстай бiлiп, іадiрлi болады. «Ґнерпаз
болсаґ µр бол» дейдi Бiржан аІа. Жаліы бол, жарлы бол,
ол-кемшiлiк емес. Ґнерлi аіын, асіак ±ншi болсаґ – ел
굴iлiндегi мѕґды айтып, кµзiндегi жасты тыйсаґ, сенен
зор, сенен іадiрлi болмасіа тиiстi! – деп, Абай µз іасын-
да отырІан Ўйгерiм мен iнiсi Ўмiрге іарап, бiр тїйiн
тастаІандай болды.
Абайдыґ сµзi Бiржан µнерiн сонша зор кµтерiп, µз
елiнiґ бар жасына «бiзден бѕл артыі!» деп отыр. Осыны
жалІан намыс ойламай, соншалыі кеґ, жаісы 굴iлмен
айтып отырІаны БiржанІа жаґа бiр ой салІандай болды. 
Ол таІы да домбырасын бiраз бебеулетiп, желдiртiп
алып кеп, «Жанботаны» шыріап кеттi. Жастар бѕл ±ннiґ
неден туІанын, Бiржанныґ іай жарасын ашатынын
бiлушi едi.
Ол – Бiржанды жаґа Абай айтіан «бай, баІлан»
дегендердiґ бiрi сабап кїйдiргенiн ашыі айтіан ±н бо -
латын.
Жанбота, µзiґ болыс, ±кеґ Јарпыі,
Iшiнде сегiз болыс шенiґ артыі.
Ґзiґдей Азнабайдыґ поштабайы
Јолымнан домбырамды іалды тартып.
111

Тартса да, домбырамды бергенiм жоі,
Есердi поштабайдай кµргенiм жоі.
Јамшымен топ iшiнде ѕрып едi,
Намыстан, уа, дариІа, µлгенiм жоі.
Жанбота, осы ма едi, µлген жерiм,
Кµкшетау боітыІына кµмген жерiґ.
Кiсiсiґ бiр болыстыґ бiреу сабап,
Бар ма едi статьяда кµрген жерiґ?..
деп іайырды.
Мѕґ айтып, кїйiк шаІу. «Сен менi елден асіан десеґ,
менiґ кеудемдi осындай ыза, намыс дертi басіан. Жуан
содырдыґ іамшы соііысы басіан!» дегендей.
Бѕл саналы 굴iлдiґ шер-шерменi едi. «Жетiскен-
дей кµресiґ, іарыі боп жїрген Бiржан іайсы екен?»
дегендей. Абай БiржанІа жаны ашып, жѕбата сµйлемек
боп: 
– Сонау Жанбота, ±не бiреу Азнабай ма, ±мiрлi,
к±рiлi дегендерi? Бай, баІлан дегенi? Солардыґ сол
айуандыіты тоґмойындыіпен етiп отырса да, д±л жаґаІы
Бiржан аІамныґ «Жанбота» ±нiнен соґ «бота» тїгiл,
«бѕта» іѕрым болмай, жапырылып, тапталып іалІан
жоі па? – деп, таІы бiр тїкпiрлi алыс ойІа кеткендей
сµйледi.
– Азнабайлар мынау жерде бїгiн Іана азнайтын
шыІар. «Мен – жер іѕдайымын» дейтiн шыІар. Бiраі
ертеґ олардан iз де, тозаґ да іалмайды, іалмасы хаі!
Сонда тек Сарыаріаныґ атырабынан атыІай, іарауыл,
керей, уаітыґ шежiресiнен µзiґнiґ Іана атыґ іалады.
Ж±не сол Азнабай жауыздыґ, Жанбота жуанныґ бетiне
соііан соііыґ іалады. Кейiнгi н±сiлдi олардан жирен-
тетiн ѕят таґба, шаіпаі таґба боп іалады. Јалады сол,
не іыласыґ, Бiржан аІа! – дедi.
112

Бѕл сµздердi жиынныґ б±рi ѕіпаса да, естияр жаІы
тїгел іостаІандай болды. Ўсiресе, тµрде отырІан аІа
жастар – Базаралы, Жиреншелер іѕптай жµнелдi.
??? ?????? ????? ??? ???? ??, ??? ????? ???????
????? ???? ????? ????? ??????? ??? ??? ????? ????
???? ?????, ?????? ???? ???????? ????. ???? ??? ????-
??? ???? ?????? ????. ???? ????????, ????????, ??-
???? ???????? ?????? ??? – ???, ??????? ?????????
????????? ????? ?????????????? ?????? ???? ?????
???? ????, ????? ?????????. ??????? ?????, ?? ??????
????? ?????? ????????, ?????? ?????: 
????, ????? ??????? ????????? ????? ?????? ????-
???? ??? ?? ????? – ????.
???? ???? ????? ?????? ??????? ???. ?? ??????
???????????, ??? ??????????? ?????? ????????
«?????? ???» ?????? ???? ????? ???????.
?????? ??? ???????? ??????? ????? ??? ????? ???-
?????? ???: 
– ????? ???????, ????, ??????! – ??? ??? ??????
????.
???? ???????? ???. ?? ??? ???? ????? ???????
?????, ?????? ?????. ??? ???????, ????, ????? ????.
????????? ??? ???????? ?????????? ??? ?????????
??? ???????? ???, ???? ????? ??????. ????? ?? ???-
??? ????? ?????? ????????, ????????? ?????. ???? ??-
???????? ??????? ???????? ???? «?????? ???»
??????? ??? ????????? ???????, ???? ???, ?????
????? ?????? ?? ???. ???? ?? ??? ?????? ????? ??? -
????????  ??     ?a???:
????? ???, ????????? ??? ?? ?????,
??????? ?????-?????, ??? ?? ?????.   
???-???? ???????? ????????? ???,
??????? ?? ????????, ????? ????...
113

114
???? ??? ?????????? ??? ????? ?????????, ??-
????? ??????? ?????????? ?? ??? ??????, ??????? ??-
?????. ?????? ??? ??? ????? ??? ???????? ?????
??????? ???????? ??????? ???????????, ??????-????-
?????? ???? ??????????, ???? ???? ?????????? ???
???-????????, ??? ???????? ????? ?????????, ???????
??????? ????????.
??????? ??????? ??????? – ?????, ??? ???????
????, ????????????? ??????. ?? ?? ????????? ???-
?????, ?????? ?????? ???? ??????. ???????? ???????
??????? ??????? – ???? ????. ?? ?? ??? ??? ??? ????-
????? ????? ??????????. 
?????????? ????? ?????? ???????? – ?????. ?? ??
????????? ??????????? ?????, ?????????? ????????-
??? ????, ???? ????? ????????? ??? ??????. 
??? ?????? ???? ?? ????????? ???? ????? ?????
????. ???? ???????? ??? ???? ???? ?????? ????.
??? ????????? ??? ????? ????? ?????????? ??-
???? ?????? ????????? ??????? ???? ?????, ???????
?????? ??????????. ??????? ?? ??? ???????? ????? ??-
???????? ?????? ???????, ????? ????? ?????? ??? ????-
??? ????????? ???? ???????. ?????????? ??????,
???? ????: «??????????? ??? ?????? ???? ???????
?????» ???, «???????? ???????????» ??? ??? ????????
???????. ???????????, ???? ????? ???? ??????????
????????? ?????? ??????? ???????? ??, ?? ????????-
??? ?? ????? ???????????.
?? ???? ?????, ??? ??????? ???????? ????, ????????
??? ??????. ????, ???????? ?? ???. ????? ??????, ??????
??????????? ??? ????? ???, ?????? ???. ??? ????????
????? ???? ???? ??????? ???????? ???? ???????
????? ?? ???????????. 
??? ?????? ???????? ??? ???????? ???? ???????-
?????. «???, ???. ??? ??????, ??????? ?????, ????

????. ??????? ???????? ????-????? ??. ??? ???? ????
????????, ???? ?????. ??? ?? ??????? ????????»
?????...     
???? ????????? ?? ??????? ????????, ???-?? ???
????? ?????, ?? ???????? ??????? ?????, ??? ?? ???-
?????? ??? ???? ??? ???????, ?????? ????? ?????
???, ??????? ??????. ??????????? ?????? ???, ??????
??? ?????? ????? ????? ??? ?????? ????????. 
???? ????? ???-?? ???????? ????? ??????? ??????
????, ??????????? ??? ????? ?????? ????? ??????? -
?????. 
????? ???? ??? ?? ????. ?????? ?????? ???? ????,
?????? ?? ?????? ?????. ????? ???? ?????? ?????? ???-
?????, ??? ??????? ?????. 
???? ??? ?????????? ???? ?? ?????? ??????????
????, ????? ??????? ?????-?????, ???-????????????
??????? ????? ??? ???????. ???????? ?????? ???????,
??? ????? ?????????? ??????.  
?????? ???? ???????, ?????????, ??????????????
?????? ???, ??? ?????????? ??????? ?????? ???
?????? ?? ?????????? ???????, ????????? ???? ?????
???-???????? ????????. 
????????? ???????, ????????? ?? ?????? ??????.
???????? ???? ????, ????? ????????? ????????? ???
??????????? ?????? ???, ?? ????????? ?????? ??
??? ??? ??????. ???? ?????? ????? ????????, ????-
?????? ??????? ?????? ??? ?????? ????????, ????? ??-
?????. ???????, ??????? ??????? ????? ????? ????????,
??????????? ????????.
??????? ????? ????????? ???????? ??? ??????
???, ???? ??? ?????? ???? ???? ????? ?????????? ????-
??? ???? ?????? ????? ?????????. ???? ??????? ?????????
?????, ????? ????? ??? ????? ???? ???????? ??? ????.
??????? ????? ????????? ????? ????? ????????. ?????
115

??????? «??? ???????? ??? ??? ??????????? ?????,
??????? ????????» ???, ?????? ????????, ?????, ??-
???????? ????????. ???? ?? ???? ????? ??????.
Сµйтiп бѕл м±жiлiс жаздай асыл аІа, їлкен ѕстаз
болІан Бiржан мен Тобыіты жасыныґ айырылар м±жiлiсi
едi. Сол себептi жаґаІы Ўмiрдi «Жиырма бестен» сынап
тыґдаІандай, µзге ±ншi жастардыґ б±рi де бiр-бiр жаґа
±нмен µз µнерiн кµрсетпек керек.
Ўмiр айтіаннан кейiн, ±лгi іалжын-±зiлдер басылІан
соґ, Оралбай домбыраны бiраз кїйлеп кеп, іасында
отырІан Керiмбаланыґ ±нiне жетекшi болды.
Шaшаітау боп бiткен їлкен іой кµздi, аі-іызыл
жїздi, іалыґ шашты Керiмбалада саналы іайрат бар,
ѕстамды, сырлы салмаі бар. Сонысымен ол ±рi с±ндi, ±рi
µзгеше бiткен сѕлу.
Керiмбала да Бiржаннан µзi сїйiп ѕііан ±нiн айтты.
Ол да Тобыіты iшiне Бiржан ±кеп їйреткен бѕрынІы бiр
±н. Бiржандай кµп ±ншi, аіынныґ айтуынан µтiп, сырла-
нып жеткен, атсыз бiр ±ншi шыІарІан – «ЈарІа».
ЈарІам-ау, сен іалайсыґ мен дегенде… –
деп сµзi кеттi. Бїгiнгi ±ншi, µнерлi жастардыґ бiрiне-бiрi
кµрсетiп жатіан іѕрмет, Іиззат, сый-сѕхбат арасындаІы
н±зiк жарастыі кїйi болды. Бiржан мен Абай їлкен
iлтипатпен тындасып едi.
Керiмбаланыґ осы ±нiне орай іып, Оралбай да бiр
кербез ±нге шыріай жµнелдi. Оныґ ±нi – «ГауЅартас».
Басасыґ аяІыґды ырІаґ-ырІаґ, 
Артыґда таііан шолпыґ, кїмiс сырІаґ…
Ўн зор дауысты, сѕлу пiшiндi, аііѕба жiгiт айтіанда
жаґа сыр тапіандай. Ўсiресе Оралбайдыґ айтуында сол
µзi суреттеп отырІан «шолпылы» сѕлуды наІыз
ынтыІындай сезiну бар. Жан тартып, демiн, лебiн сезiп
отырІан ыстыі жалын бiлiнедi.
116

117
Жѕрт Оралбай ±нiне іатты сїйсiнiп, аласѕрып, тоя
алмай іапты. Бiржаннан бѕрын Кемпiрбала бѕрыла
іарап, сїйсiне кїлдi. Кµп саіиналы, їлкен бiлезiктi
аппаі іолын с±л кµтере тїсiп, жiгiтке сыпайы тiлек еттi.
– ТаІы бiр ауыз! – деп едi.
ОралбайІа:
– ТаІы! ТаІы! – деп Бiржан да ыіыласпен айтты. Ўншi
алІашіы іайырмасыныґ аяІын їзбестен iлгерi µрлеп,
таІы да с±ндi їнмен шабыттанып, толіытып кеттi…
??????? ?? ??????? ?????? ????,
???????? ????? ????? ????? ????.
???????? ????? ????? ??????????,
?????? ?? ?????? ????, ?????? ????.
????? ???? ????? ??????. ??? ???????? ??????... ??-
???? ????? ?????????. ??? ??????? ??????? ??????????
?????????? ?? ?????, ???? ????? ?? ?????? ??????.
????? ??? ???????? ??????? ?????? ??? ??????? ??
??????! ????? ??? ????? ?????, ??????? ????????!
??? ????, ??????? ????????, ???????, ???????
??? ?????? ????????? ??????. ?? ??????? ??? ???????-
????? ?? ?????? ??? ?????? ??????. ?????? ???? ???-
??? ??????, ???? ????? ??????? ?????, ????????.
?????, ????? ?? ???????? ???? ????? ???????? ???
?????, ????? ???????, ??????? ??? ???????. 
?? ??????? ??????? ??????? ????, ??????? ???-
???? ???? ????? ??? ????? ?????? ???????. 
«??? ???-??! ?????? ????????? ????? ???????, ??-
??????? ??????? ???, ??? ????-??!» ????? ??????.
???????? ????? ????????? ??? ???????? ??? ?????????.
???? ????????, ??? ???? ????? ?????? ???? ?????
????-???? ????, ?? ????? ??????? ??????. 
??, ??????? ?????? ?????? ???????, ??? ?????????
????? ????????, ? ?? ???????? «???????????» ???????.

118
??????? ????????? ?????? ?????. ????? ????, ??????
???? ?????? ??, ??????? ?????? «??????»-????? ?????-
???, ????? ??? ??? ????????. 
???????? ??????? ???? ??????,
??????? ??????? ????? ??????.
?? ??? ????? ???????? ??????????,
«???, ????????!» ??????? ????? ??????...
?????? ??? ????? ????? ??????? ????????, ??? ???
????? ??? ???? ??????. ????????? ?????? ???, ???
????? ????, ??? ??? ????? ?? ????? ??????????? ??-
????. ??? ????? ?????, ?????? ?????, ????? ??????????
???? ???? ???. ??? ???????? ?? ??? ??? ?????. 
???? ?????? ?????, ????? ???????, ?? ?????
?????? ???? ??? ????? ??, ????????? ??????????? ????-
??? ????????? ????????, ????? ??????. ?? ??? ??-
??????? ????? ???-???? ???? ???????? ????? ???????. 
???? ?? ?? ????? ????? ?????????? ?????? ???...
?????? ??????, ?????????, ?????????? ???, «????
?????? ????????» ???????? ????, ????? ???? ???????.
??????? ????? ????? ??????? ???????, ?????? ??????
?????, ???? ?? ???? ????? ?????? ????? ???????. 
?? ?????? ??? ????? ??????????, ??? ??????? ??
??????? ??????? ??? ????? ????????? ???????: 
– ?? ???????, ???????? ?? ??? ???????-??! ????-
???, ????, ???? ???? ???! – ????.  
?? ??? ??? ??????? ????? ????? ????????? ??????. 
???? ????? ?????? ??? ?????????? ????? ????????
?????? ???????? ?? ??????? ?????:
– ?????, ????? ??????! – ?????, ?????????? ?? ????? -
??. ??????? ????? ?? ???? ????????? ??????? ???, ??-
????? ??????????? ????? ?????, «???-??????» ???.
??????? ???????? ?????, ?????? ???????: 
– ???, ??????. ???, ?????? ???... – ??? ????????
???? ?????? ????? ???...

– ????? ?? ?????????? ??????? ????? ???. ??? ??-
???? ??????? ???? ????? ??????! – ??? ???? ???????
??????. ??? ?? ????????? ????????? ????? ???-
?????. ??????, ??????????? ??, ???????, ????????? ??
?????????? ??? ????? ??????? ??? ????? ????? ?????. 
????? ??? ??????? ??????? ??????? ???? ????, ???-
???? ????? ?????????.
??? ?????? ???????? ????, ????? ??????? ?????
??? ?????? ???. ???? ?????? ??????, ???????
???????, ?? ?????, ??? ????? ???? ??? ??????? ?? ????-
????? ?????????? ??? ??????, ????? ???????? ???????
????????, ??????? ?????? ????? ??????. 
??????, ?????? ??????????, ????? ????????? ???
???? ??? ??????? ???????? ?????, ????? ???? ??????-
??? ???? ??????? ??? ?????? ??? ??. 
???? ??? ???? ??? ????? ??, ??? ?????, ?????? ????-
????? ??????? ???? ???????. 
???? ??????? ????????? ??? ??? ??????? ???????
????? ???????? ?? ????? ??? ???????, ??????? ?????-
???. «???? ???? ???», «?????? ???» ??? ????? ?????
????? ???, ?????? ??????? ???.
????????? ?????, ???????? ???? ??????? ?????-
???? ?????, ??????? ?? ???????. ????? ???????? ??
??????? ???? «???????» ??? ?? ??????? ????????. 
??? ?????? ???????? ????? ??????? ???? ???? ??
?????? ?? ?????????? ?????? ?????? ???????? ??????,
???? ??? ????? ???????? ????-????? ????????? ?????
?????. 
??, ?????, ????? ????? ????????...
???? ???? ??????? ???????? ?????? ???. ?????
????? ?????? ??? ????, ???? ??? ??... ??? ????? ????-
??? ??? ?????, ??? ?? ???? ??? ???? ?????? ????? ?????,
?? ??????? ???? ??? ??? ??????? ????? ???????? ???
????? ?????? ??? ?????, ????? ???????, ???????? ??-
119

120
?????, ??????? ????? ??? «????? ?????, ?????? ??-
?????! ??????? ?????? ???????, ???????? ??????,
??????? ???????? ??? ????? ???. ???? ???????
????, ????? ????????? ??? ???????. ?????? ??????
??????, ????? ???-??? ?????? ????!.. ?????... ?????
??? ???????? ?????? ????? ????????? ??? ???????,
????????? ????????, ?????? ?????? ???, ??????
????? ???????, ??????? ????? ???????? ??? ????????,
?????? ???? ??????? ??? ???????! ????? ????????,
??????? ????! ???? ?? ???????, ???? ?? ????? ???????,
????????! ????? ????? ????? ??????? ??????? ??????
???????? ???? ???????? ????!» ... ?????. ?????? ?????
??????? ??, ?????? ????? ??? ????? ?????? ????. 
Ўн їзiлiптi… Абай Ўйгерiмнiґ жїзiне: «Аі жѕмыр
иегiґ неге іозІалмай іалды? Жѕіалаґ, сѕлу, іып-іызыл
ерiндерiґ неге жаґаІы назыґды іайталамайды? Кiршiк-
сiз, аппаі, мiнсiз сѕлу тiстерiґ неге iш іайнатіан
іатарын жасайды» дегендей, ѕзаі сѕраіпен іадалып
іалІан екен…
Ўнi тоітаІан Ўйгерiм кїлiп іана іымыз ѕсынып,
іабаі шытып барып, іалпына келдi де, ѕзаі созып:
– Япыра-а-а-ай!-деп кїлiп жiбердi.
ЄсынІан іымызды алмаІан кїйеуiнен Ўйгерiм іысы-
лып, іызарып, ѕяґ кїлiп отыр едi. Абай соны ендi тез
аґІарып барып, оныґ іолындаІы тостаІанды да бассалды.
Ж±не екiншi іолымен келiншегiн іѕшаітай іошеметтеп,
торІын ш±лiсiнiґ сыртынан ієрметтей сипады. Есiк
жаітаІы баІанаІы Иiс кемпiрден бастап, барлыі іартаґ
±йелдер:
– Айналайын келiнжан, µркенiґ µссiґ!
– Јѕдай 굴iлiґдi µсiрсiн…
– Осы ±нiґмен, осы с±нiґмен µт жалІаннан!...– дестi.
СоґІы алІысты Иiс айтып едi. Абай елеґ етiп, Иiске
іарады да:

– Апырмай, мына Иiс шешем алІысы іандай жаісы
едi! Ўмин дешi, Ўйгерiм, осыІан! – дедi.
Ўйгерiм аса бiр сыпайы алІыс жїзiмен Иiске іарап:
– Ўмин, ±же! – деп µзi кейiнiрек іаІылды да, Иiс
кемпiрдi іасына шаіырып ап, іымыз ѕсынды.
Ўйгерiм ±нi Бiржанды да ѕйытіандай. Ол іошемет
болар деп, сыртына сыр шыІарІан жоі. 
Тек Жиренше шыдай алмай, іозІалаітап:
– Жаным-ау, Ўйгерiмнiґ їнi осы Јызыл кµмейiнiґ
їнi ме, жоі бейiс їнi ме? – деп їй iшiн кїлдiргенде,
Бiржан аіырын Іана Базаралы жаііа їн іатып:
– Ўн салса, Ўйгерiм Іана салсын да! – дедi.
Шыншыл µнерпаз µзге жастармен іатар µзiн де ая-
Іан жоі.
Їй иесiнiґ ±нi ас алдындаІы тойтаріар їнi есептi
болды.
Ас пiскен едi. Жиын серпiлiп, есiк жаі астан хабар
алып, шыІыса бастады. Јонаітар да осы орайда желпiнiп
келмек боп есiкке беттедi. Ўйгерiм тѕрып, іымыз
ыдыстарын жиІызуІа белгi бердi.
Д±л осы кезде есiктен шыІып, іонаітарІа іарсы жї-
рiп, сыІылыса кiрген Јалиіа АбайІа жаіындап кеп:
– ТелІара! Јаліам, сенi апаґ шаіырады! – дедi.
Абай Ўмiр мен ОспанІа, Ўйгерiмге іарап:
– Мен бµгелiп іалсам, тоспаґдар! ЈонаітарІа ас бере
берiґдер! – деп шыІып кеттi.
Сонымен Абай іайта іайтіанда, отаудаІы іонактар-
дыґ аттары ерттелiп, кµрмелердiґ б±рiне байланыпты.
Абай іѕрбыларыґыґ асыІысына таґданса да: «Ертеґ
жїретiн Бiржан оґашада тыныІып алсын дескен шыІар»
деп, µзге м±н бермедi.
Ол їйге келiсiмен, соґІы іымыздарын iшiсiп болІан
іонаітар ырза-іоштарын айтысып, Абай, БiржанІа соґІы
алІыстарын да бiлдiрiп, іимас жїзбен жїрмекке беттедi.
121

Жан-жаііа топ-топ боп тарап кетiп жатіан жиынды
Абай, Бiржан, Ербол, Ўйгерiмдер тысіа шыІып тѕрып,
аттандырып жатыр.
Сол кеште Барлыбай жазыІындаІы Јѕнанбай ауы-
лынан жан-жаііа шашырай тараІан жастар топтары осы
атырапта иiн тiресiп отырІан талай жїздеген ауылдар
їстiнен, «шимандай» ел арасымен µтiп бара жатып,
еркiн, ±сем ±н шыріады. Бiресе бѕлбѕл наіышты, кµп
ырІаіты «Жиырма бестi» созады. Бiрде назды іоґыр, кеґ
тынысты «Жанбота» шыІады. ТаІы бiрде екпiндi µршiл,
сегiз сырлы «Жамбас сипар» кетедi. ЫрІала іаліып,
дария толіынындай атырапіа тарап кетiп жатіан – асыл
Бiржан µнегесi мен µнерi. Сол ±келген іазынасына, кейде
шыріап µрлеген Ўмiр, Оралбай їндерiмен шыІады.
Кейде сызылта, жiґiшкерте бѕралтіан, бiраі соншалыі
кїштi ж±не сонша алысіа тарап естiлiп жатіан
бойжеткен Балбала, серi сѕлу Їмiтей, сыпайы сынды
Керiмбала їндерiмен сыр баяндайды.
Барлыі ерке, еркiн ±ндерi: «Ґмiр, µмiр, сенi сїйем!
Ўншi µнерпаз, бойыґды кер, іанат іаі. Сазды кеште
назды 굴iл сыр ашады. Азат, асыл шын жїрек шер
шаІады». Кейде: «Јайдасыґ, таны, тап менi, іадiрлi жар,
іаліатай, іасиетiґ асіан іара кµзiм!» дейдi.
Кµрейiн µз сорымнан ѕстап алса…
Осыны айтып жатіан іыз іѕрбандыІы іандай!
Тїскенде сен есiме, ей, іараІым,
Жортайын аш бµрiдей тау жебелеп, – 
дейтiн жалынды жiгiт ше?
Немесе:
Аі боз їйдiґ сыртынан аттандырып,
«Још, іаліатай» дегенiґ естен кетпес, –
дейтiн опалы жiгiт іандайлыі?!
122

Не болмаса:
Аі дидарыґ кµргенде баліыдым-ай! – 
дейтiн жїрек тыныстары толіынады! Јайырмалар болса,
«іаракµз», «айым», «с±улетайым», «іаліатайым», «сабы-
рым іалмас» деп їздiгiп барады. Жан бергендей ѕсынып,
тiрлiк барлыІымен, соґІы тынысын ашыі жарІа арнап,
жан мiн±жатын, жас дѕІасын айтып жатады.
Тiл кµмейден бал берiскен, балбѕл жанІан жастыі
отары Тобыіты жайлауларыныґ іоґыр, бейуаі кештерiн
жай отындай сара тiлiп µтiп жатыр. Бiржанныґ бѕл ел
жасыныґ бiр алуанына ±келiп берген жїрек тiлi, сезiм
нѕры осы едi.
БiржанІа д±л жїрер кезiнде Єлжан µз їйiнен, µз ал-
дынан д±м татіызып отырып, бата бердi де, оґ сапар
тiледi. Сонымен іатар АйІыз, НѕрІанымдарІа ±келгi-
зiп, тоІыз-тоІыз сый ѕсынды. Бiржанныґ µзiне µз іо-
лынан їлкен кїмiс тайтѕяі сыйлады. ЈасындаІы бар
жолдасына іоржын тола манат, маіпал с±лем-сауіат
берiлдi.
– Ауылыма келiп, мѕндаІы їлкен аІа, кiшi iнiнi
µнерiґе іарыі іылып барасыґ. Јайда жїрсеґ, жолыґ
болсын! Ґнерiґ, іадiрiґ ассын, шыраІым! Бiздiґ апа,
жеґге боп саІан ѕсынІан жол-жорамыз – осы. Ырза-
лыіпен аттан!.. – дедi.
Бѕл їйге Бiржан їлкен алІыс айтып:
– Єл-іызыґныґ игiлiгiн кµр, жаісы ана. Ауылыґда,
елiґде кµрген сый-іѕрметiм іайда жїрсем де есте болар.
Јѕдай ырза, мен ырза! – деп Єлжан, АйІыздардыґ іолда-
рын іос іолымен кiшiлiк іѕрметпен тѕтып, іош
айтысып шыіты.
Абайдыґ сыйы – Бiржанныґ µзiне тартіан сары жор-
Іа ат, сонан соґІы бар жолдасына жетектеткен ж±не
бiрнеше жуан тѕІыр екен. 
123

Сондайлыі іос-іосармен Бiржандар ПѕшантайІа,
Ўмiрдiґ іонаІына жµнелгенде, Абай, Ербол, Ўйгерiм де
бiрге аттанды. Ўйгерiмдi іалдырмай, бiрге ала кел деп,
АбайІа кµп тапсырІан Їмiтей мен Ўмiрдiґ тiлегi барды.
Соны ескерiп, Абай Ўйгерiмнiґ тартынІанына, ѕял-
Іанына болмай, ертiп алІан.
Осы топ сол кїнi кешке Јѕнанбайдыґ їлкен ±йелi
Кїнкенiґ ауылында, Ўмiр тiккiзген їйде болды.
Бѕл соґІы тїнде де ±н мол айтылып едi. Бiраі еттен
кейiн таґІа шейiн созылІан Бiржан, Абай м±жiлiсi де
ѕзаі болды.
Жаз бойы Бiржанды тыґдап, ±н іадiрiн, ±ннiґ іасие-
тiн азамат µнерiнiґ бар зор биiгi деп баІалаІан Абай
кїйден толіынІан 굴iлiнен естiлмеген бiр сыр жырын
шыІарІан едi:
Јѕлаітан кiрiп бойды алар,
Жаісы ±н мен т±ттi кїй.
Кµґiлге тїрлi ой салар, 
Ўндi сїйсеґ менше сїй!.. –
деп басталІан µлеґiн БiржанІа осы м±жiлiсте оіып бердi.
Бiржан Абайды µз iшiнен ойшыл, кемел жас кµретiн.
Мынау µлеґ оныґ саналы аіын µнерiн де шын µзгеше
етiп танытты.
– Абайжан, менiґ ±нiм саІан жаісы іозІау салды
деушi еґ. Сен болсаґ, ±ндегi бiздiґ µзiмiз байіамай, еле-
мей жїрген тїкпiрдi ашасыґ. Ендiгi µмiрiме борыш арт-
тыґ Іой! – дедi.
– Ендеше, мїддемiз бiр жерден шыііан екен, Бiржан
аІа!
– Мїдде жолында бiрiмiз ары, бiрiмiз берi шыІамыз.
Бiр Іана саІан айтып кетсем дегенiм – µзiґнiґ ±ндi
кµтерiп іадiрлегенiґдей µлеґ-сµздi мен де еґ алІаш
баІалаІаным осы десем, ен дейсiґ? СаІан менiґ бергенiм
124

125
кµп десеґ, маІан сенiґ бергенiґ, жол азыІыґ іанша
екенiн µзiґ де бiр аґІарсаґшы! – дедi.
Жаз бойы Бiржаннан Абай барлыі Орта жїз: арІын,
найман, керей, уаітаІы кїйшi, ±ншiнi, аіын, аіылгµйдi
кµп естiп, кµп ѕІынып едi. Соныґ бiрi іазiр есiне тїсiп:
– Бiржан аІа, тек µнер іадiрiн бiлгенiмiз аныі болса,
µмiр тiрлiкте басіа шауып, тµске µрлеген µнердi Іана
іадiр тѕтайыі. Рас, онда сiздiґ аз болып, жалІыздыі
кµруiґiз де хаі. Бiраі сол жаісылыі жолы жаман-
шылыіпен жарІыласу екенiн ѕмытпай саітайыі! – дедi.
Бѕл екеуiнiґ де табысып, тїйiскен жерiндей болатын.
Жанботаныґ, Азнабайдыґ апшысын ±нмен іуырІан Бiр-
жан осы жолда µзiнiґ бiр іимылын кµрсеткен де кiсiдей.
Ўґгiме сырлары сондайІа кеп саріып, екi шабытты
굴iл єІысты да, с±л тыным тапты.
Кеш жатіан іонаітар тїске жаіын тѕрып, шай iшiп
болІан соґ, тез жїрудi талап еттi.
Аттар ерттелгелi де бiрталай уаіыт болІан едi.
Аіыры Абай бастаІан барлыі Бiржан достары, еркек-
±йел боп тысіа шыІып, сал-серiлердi іолтыітап тѕрып
аттандырІан кезде, Бiржан еґ соґІы бiр аІалыі тiлектi
жас ±ншiлерге жолдады.
– Ўмiр, µзiґ бастап, Ўйгерiм, Їмiтей іосылып тѕрып,
«Жиырма бестi» бiр шыріаґдаршы! Менiмен сендердiґ
айтіан іош-іошыґ сол болсын, асыл iнiлерiм! – дедi.
Оішау тiлек. Бiраі Бiржанныґ бойына сиятын серi-
лiк, ерке тiлек.
Абай маіѕл кµрiп, тїсiнiп тѕр. Жастар да iркiлген
жоі, ±сем іосылып шыріап кеттi. Осылар бiр ауыз
айтып шыііанша, кµзiн жѕмыґіырап, аз Іана езу
тартып, ѕйып тыґдаІан Бiржан атыныґ їстiнде тѕрып,
«Ендi бiр с±т тоітаґдаршы» дегендей белгi еттi.
Јѕндыз жиектi, жасыл баріыт, пѕшпаі бµркiн маґ 
-
дайынан кейiнiрек шаліайтып тѕрып, жаґаІы жастарІа

126
еґкейiп бас иiп, ендi µзi бiр ±н шыріады. Бѕрын бѕл
жаз бойы айтпаІан ±н болатын. Арманды, мѕґды,
кербез ±ннiґ іайырмасы шынды ашты.
Ей, бозбала-ай,
Ґттi-ау, заман-ай,
Још бол аман!..–
деп кїлдi де, µґi аІарып, іобалжыІан Бiржан атыныґ
басын алыс сапарІа іарай бѕра бердi
Артынан іарап, іатып таґыріап тѕрып іалІан Абай-
ларІа ±нiн ±лi тыймай, арнап шыріап барады. Ґзгеден
бѕрын бѕл жµндi ѕііан Абай едi.
– Мынасы жаґа ±нi… Д±л осы арада туІан, бiзбен
іоштасып айтіан ±нi Іой! Шын шабыттыґ µзi Іой!.. – деп
іызыІып, тындап іалды.
Абайдыґ осы сµзiнен жаґа ±н туып кетiп бара жат-
іанын аґІарІан Ўмiр, атта жїгiрiп кермеге барып,
ерттеулi тѕрІан ала атіа іарІып мiнiп алды.
– Їйренiп іалам! Есте іалмай кеткенi обал да?! – деп
шаба жµнелдi. Ол сонымен іонаітарын іуып жетiп, бiрге
жанасып кете барды.
Бiржан осы ±нiн тыймастан шыріап, іаліытып айтып
бара жатты.
1. Їзiндiде ѕлы Абай мен Бiржан сал арасындаІы 굴iл
жарастыІы, шынайы сыйластыі іалай суреттелген?
2. Бiржанныґ: «Шiркiн, айтушы мен болІанда, їнемi ѕі-

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: