Шоіпардай кекiлi бар іамыс іѕлаі

82
3. Абай суреттеуiндегi аттыґ сыны сµз µнерi болІанда, су-
реттегi ат бейнесi µнердiґ іай тїрiне жатады? Ґнердiґ
басіа іандай тїрiн бiлесiґдер?
4. Аттыґ жїрiсiн бiлдiретiн сµздердi атаґдар.
5. Жыліы малы туралы маіал-м±телдердi, наіыл сµздердi
тауып, жаттап алыґдар.
6. Аіын сипаттамасын пайдаланып, µздерiґе ѕнаІан ат су-
ретiн таґдаґдар немесе µз кµкейлерiґдегi аттыґ суретiн
салып кµрiґдер.
7. АіынІа ѕнайтын аттыґ сипаттарын м±тiннен оіып
айтыґдар.
8. «Ат-ер іанаты» деген іанатты сµздiґ шыІуы нелiктен
деп ойлайсыґдар. Батырлар жырында ерлердi жеґiске
жеткiзген аттарды атаґдар.
ОТЫЗ  БIРIНШI  СҐЗ
Естiлген сµздi ѕмытпастыііа тµрт тїрлi себеп бар:
±уелi – кµкiрегi байлаулы берiк болмаі керек; екiншi-сол
н±рсенi кµргенде, я естiгенде Іибр±тлану
1
керек, 굴iл-
денiп, тѕшынып, ынтамен ѕІу керек; їшiншi – сол н±р-
сенi iшiнен бiрнеше уаіыт іайтарып ойланып, 굴iлге
бекiту керек; тµртiншi – ой кеселдi н±рселерден іашыі
болу керек. Егер ой кеселдерi кез болып іалса, салынбау
керек. Ой кеселдерi: уайымсыздыі, салІырт тыі, ойыншы-
кїлкiшiлдiк, я бiр іайІыІа салыну, я бiр н±рсеге іѕмар-
лыі пайда болу секiлдi. Бѕл тµрт н±рсе – кїллi аіыл мен
Іылымды тоздыратѕІын н±рселер.
1. Јара сµздегi ой-тѕжырымдардыґ шынайылыІы мен
µмiршеґдiгiне 굴iл аударыґдар.
2. Аіын кеґесi мен µсиетiн кїнделiктi т±жiрибемен
байланыстырып кµрiґдер.
3. Абай айтіан ой кеселдерiнен ±ріашан бойларыґды
аулаі ѕстаґдар.
1 
ўибр±тлану — їлгi алу деген маІынада (арабша).

83
Јѕлаітан кiрiп, бойды алар
Јѕлаітан кiрiп, бойды алар
Жаісы ±н мен т±ттi кїй.
Кµґiлге тїрлi ой салар,
Ўндi сїйсеґ, менше сїй.
Дїние ойдан шыІады,
Ґзiмдi-µзiм ѕмытып.
Кµґiлiм ±ндi ѕІады,
Жїрегiм бойды жылытып.
АґсаІан шµлде су тапса,
Бас іоймай ма бастауІа?
1
Бiреу тїртсе, я іаіса,
Бой тоітамас жасіауІа.
Бiр кїйгiзiп, сїйгiзiп,
Ескi µмiрдi тїргiзер.
Ґмiр тонын кигiзiп,
Жоіты бар Іып жїргiзер.
Есiткендей болады
ЈѕлаІым ескi сыбырды.
Ескi ойІа 굴iлiм толады,
Тiрiлтiп µткен іѕрІырды…
Iшiп тереґ бойлаймын 
Ґткен кїннiн уларын.
Ж±не шын деп ойлаймын
Жѕрттыґ жалІан шуларын.
ТаІы  сене бастаймын
Кїнде алдаІыш іуларІа.
1 
Бастау — судыґ кµзi; іайнар немесе бєлаі.

Есiм шыІып іашпаймын
Мен iшпеген у бар ма?!
1. Абайдыґ іандай ±ндерiн бiлесiґдер?
2. Аіын ±н мен кїйден алІан ±сердi іалай суреттейдi?
3. Абайдыґ жаісы ±нге 굴iл тѕшынысы мен талІамын
µздерiґнiґ сїйiктi ±ндерiґ мен кїйлерiґдi тыґдай
отырып, байіап кµрiґдер.
4. Ґлеґнен ±ннiґ тыґдаушы 굴iл кїйiне тїрлi ±серi ай-
тылІан жолдарды табыґдар, іандай ±ндi ѕнататында-
рыґды ±ґгiмелеґдер.
5. Ґлеґдегi ±рбiр сµздi баІамдап оіыґдар.
Ґлеґ туралы
Белгiлi бiр µлшеммен, іиыннан іиыстырылып, їйлесiмдi
ырІаіпен ѕйіасып келетiн µрнектi сµз жїйесiн µлеґ дейдi.
Адамныґ сезiм дїниесiмен астасып келетiн µлеґ табиІаты
тереґ маІыналы болып келедi. Оны оіи отырып тїйсiнуге
болады. 
Мысалы: Шоі-пар-дай // ке-кi-лi бар // іа-мыс іѕ-лаі,
а)
Јой мо-йын-ды // іо-ян жаі // бµ-кен іа-баі.
а)
А-уыз о-мырт-іа // шы-Іыґ-іы //май-да жал-ды,
б)
Ой жел-ке // ї-ґi-рей-ген // бол-са са-Іаі, –
а)
деген їзiндiдегi сµздердiґ іолданылуында белгiлi бiр т±ртiп,
жїйе бар екендiгi бiрден байіалады.
Еґ алдымен, бѕл їзiндi буын саны мен айтылу ырІаІы
бiрiне-бiрi ѕісас 4 µлеґ жолынан, яІни тармаітан іѕралІан.
Ўдетте тармаі деп аталатын µлеґ жолыныґ ±ріайсысы мѕнда
11 буыннан іѕралІандыІын ж±не айтылу ырІаІы жаІынан ±р
тармаітыґ їш бунаітан тѕрІандыІын байіауІа болады. Оныґ
їстiне µлеґнiґ 1-шi, 2-шi ж±не 4-шi тармаітарыныґ соґІы
сµздерi бiр-бiрiмен дыбыстыі жаІынан їндесе ѕйіасып (а,а,
б,а), айтылатын ойды ажарландырып тѕр.
Сонымен сµздердiґ ѕйіасымдылыІы, буын саныныґ
бiркелкiлiгi, дауыс ырІаІыныґ белгiлi д±режеде іайталанып
84

85
отыруы µлеґнiґ µзiне т±н сипаты болып табылады.
Ґлеґ буын санына, ѕйіас т±ртiбiне іарай алуан тїрлi
болады. Ўдетте µлеґ жолдары буын саны, тармаІы, ырІаІы
мен маІынасы жаІынан ж±не ѕйіасу їйлесiмi жаІынан жеке
жїйе іѕрайды. Мѕны µлеґнiґ шумаІы деп атайды.
Шумаі – тармаітардан, яІни µлеґ жолдарынан тѕрады.
Тармаі µз iшiнен бунаітарІа бµлiнiп, олар µлеґ ырІаІын
тудырады. Тармаітыґ соґІы сµздерiнiґ дыбыстыі жаІынан
їндесуiн µлеґ ѕйіасы деп атайды.
Ґлеґ жїйесiнiґ негiзгi іѕрылымы осындай. 

86
АХМЕТ  БАЙТЄРСЫНОВ
(1873–1937)
Ахмет Байтѕрсынѕлы 1873 жылы іаґтар айыныґ
28 жѕлдызында, іазiргi Јостанай облысы, Жангелдин
ауданы, Сарытїбек ауылында дїниеге келген. Јазаі
халіыныґ XX Іасырдыґ басындаІы ѕлт-азаттыі
іозІалысы жетекшiлерiнiґ бiрi, аіын, публицист, іазаі
тiл бiлiмi мен ±дебиеттану Іылымдарыныґ негiзiн
салушы Іалым, ѕлттыі жазудыґ реформаторы,
аІартушы.
Ахметтi аІасы ТорІайдаІы 2 сыныптыі орыс-іазаі
мектебiне бередi. Оны 1891 жылы бiтiрiп, ОрынбордаІы
4 жылдыі мектепке оіуІа тїседi. 1895 жылдан 1909
жылІа дейiн Аітµбе, Јостанай, Јаріаралы уездерiндегi
орыс-іазаі мектептерiнде оіытушы, Јаріаралы іалалыі
училищесiнде меґгерушi іызметiн атіарады.
ОрынборІа 1910 жылы 9 наурызда келiп, 1917 жыл-
дыґ соґына дейiн сонда тѕрды. А.Байтѕрсынѕлы µмiрi-
нiґ Орынбор кезеґi оныґ іоІамдыі-саяси іызметiнiґ аса
іѕнарлы шаІы болды. Ол осы іалада 1913–1918 жыл-
дары µзiнiґ еґ жаіын сенiмдi достары Ў. Бµкейханов,
М. Дулатовпен бiрiгiп, сондай-аі, іалыґ іазаі зиялыла-
рыныґ іолдауына сїйенiп, тѕґІыш жалпы ѕлттыі «Ја-
XX  ўАСЫРДАўЫ ЈАЗАЈ ЎДЕБИЕТI

заі» газетiн шыІарып тѕрды. Јазаі елiнiґ азаттыі іоз-
Іалысы тарихында Ахмет редакторлыі жасаІан «Јазаі»
газетiнiґ алатын орны ерекше. 1921–1925 жылдары
ОрынбордаІы, 1926–1928 жылдары Ташкенттегi Јазаі
халыі аІарту институттарында іазаі тiлi мен ±дебиетi,
м±дениет тарихы п±ндерiнен сабаі берген. 
Јара бѕлт
Даланыґ кїнге кїйiп аптабы µткен,
Їстiнен бѕлт шыіты іаптап кµктен.
Јуанды шаруалар: «Я, іѕдайлап»…
Жердi бiр суарар деп іурап кеткен.
Жауар деп тѕрды халыі їмiт етiп,
Тамбастан µте шыіты іѕр желдетiп.
Теґiзге барды да бѕлт іѕя салды,
ДалаІа іурап тѕрІан жаумай кетiп.
Теґiзге п±рменiнше іѕя салып,
Маітанды мырзасынып тауІа барып. 
Тау айтты: «Сен маітанып келiп тѕрсыґ,
Мен тѕрмын бѕл iсiґе іайран іалып.
Егерде сол іадарлы жаусаґ жерге,
Су берсеґ шµлдеп тѕрІан егiндерге,
Кµк шыІып, жер отайып, егiн µсiп,
Кандай зор тиер едi пайдаґ елге.
Не іайыр сенiґ іазiр жауІаныґнан
Сенсiз де су жетерлiк теґiздерге...
*  *  *
Жиылып, кеґес тыґдап отырІандар,
Мѕнда да Іибрат бар алсаґыздар.
Бѕлттай жерге жаумай, суІа жауІан
Јазаіта iс ететiн кµп адамдар.
87

88
Жѕмсамай тиiстi орнына мал, µнерiн,
Бiреулер жїредi, оІан не амал бар?!
1. Аіын іара бѕлт аріылы µмiрдегi іандай адамдарды
бейнелеген?
2. Тау сµзiмен адамдардыґ іандай іасиетiн кµрсетпек
болІан?
3. «Сай-сайІа іѕяды, бай-байІа іѕяды» деген м±телдi іалай
тїсiнуге болады?
4. Јара бѕлттыґ маітаншаітыІы мен іайырымсыздыІын
кµрген тау іалай тебiрендi?
5. Аіын µз ойын іалай іорытіан?
1. Ґлеґдi м±нерлеп оіыґдар.
2. Мысал µлеґнiґ ерекшелiктерiн естерiґе тїсiрiґдер.
3. «Јайырымдылыі деген не? Оны кiмдерге жасау
керек?» деген баіпен пiкiрталас ѕйымдастырыґдар. 
Мысал жанрыныґ µзiне т±н сипаты
Мысал – айтылатын µнегелi ойды тѕспалдап жеткiзетiн,
кµбiне µлеґ тїрiнде келетiн, сюжеттi, шаІын кµлемдi кµркем
шыІарма. Мысалдыґ таіырыбы сан алуан, кейiпкерлердi аґ,
іѕс, балыі, µсiмдiк дїниесi, кейде оіиІаІа адам да іатысты-
рылады. Негiзгi сюжетке іоса, наіыл тїрiнде келетiн тїйiн-
демесi де болады. Кейiпкерлердi сµйлестiру – диaлог т±сiлi
жиi іолданылады. Баяндауы шираі, жинаіы, тiлi іарапайым
келедi. 
Мысалы, А.Байтѕрсыновтыґ «Јара бѕлт» µлеґiнде де
наіыл тїрiндегi тїйiндемесi берiлген: 
Жиылып, кеґес тыґдап отырІандар,
Мѕнда да Іибрат бар алсаґыздар.
Бѕлттай жерге жаумай, суІа жауІан
Јазаіта iс ететiн кµп адамдар.
Жѕмсамай тиiстi орнына мал, µнерiн,
Бiреулер жїредi, оІан не амал бар?!

89
СЄЛТАНМАХМЄТ
ТОРАЙ ўЫРОВ
(1893–1920)
Сѕлтанмахмѕт ТорайІыров 1893 жылы, 28 іазан кїнi,
іазiргi Павлодар облысыныґ Баянауыл ауданында
дїниеге келген.
Сѕлтанмахмѕттыґ туІан ±кесi Шоіпыт (шын аты
Ўбуб±кiр) кедей болады. Ўкесi аікµґiл, іолындаІысын
адамнан аямайтын жомарт, айтіанынан іайтпайтын іай-
ратты, іазаіша хат бiлетiн адам болІан.
Сѕлтанмахмѕт жасында аґіау, іаі-соіпен, ойынмен
онша ±уесi жоі момаіан болады. 
Сѕлтанмахмѕтты алты жасынан бастап ±кесi хат
танытады. Бертiн келе Шоіпыт кейде µзi оіытып, кейде
ауыл арасындаІы молдаІа берiп оіытып, баласын оіудан
їзбейдi. Сѕлтанмахмѕт 1902–1903 жылдары Ўлi деген
молдада, 1904–1905 жылдары Тортай деген молдада,
1906–1907 жылдары Мѕіан деген молдада оіиды.
Сѕлтанмахмѕт осы Мѕіан молдада оіып жїрген
кезiнде, сонан кµрiп, он їш жасынан µлеґ жаза бастай-
ды. Оныґ тѕґІыш жазІан µлеґi «Секiлдi µмiр іысіа
жарты тѕтам» – деп аталады.
Мѕнан кейiн, Баянауыл іаласында медресе ашылып,
Сѕлтанмахмѕт 1908–1910 жылдары сонда оіиды. Оіы-
Іанда ол молданыґ µз їйiнде жатып оіиды. Сабаітан
босаІанда молда Сѕлтанмахмѕтіа шай іайнаттырып,
отын жардырып, су ±келдiрiп, малын кїттiрiп, малай
етiп алады. 

90
1911 жылы Шоіпыттыґ кµршi ауылы НѕрІали деген
кiсiнi молда ѕстайды. Бѕл Троицкi іаласында жаґа т±р-
тiппен оіып келген кiсi болады.
Сѕлтанмахмѕт медреседе оіып жїрген кезiнде кµ-
бiнесе таіуа болады.
Бѕл кезде Сѕлтанмахмѕт «Дiн», «Сарыбас», «Оіу»
деген сияіты бiр сыпыра µлеґ, «Зарландым» деген ѕзаі
±ґгiме жазады. 
НѕрІали молдадан бiр жыл оіыІан соґ, 1912 жылы
Сѕлтанмахмѕт шетке кетiп оіуІа талаптанады. Оныґ
бар ынта-тiлегi їлкен іалаІа барып, бiлiм мол беретiн
мектепке тїсiп оіу, бiлiмдi кiсi болып шыІу болады.
Сонымен, Сѕлтанмахмѕт 1912 жылы іараша айында
оіу iздеп, Троицкi іаласына барады. 
Сѕлтанмахмѕт 1913–1914 жылдыґ іысында «Ай-
іап» редакциясында іызмет iстейдi.
1914 жылдыґ жазында Сѕлтанмахмѕт µзiнiґ туІан
елi БаянауылІа іайтады. ОндаІы ойы ауылда бiраз уаіыт
болып, їлкен іалалардыґ бiрiне таІы да оіуІа кету
болады. Осы оймен ±р елде бала оіытады.
Јызметтi кµп iстеу, торыІу салдарынан Сѕлтанмах-
мѕттыґ ертеде, Троицкiде жїргенде пайда болІан ауруы
кїшейiп кетедi. Осыдан ол 1918 жылдыґ жазында ауру-
ымды емдетем деп, µз елiне, БаянауылІа кетедi.
Сонымен бiрге, Сѕлтанмахмѕт осы емделiп жатіан
кезiнде бiрсыпыра µлеґ, поэма жазады. Сѕлтанмахмѕт-
тыґ µлеґ, поэмаларыныґ ±рi кїрделi, ±рi ±йгiлiлерi
«Адасіан µмiр», «Кедей» поэмалары болады.
Сѕлтанмахмѕт їйiнде ауырып жатып 1920 жылы 21
мамыр кїнi, жас кезiнде пайда болІан іѕрт ауруынан
іайтыс болады.

91
ШыІамын тiрi болсам, адам болып
ШыІамын тiрi болсам, адам болып,
Жїрмеймiн бѕл дїниеде жаман болып,
Жатіаным кµрде тыныш жаісы емес пе?
Жїргенше µмiр сїрiп, надан болып.
Мен – балаґ, жарыі кїнде с±уле іуІан,
АлуІа кїндi барып белдi буІан.
Жѕлдыз болып кµрмеймiн елдiґ бетiн,
Болмасам толІан айдай баліып туІан.
Бѕл сµзiм асып айтіан асылыі емес,
Ойында оты барлар асылыі демес,
Тебем деп, тiрi болсам надандыіты,
Серт етiп, µз-µзiме еткем егес!
1. Ґжеттiктi, жалын атіан жiгердi асіаітата жырлаІанда,
Сѕлтанмахмѕт ненi маісат еттi?
2. Ґнерге, бiлiмге деген іѕштарлыі µлеґде іандай
айшыіты сµздермен берiлген?
3. Осы µлеґнiґ мазмѕны µздерiґе іалай ±сер еттi, кiм бо-
луды армандайсыґдар?
1. Сѕлтамахмѕттыґ асіаі арманына, зор талабына назар
аударыґдар. 
2. Автордыґ:
Мен – балаґ, жарыі кїнде с±уле іуІан,
АлуІа кїндi барып белдi буІан.
Жѕлдыз болып кµрмеймiн елдiґ бетiн,
Болмасам толІан айдай баліып туІан.
деген сµзiнiґ маІынасын тїсiндiре баяндаґдар.                
3. Ауыспалы маІыналы сµздердi (эпитет, теґеу т.б.) д±п- 
терлерiґе жазыґдар.
4. Ґлеґдi жаттап алыґдар.

92
Мен – іазаі 
Мен – іазаі, іазаіпын деп маітанамын,
ЄранІа «Алаш» деген атты аламын.
Сїйгенiм іазаі µмiрi, µзiм іазаі,
Мен неге іазаітыітан саітанамын?
Алтай, Ертiс, Сырдария, Есiл, Жайыі,
Арасын іоныс іылдым iрге жайып.
Елiм, жерiм, іорІайтын ерiм болып,
Ер жеттiм, ен далада лыіа байып.
Ер тїрiк ѕрпаІымын даґіы кеткен,
Бiр кезде Европаґды тiтiреткен.
Кiргенi есiк, шыііаны тесiк болып,
Кїнбатыс, КїншыІысіа ±мiрi жеткен.
Кешегi хан ШыґІыстыґ ѕрпаІына,
Талай царь, талай князь т±жiм еткен.
Мен – іазаі, іазаіпын деп маітанамын,
ЄранІа «Алаш» деген атты аламын,
Сїйгенiм іазаі µмiрi, µзiм іазаі,
Мен неге іазаітыітан саітанамын!
1. XX Іасыр басында туІан шыІарманыґ бїгiнгi кїн
талабымен їндесiп, жас ѕрпаітыґ ѕлттыі намысын
оятуІа іызмет етуi сендердi іандай сезiмге жетелейдi?
«Алаш» деген сµздi іалай тїсiнесiґдер?
2. Ґзгенi іѕрмет тѕта отырып, µз ѕлтын сїю, ѕлттыі на-
мыс дегендi іалай тїсiнесiґдер?
1. Аіынныґ елiм, жѕртым деп соііан жїрегiнен туІан
бѕл µлеґдi асіаі їн, шаттыі дауыс, кµтерiґкi сезiммен
оіып, жаттап алыґдар.

93
МАўЖАН  ЖЄМАБАЕВ
(1893–1938)
Алаш іозІалысыныґ іайраткерi, аіын, іазаі
±дебиетiнiґ кµрнектi µкiлi МаІжан Бекенѕлы Жѕмабаев
1893 жылы 25 маусымда Солтїстiк Јазаістан облысы,
іазiргi МаІжан Жѕмабаев ауданы, Сасыі-кµл жаІасында
дїниеге келген. Атасы – Жѕмабай іажы. Ўкесi Бекен
саудамен айналысіан д±улеттi адам болІан. Анасыныґ
есiмi – Гїлсiм. МаІжан ауыл молдасынан сауатын ашып,
1905–1910 жылдары ЈызылжардаІы бiрiн 
шi мешiт
жанында белгiлi татар зиялысы М. Бегишевтiґ ѕйым -
дастыруымен ашылІан медреседе оіыды. Мед 
реседе
Бегишевтен ШыІыс халыітарыныґ тарихынан д±рiс
алды, іазаі, татар ±дебиеттерiн, Фирдaуси, СаІди, Хафиз,
Омар  ?айям, Низами, Науаи секiлдi шыІыс аіын-
дарыныґ дастандарын оіып їйренедi. Баспадан 1909
жылы шыііан Абай µлеґдерiн оіып «Атаіты аіын, сµзi
алтын хакiм АбайІа» деген µлеґ жазaды. 1910–1913
жылдары Уфа іаласындаІы «ўалия» медресесiнде бiлiм
алaды. Онда татар жазушысы ў. Ибрагимовтaн д±рiс
алып, белгiлi іайраткер С. Жантµринмен тыІыз іарым-
іатынас орнатады, болашаі кµрнектi жазушы Б.Майлин-
мен танысады. Ибрагимовтiґ кµмегiмен 1912 жылы
Јазан іаласындаІы К±рiмовтар баспасында «Шолпан»
атты тѕґІыш µлеґдер жинаІы басылып шыІады. «Садаі»
журналын шыІаруІа іатысады. ОІан µзiнiґ µлеґдерiн
жариялайды. 1913–1916 жылдары Омбы мѕІалiмдер
семинариясында оіиды. 

94
1918–1919 жылдары Петропавл уездiк земство бас-
іармасында іызмет етедi. 1919–1923 жылдары Аімола
губерниялыі «Бостандыі туы» газетiнде, «Шолпан»,
«Сана» журналдарында, «Аі жол» газетiнде іызмет
iстеп жїрiп, халыі аІарту жѕмысына белсене араласады.
Сол кезеґде іалыґ іауымІа таныс поэмасы «Батыр
Баянды» жазып, жарыііа шыІарaды. 1923–1927 жыл -
дары М±скеуде ЖоІары ±дебиет-кµркемµнер инсти 
-
тутында оіиды. Онда орыс ±дебиетiн, Батыс Еуропа
±дебиетiн тереґ зерттеп, орыс м±дениет іайраткер лерi -
мен жете танысып, кµпшiлiгiмен достыі іарым-
іатынаста болады. 
Мен кiм?
Арыстанмын, айбатыма кiм шыдар?
Жолбарыспын, маІан іарсы кiм тѕрар
Кµкте – бѕлт, жерде – желмiн гулеген. 
Жер еркесi – желдiґ жµнiн кiм сѕрар?
Кµкте – кїнмiн, кµпке нѕрым шашамын,
Кµґiлге алсам, іазiр Іарышіа асамын,
Шетi, тїбi жоі теґiзбiн іаракµк,
Ерiгемiн – толіып, шаліып, тасамын.
Жалынмын мен, келме жаіын, – жанарсыґ,
Тѕлпармын мен, шаґыма ермей іаларсыґ.
Кїл болсын кµк, жемiрiлсiн жер, уайым жоі,
Кµз іырымен кїлiп іана іарармын…  
Ґнер-бiлiм іайтсе табылар
Ер жiгiт µнер табар ерте іуса, 
Ерiнiп, шаршамаса, белiн буса.
Ыртыґ-жыртыґ, жоі-барІа 굴iл бермей,
Перiште боп анадан іайта туса.
«Жаіын, туІан, бауыр» – деп айналмаса,
Јатын-сатын дегенде бойланбаса.

95
Тыныіпай, дамыл алмай, ертелi-кеш
Iзденсе, кiдiрмесе, жайланбаса.
Дїниенiґ іайІысына зарланбаса,
Кµз іысып кїлгенiне алданбаса, 
Јаі жарар іара іылды тура бµлiп,
АйтылІан сµз жайынан жалІанбаса.
Ґсектен ат-тонымен алыс іашса
Естiсе, ѕялІаннан бетiн басса,
Жамандыі – аты µшкiрге жаіын жїрмей,
АяІын кїндiк жерден байіап басса.
Ґзiнен басіа жанды кем кµрмесе,
Јѕтырып, шаІыстырып жел бермесе,
Табылмас аузына су тамызушы,
Ґзiнiґ тар етiгiн кеґ кµрмесе
Кµзi ашыі адамдарІа жаіын жїрсе,
Олардыґ ±рбiр сµзiн їлгi кµрсе,
Естiген сµз, кµргендi бос тастамай,
Јѕлаі тiгiп, кµз салып, жиып-терсе,
Кµґiл кµзi ашыі жанды дос деп бiлсе,
Мыліау, меґiреу адамды іас деп бiлсе,
Бейнеттiґ мѕнарланІан шµл даласын
Жѕмаіта хорлар тiккен іос деп бiлсе.
Наданды іатіан жансыз тас деп бiлсе,
«Ґнер-бiлiм іарны ашіа ас» – деп бiлсе,
«Дїниенiґ теґiзiнде адасіанІа
Тура жол кµрсетейiн, бас» – деп бiлсе.
Осы оймен тура жїрсе, бѕлтармаса,
Басіа мойын бѕрып, кµз салмаса.
Ґнер-бiлiм жер астында болса-даІы
Iздесе оны талпынып, бос іалмаса.
ЈараІым 
ЈараІым, оіу оіы, босіа жїрме!
ОйынІа, іѕр іаларсыґ, 굴iл бµлме,
Оіымай ойын іуІан балаларІа
Жолама, шаіырса да іасына ерме!

96
Кiдiрме, аялдама, алІа ѕмтыл,
Алам деп кµктен жѕлдыз іолыґ серме
«ЈарманІан іарап іалмас!» деген рас,
Тоітамай iстей бiлсеґ батып терге,
Жасынан оіу оіып, µнер іуІан,
Жан жетпес 굴iлi жїйрiк кемеґгерге…
*  *  *
Жастыі, байлыі, іол іусырып бос жїру –
Жас µспiрiм їмiттi ердi бѕзады.
Тер аІызып, µлiп-талып табылІан
Ата д±улет быт-шыт болып тозады.
1. Єсынылып отырІан МаІжан µлеґдерiн м±нерлеп оіып
шыІыґдар. Бѕл µлеґдерден аіынныґ іандай арман-
їмiтiн, жан сырын, жїрек толІанысын кµрдiґдер?
М±тiнге сїйене отырып баяндап берiґдер.
2. Аіын лирикаларыныґ Абай шыІармаларымен іандай
їндестiгiн байіадыґдар?
Лирикалыі кейiпкер туралы
Лирикалыі кейiпкер – поэзиялыі шыІармалардан кµрiне-
тiн адамныґ тѕлІа-бейнесi. Ґлеґ-жырларда аіын кµбiне µз
атынан сµйлейдi. Басіа адамныґ бейнесiн жасап, соныґ атынан
айтуы кейде Іана кездеседi. 
Аіын µлеґдi µз атынан айтіанда, лирикалыі кейiпкердiґ
бейнесi жасалады. Аіын іоІам µмiрi, заман, адам туралы тол-
ІанІанда, µзiн «мен» деп, «бiз» дей отырып, сол ортаныґ ада-
мы, белгiлi бiр ѕрпаі-буыныныґ µкiлi ретiнде сезiледi. 
Лирикалыі кейiпкердiґ характерi бiр µлеґ-жырда толыі
ашыла іоймайды. Бiр шыІармада бiр іырынан кµрiнсе, басіа
шыІармада екiншi іырынан кµрiнедi. Мысалы, бiр µлеґде
махаббат сезiмi басым болса, бiр µлеґде табиІат сѕлулыІын
сезiну басым келедi. Бiраі кµптеген µлеґ-жырларды алІанда,
лирикалыі кейiпкердiґ тѕтас тѕлІасын, кµп іырлы бейнесiн
айіын елестете аламыз. 

97
СЎКЕН  СЕЙФУЛЛИН
(1894–1938)
Жазушы, кµрнектi іоІам іайраткерi С±кен Сей 
-
фуллин 1894 жылы 10 іазанда іазiргi ЈараІанды облысы
Шет ауданы, Јарашiлiк іыстаІында туІан. Нiлдiдегi
орыс-іазаі, АімоладаІы бастауыш приход мектебiнде
1905–1908 жылдары іалалыі училищеде 1908–1913
жылдары оіиды. Соґ ОмбыдаІы мѕІалiмдер семи 
-
нариясында 1913–1916 жылдары оіуын жалІас тырады.
Онда М. Жѕмабаевпен танысады. 1914 жылы іазанда
«Ґткен кїндер» атты тѕґІыш µлеґдер жинаІы жарыі
кµредi. 1916 жылы С±кен Сiлет-БѕІылы ауылында
мектеп ашып, онда орыс тiлiнен сабаі бередi. Аіпан
тµґкерiсiнен кейiн іалаІа ауысып «Жас іазаі» ѕйымын
іѕрады. «Тiршiлiк» атты газет шыІаруІа ат салысып,
їш айлыі педкурста оіытушы болады. Осы тѕста
«АсыІып тез аттандыі», «Кел жiгiттер» атты µлеґдер
жазып халыіты кїреске їндейдi. 1918 жылы 1 мамырдан
«Баіыт жолына» атты тѕґІыш пьесасыныґ тѕсауын
кеседi. 1922 жылы «Еґбекшi іазаі» газетiнiґ бас
редакторы іызметiн атіарады. 
1922 жылы Орынбор іаласында «Асау тѕлпар» атты
µлеґдер жинаІын жариялайды. 1927–1929 жылдары
Ташкенттегi іазаі педагогика институтыныґ директоры
іызметiн атіарады. 
Јазаітыґ µлеґ µнерiне µзгерiс енгiзу, µлеґнiґ iшкi
ырІаІын кїшейту, ѕйіасты дауыс екпiнiне бейiмдеу,
буын жїйесiн ойІа баІындыру секiлдi ж±йттер – С±кен

98
поэзиясыныґ сол тѕстаІы жаґашылдыі сипатын таны-
татын белгiлер едi. 
С±кен туІан жер табиІатын адамныґ iшкi сезiм кїй-
лерiмен астастыра жырлады. Оныґ адал махаббат пен
µмiрдi сїюдi насихаттаІан «Аііудыґ айырылуы»,
«Аісаі киiк», «Сыр сандыі» т.б. кµптеген шыІармалары
бар.

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: