тырушым сен болсайшы, Абай»

127
1. Абай мен Бiржанды жаіындастырып, табыстырІан ±н
іѕдiретi, µнер іѕдiретi екендiгiн, осынау екi ѕлы
адамІа ортаі бiр іасиет – асыл µнердi ардаітау, іѕрмет
тѕту болІандыІына ой жiберiґдер.
2. Бiржан салдыґ µзiнiґ «Жанбота» ±нiн іандай 굴iл
кїйде, іандай жаІдайда шыІарІанына назар аударыґ -
дар. Олар шыріаІан ±ндердi атаґдар.
3. Бiржан салдыґ ±сем ±ндерi Абай жїрегiне іозІау
салып, жалынды жыр туІызІаны туралы ±ґгiмелеп
берiґдер.
Типтiк образ
Кµркем шыІармада адамныґ µмiрi, олардыґ µзара іарым-
іатынастары, наным-сенiмдерi, ой-сезiмдерi, мiнез-іѕлыітары
жинаітала суреттеледi. Бiраі жазушы шыІармада µзiне белгiлi
бiр адамныґ Іана сипатын кµрсетiп іоймайды, сол адамныґ
µмiр сїрген кезiне, µскен ортасына д±л келетiн кµп адамдарІа
т±н еґ керектi, еґ жиi кездесетiн iс-±рекет, мiнез-іѕлыі,
наным-сенiмдердi жинаітап, бiр адамІа т±н сипат етiп
кµрсетедi ж±не солай болуы мїмкiн екендiгiне оіушыларын
сендiредi.
Кµркем шыІармадаІы осындай жинаіталІан адам образын
типтiк образ деп айтамыз.
Кµркем ±дебиеттегi типтiк образдарІа іарап отырып, белгi-
лi бiр уаіыт пен ортадаІы іоІамдыі дамудыґ негiзгi ж±не ше-
шушi сипатын байіауІа болады. Айталыі, іазаі іоІамыныґ
µткен ІасырдаІы ѕнамды іасиеттерiнiґ бiр алуанын Мѕхтар
Ўуезов Абай тѕлІасына шоІырлап тѕтастыра бiлген. Соны-
мен іатар, Абайдыґ басіа ешкiмге ѕісамайтын дара
тѕлІасын бейнелеген. Демек оныґ типтiк образ ретiндегi
кесектiгi де, кїрделiлiгi де осындай «жалпы» мен «жал -
іыныґ» бiрлiгiнде деп бiлген жµн.

128
ўАБИТ  МЇСIРЕПОВ
(1902–1985)
ўабит Махмѕтѕлы Мїсiрепов 1902 жылы іазiргi
Солтїстiк Јазаістан облысы, Жамбыл ауданы «Жаґа
жол» ауылында кедей шаруа отбасында дїниеге келген.
Јазаістан ўылымдар Академиясыныґ академигi, Еґбек
Ерi, Јазаістанныґ халыі жазушысы ўабит Мїсiрепов
1908–1910 жылдары ауыл мектебiнде д±рiс алып, дiни
сауат ашіан. Оіуын Јостанай уезiнiґ ОбаІан болы 
-
сындаІы 2 сыныптыі орыс мектебiнде жалІастырІан.
Ауыл мектебiндегi ±дебиет п±нiнiґ мѕІалiмi Бекет
Ґтетiлеуовтiґ ±сер-ыіпалымен ±дебиетке ыіыласы
ауады. 1923–26 жылдары ОрынбордаІы жѕмысшы
факультетiнде С.Мѕіановпен бiрге оіиды. 
1927–28 жылдары Бурабай техникумында оіытушы,
Јазаі мемлекеттiк баспасыныґ бас редакторы, «Јазаі
±дебиетi», «Егемен Јазакстан» газеттерiнде бас редактор
іызметiн атіарІан.
ўабит Мїсiреповтiґ тѕґІыш повестерiнiґ іатарына
1928 жылы Јызылорда іаласында жарыі кµрген «Тула-
Іан толіында» мен «Американ бидайыІы» атты шыІар-
малары жатады.
ў.Мїсiрепов ±ґгiме жанрыныґ µркендеуiне їлкен
їлес іосты. Oл алІашіы шыІармаларынан-аі жазушы -
лыі шеберлiгiмен танылады. «Јос шаліар», «Кµк їйдегi
кµршiлер», «Ґмiр ертегiсi», «АлІашіы адымдар»,
«ШѕІыла», «Жайлау жолында», «Тѕтіын іыз», «Же -
ґiлген Есрафил» т.б. ±ґгiме, повестерiнде еґбек адам -

дарыныґ іиындыііа толы іажырлы µмiрi мен азамат
соІысы, ѕжымдастыру кезiндегi дїрбелеґ оіиІалар легi
суреттелген.
Автобиографиялыі  ±ґгiме
Мен ескiше жыл басы деп есептелетiн «Наурыз кїнi»
киiз їйде туыппын. Јазаі даласыныґ еґ суыі жаІын
жайлайтын бiздiґ елдердiґ бiрсыпырасы ХХ Іасырдыґ
бас кезiнде де іыс айларын киiз їйде µткiзедi екен.
Ол кїнi жер сiлкiнбеген, кїн тїгiл ай да тѕтылмаІан,
есте іаларлыі боран да болмаІан, еґ аяІы іалжа
сїйегiне иттер де таласа  алмаІан. Менсiз де їбiрлi-
шїбiрлi бiр іара їйде таІы бiр бала туа салІан да, басіа
балаларыныґ атына ѕйіастыра ат берiлген.
Ўрине, ол кїннен менiґ есiмде іалІан еш н±рсе жоі…
– Јайсар болушы еґ, жыламайтын едiґ, – деп шешем
±р кезде айтып отыратын…
Ўке-шешеден кїнде еститiн кµп жаісы тiлектердiґ
µзгесi келмесе де, «оіу оіисыґдар» дегендерi екi жылдан
кейiн келiп едi… Жаз бiр кµлдiґ басында, іыс айларын ±р
аІаштыґ іойнауында µткiзетiн бес-алты ауыл «балалар-
дыґ тiлiн сындыру їшiн» молда жалдапты.
Молда ±р їйде жетiлеп оіытады. ОіуІа бала берген
їйлер кезектесiп, бiр жетi молданыґ тамаІын да кµте-
редi, балалар оіитын мектеп те болады.  Бiр жетi µткен-
нен кейiн молда басіа їйге ауысады. Жиырма шаіты
баланыґ еґ кiшiсi алты жасар мен едiм, маІан орын
босаІадан тидi. Кей їйде іозы – лаіпен етектесе
отырамын.
Екi жыл оіытып, екi бѕзаулы сиыр алып, молда елiне
іайтар кезде де, бiз ол оіудан еш н±рсе аґІармап едiк.
Белгiлi 16-жылІы іара жѕмысіа iлiккен наІашым
менi шаруасына бас-кµз етiп іалдыруІа сѕрап ±кеттi... Ол
ел ОбаІан µзенiнiґ жаІасында отырады да, іысы-жазы
балыі аулап, аздап егiн салады екен.
129

Мен бѕл елге егiн жинау їстiнде келiп едiм. Егiннен
кейiн балыі аулап кеттiм.
Балыі аулау науіаны іыс ортасында саябырлады.
Кµршi ауылда екi сыныптыі орысша мектеп бар екен.
Менi бiрiншi сыныпіа кiргiздi.
Єзамай мектеп белгiлi оіытушы Бекет Ґтетiлеуовке
кµштi. Ондай жаісы оіытушыны мен кейiн де сирек
кездестiрдiм. Ол їлкен маІынада аІартушы болатын
тiлегi бар адам едi.
Кейде сабаі бiткеннен кейiн оіуІа, бiлiмге шаіыра-
тын ±ґгiмелердi айтады. Кµбiнесе µзi аударІан Крылов
мысалдарын оіып бередi. Абай, Ыбырай шыІармаларын
оіиды. Не тїсiнгенiмiздi сѕрайды. Бiраі ойын балалары
ѕІындырІанды да ѕмыта бередi. Бекеттiґ µз айтіандары-
нан есте іалІан бiр ауыз сµз:
– Јандай iске кiрiссеґ де таза іолмен кiрiс!– дегендi
кµбiрек айтушы едi. ТаітаІа барып есеп шыІарІаннан
кейiн, болмаса жазуІа отырарда бiз ылІи іолымызды
жуып ±деттендiк. Оныґ айтатыны бѕл Іана еместiгiн мен
кейiнiрек аґІардым. Јолдыґ таза болуы, шынында да
кµп н±рсенi аґІартпай ма?
Бекет Ґтетiлеуов – 1883–1949 жылдары µмiр сїр-
ген, Пушкин, Лермонтов, Крылов шыІармаларын Абай-
дан кейiн іазаішаІа аударІан, іазаі балаларына орыс
тiлiн їйрету м±селелерiмен шѕІылданІан педагог –
жазушы.
Бекет менiґ іиссаІа іѕмарлыІымды бiлгеннен кейiн,
менi ±дебиетке тарта бастады…
Бѕрын бiрер жыл молда алдын кµрген балаІа бiрiншi
сыныптыґ сабаІы µте жеґiл болып едi. Оныґ їстiне
аздаІан маітаншаі та болуым керек, менi µзiне жаіы-
ныраі ѕстайтын оіытушыма еркiндiк жасап, айналасы
бiр айдан кейiн былай дегенiм ±лi есiмде:
– Мен бiрiншi сыныпты бiтiрдiм… Екiншiнiґ кiтап-
тарын оіып жїрмiн, – дедiм.
130

– Јалай бiтiрдiґ? – деп аікµґiл оіытушым таґданып
та, абыржып та іалды.
– Оіытып кµрiґiз… Букварь да бiттi, есеп те бiттi,–
дедiм.
Оіытушыныґ µз почеркiне елiктей-елiктей кµркем
жазуды да тїзеп алІанмын. Букварьды іиссадай заула-
тып, ±лденеше рет сыдырып шыііанмын… Осы жайла-
рымды кµтере айттым… 
Оіытушым азІана жымиды да:
– Јалай оіитыныґды сен емес, мен бiлуiм керек
емес пе?...– деп мен іызарІанша ед±уiр кiдiрiс жасады
да, – Жаісы оіитыныґ рас, маітаншаітыІыґ да бар…
Осы екеуiнiґ бiрiн мыітап ѕста да, бiреуiн таста,–
дедi.
Мен їндей алмай, жїдеґкiреп іалдым… Ўлдене шым-
шым етiп, µн бойымды кїйдiрiп бара жатыр. Сол шым-
шым жерiне жеткенше оіытушым їнсiз, елеусiз, ар
жаІына іарай іырындай бердi.
– Айтпаішы, арІы кїнi инспектор келедi,– дедi
оіытушым, аздан  кейiн маІан іарай еґсерiле бѕрылып:
– Жаісы балаларыґды кµрсет дейдi. Есептеп ±зiрлен.
ТаітаІа сенi де шыІарамын,– дедi. Мен селк етiп, тез
сергiп кеттiм
Инспектор келгенде бiз ±зiр едiк… Ґте жарамды фор-
мада киiнген, халыі аІарту жѕмысында екендiгi барлыі
бейнесiнен аґіып тѕрІан, сѕлу мѕртты, шоіша саіалды
инспектор балалармен жѕмсаі амандасты. Инспектор
менi таітаІа шаіырды. Кµбейту ережесiнен бiрер сѕраі
бердi де, іатарынан екi тїрлi есеп шыІартты. Онысыныґ
б±рi де бѕрын талай кездескен есептер едi, мен мїдiр-
генiм жоі…
Келер жазда Бекет Ґтетiлеуов µз атынан µтiнiш жа-
зып, менi Пресногорьковская селосындаІы бастауыш
мектебiне тїсiрдi. Орысшадан екi алып, есептен бес
алып тїстiм…
131

132
Мен Пресногорьков жоІары бастауыш мектебiн
жиырма бiрiншi жылы бiтiрдiм…
Ол мектептi мен ±лi кїнге дейiн їлкен алІыспен
еске алам. Орыс тiлi, орыс ±дебиетiн ѕІындыруІа аса бiр
ѕіыптылыІы бар едi. Суффикске екi жыл бойы тiлiм
келмей іойІанда, сол дµкiр тiлдi ерiксiз икемге келтiрген,
тїрiне тiлiм келмесе де, маІынасын тереґ ѕІындыруІа
жанын салІан оіытушыларымды алІыспен еске алам.
Їйрене алмаІан µзiм кiн±лi, ол мектеп етiк тiгу, есiк-
терезе жасау, кiрпiштен їй салу µнерлерiне де їйретiп
едi...
1. И.А. Крылов мысалдарын іазаішаІа аударІан іандай
аіын-жазушыларды бiлесiґдер?
2. Жазушыныґ сїйiктi ѕстазы Б.Ґтетiлеуов туралы сенiґ
пiкiрiґ іандай? Оныґ шын м±нiнде жаісы ѕстаз екендi-
гiн неден кµруге болады?
3. Жазушы нелiктен µзiн оіытіан ѕстаздарын, оіыІан
мектебiн ерекше iлтипатпен, зор алІыс сезiммен есте
саітады деп ойлайсыґдар?
1. Берiлген ±ґгiмеде суреттелген ХХ Іасырдыґ бас кезiн-
дегi ауыл µмiрiне, бала оіытуІа жалданІан молданыґ
тѕрмыс кїйiне ой жiберiп, µз сµздерiґмен ±ґгiмелеп
берiґдер. Олардыґ аударІан мысалдарын атаґдар.

133
ЎБУ  СЎРСЕНБАЕВ
(1905–1997)
Ўбу С±рсенбаев (ЎбуІали) 1905 жылы іазiргi
Алматы облысы, ЈѕрманІазы ауданы АлІа ауылында
дїниеге келген. «Тїрксiб» редакторы, Јазаі  мемле кеттiк
баспасыныґ директоры іызметтерiн атіарІан.
«Жїрек сыйы», «Ант» жыр-жинаітарында заман-
дастар µмiрiн жырлайды. Майдан таіырыбында жазылІан
«Аіша бѕлт» жинаІына отандастарыныґ басіыншы жау-
мен шайіастаІы ерлiгi µзек болады. СоІыстан кейiнгi
жылдары жарыі кµрген «ТуІан µлке», «Отан таґы»,
«Миллиардтыґ iзiмен», «Баспалдаітар, биiктер» жинаі-
тарында халыітыґ бейбiтшiлiк жолындаІы іажырлы
кїресi суреттеледi. АлІашіы дастаны «Аімаралдыґ
жїрегi» тµґкерiске дейiнгi кезеґдегi іазаі іызыныґ
таІдырын бейнелесе, соІыс жылдары жазылІан «Шие
аІашы», «Намыс ѕлы» поэмаларында µз отандастарыныґ
патриоттыі, жауынгерлiк тѕлІасын сомдайды. «Aл єлым
туралы ой» дастаны ±ке толІанысын бейнелесе, «Жазыл-
маІан дастан», «Отыз їшiншi кµктем», «АіырІы грана-
талар» атты дастандарында замандастарыныґ кїреске
толы µмiрiн шынайы жырлайды. «Јасиеттi махаббат»
жинаІы іазаі поэзиясын кµркемдiк тѕрІыдан байытты.
Деректi ±ґгiмелерден тѕратын «Сенiґ баіытыґды
іорІаІандар», «Офицер кїнделiгi», «Жауынгер моно-
логы», «Батырлар iзiмен» атты жинаітары алапат
соІыстыґ ел басына тїскен ауыр зардабы мен іаЅарман-
дыіпен даґііа бµленген жандар жайлы сыр шертедi.  
5 — Ўдебиет, 6.

134
ТуІан жер
Уа, туІан жер, топыраІыґнан жаралдым,
Алабыґнан арманыма н±р алдым.
ТѕныІыґнан жїзiп iштiм сендегi
Алтын арай таґІы жѕпар самалдыґ.
С±л ѕмытсам, іарІа менi, кешiрме,
Јайда жїрсем µзiґ тѕрдыґ есiмде.
Ґзiґ тѕрдыґ іарлы окоптан сыІалап,
Сонау іатаґ іаЅарлы жыл кешiнде.
Мен іатерге іарсы бардым сен їшiн,
Кµкiрегiмнен іан тµгiлдi жер їшiн.
СаІан жетер іасиет бар ма жиЅанда,
Сен – ѕлысыґ, адам – сенiґ жемiсiґ.
Сенен артыі іасиет жоі-ты, жер, тегi.
Сен – ѕрпаітыґ кїлiп атар ертеґi,
ТаІдырыґды тапсыр маІан, туІан жер,
Кµркейтуге мiндеттiмiн мен сенi.
1. Аіын µлеґде азаматтыґ Отан алдындаІы борышын
іалай кµрсеткен?
2. «ТуІан жердi кµркейту мiндет!» дегендi іалай тїсiнесiґ-
дер?
1. Аіынныґ туІан жерге деген ыстыі ыіыласын, сїйiспен-
шiлiгiн танытатын сµздердi жеткiзiґдер.
2. «Кµкiрегiмнен іан тµгiлдi жер їшiн» деген сµйлемнiґ
маІынасын тїсiндiрiґдер.
3. Ґлеґдегi эпитет, теґеу метафораларды табыґдар.
Лирика туралы
Лирика – кµркем ±дебиет жанрыныґ бiр тїрi. Лириканыґ
басты ерекшелiгi – адамныґ 굴iл-кїйiн, сезiм дїниесiн тiке-
лей бейнелеп кµрсетедi. Лирикалыі шыІарма µлеґмен жазы-

135
лады, онда автордыґ немесе кейiпкердiґ дїниеге іатысы,
кµз- іарасы, оныґ сезiмiн наіты ойы, 굴iл-кїйiн суреттеу,
±серлеп бейнелеу аріылы кµрсетiледi. Лириканыґ басіа
жанрлардан айырмасы да, µзiндiк артыішылыІы да осында. 
Лирикалыі шыІармаларда негiзiнен жеке адамныґ 굴iл-
кїйi, сезiмi суреттеледi. Лириканыґ бас іаЅарманы – аіын-
ныґ µзi. Аіын µз жайын, µз басыныґ мѕґын, µзiнiґ арманын,
іуаныш сезiмiн жыр ету аріылы халыітыґ таІдырын, іайІы-
мѕґын, кїйзелiсiн, іуаныш-шаттыІын, тiлек-маісаттарын
бiлдiредi.
Лирика кµлемi жаІынан шаІын болып келедi. 
Аіын Ўбу С±рсенбаев:
Уа, туІан жер, топыраІыґнан жаралдым,
Алабыґнан арманыма н±р алдым.
ТѕныІыґнан жїзiп iштiм сендегi
Алтын арай таґІы жѕпар самалдыґ, –
деп оіушыны туІан жерге деген µз сезiмiмен ортаітастырса,
ал оныґ «Сен іѕрметте оны, іараІым!» µлеґiнде бабадан
атаІа, атадан ±кеге, одан балаІа мирас болар адамгершiлiк
іасиеттi бїгiнгi ѕрпаітыґ бойынан кµру їмiтi жатыр. 

136
ЈАСЫМ  АМАНЖОЛОВ
(1911–1955)
Јасым Раіымжанѕлы Аманжолов 1911 жылы іазiргi
ЈараІанды облысы, Јаріаралы ауданында туІан.
Жастайынан жетiм іалып кейiн Семейдегi балалар
їйiнде т±рбиеленген. Сoл жерде алІашіы бастауыш
бiлiм алады. Одан сoґ мал д±рiгерлiк техникумын їздiк
баІалармен бiтiрген. 1931–1941 жылдары Орал облы-
сында «Екпiндi іѕрылыс» газеттерi редакцияларында,
Орал облысы театрында жѕмыс iстеген. Отан соІысы
басталысымен ±скер іатарына шаіырылып, майданнан
1946 жылы оралды. Ўскерден іайтіан соґ бiраз жылдар
«Ўдебиет ж±не µнер» журналыныґ поэзия бµлiмiнiґ
меґгерушiсi болды. 
Ј.Аманжоловтыґ тѕґІыш µлеґi Оралдыґ «Екпiндi
іѕрылыс» газетiнде басылды. ТѕґІыш жинаІы «Ґмiр
сыры» 1938 жылы жарыі кµрдi. Аіынныґ соІысіа де-
йiнгi кезеґдегi кµркемдiк сапасы аса биiк туындылары
іатарына «Аіын», «Бiрiншi май», «ЖалІыз жалау»,
«Орамал», «Мен табиІат бµбегi» т±рiздi µлеґдерi жа-
тады. 
Аіынныґ «Байкал», «Оралым», «ДариІа, сол іыз»,
µлеґдерi, «Аіын µлiмi туралы аґыз» поэмасы жазылды.
Ј. Аманжоловтыґ «Аіын µлiмi туралы аґыз» поэмасын
ў. Мїсiрепов іазаі поэзиясындаІы жаґа бетбѕрыс деп
баІалаІан. 

137
Елге хат 
Есiмде жµнелгенiм іанды жолІа,
ТуІан жер іимаІандай менi сонда,
Жалтаітап, жалпаі дала іарай бердiґ,
Жїгiрiп ерiп зорІа эшелонІа.
Сыіылды сынып-іѕлап аііан жѕлдыз,
Мен кеттiм іарауытып їнсiз-тiлсiз.
Бiлмедiм іош дерiмдi, кїт дерiмдi,
Елестеп екi жаітан мыстан мен іыз.
Тїткiлеп жапыраІын оі жегенде,
Јараушы ем аянышпен сорлы еменге.
Жанымныґ жаннат туын жалын шарпып.
Достарым, сол емендей болдым мен де.
Јан соіта арасында µлiктердiґ,
Ажалды µз кµзiммен талай кµрдiм
Достасып бiр ыдыстан таІам iшiп,
Астында бiрге ѕйыітадыі сѕр шинельдiґ.
Немене айтып-айтпай кµрген азап
Јалмадым іирап-іаусап тек жалІыз-аі.
Мыґ есе бiлдiрдiґ Іой іадiрiґдi
Атыґнан айналайын, ата іазаі.
Жалбыр тон жетiм болып жїргенiмде,
Кµтерiп іаратып еґ менi кїнге,
Ўкем де, анам да сен, туІан елiм,
Сен їшiн ырысым да, іасiретiм де.
1. Ґлеґнiґ екiншi дїниежїзiлiк соІыс таіырыбына арнал-
Іанын байіаґдар.
2. СоІыс кезiндегi аіынныґ 굴iл кїйi іалай суреттелген?
Елге, ОтанІа деген сїйiспеншiлiк іандай жолдармен
берiлген?
3. «ЖапыраІын оі жеген емендей болдым» деген сµздi іа-
лай тїсiнесiґдер?
4. Ґлеґде достыі іалай суреттелген?
5. Ґлеґдi м±нерлеп оіыґдар.

138
БЕРДIБЕК  СОЈПАЈБАЕВ
(1924–1992)
Јазаі балалар ±дебиетiнiґ классигi – Бердiбек
Соіпаібаев 1924 жылы Алматы облысы Нарыніол
ауданында дїниеге келген. Ол іыруар ±деби мѕра
іалдырІан. Оныґ іаламынан туІан «Он алты жасар
чемпион», «Менiґ атым Јожа», «Јайдасыґ ГауЅар»,
«Балалыі шаііа саяхат», «Ґлгендер іайтып келмейдi»,
«Жекпе-жек» атты повестерi мен кµптеген ±ґгiме,
µлеґдерi балаларІа арналІан. Жазушы «Жѕлдыз», «Бал-
дырІан» журналдарында іызмет еткен. «Менiґ атым
Јожа» повесi оіырмандардыґ сїйiктi шыІармасына ай-
налса, осы повесi бойынша тїсiрiлген фильм 1967 жылы
Канн фестивалiнiґ жїлдегерi атанaды.
Бердiбек Соіпаібаев – таланты ерте бїр жарІан
іаламгер. Ол сонау елуiншi жылдарда, яІни ширек Іасыр
бѕрын іазаітыґ Абай атындаІы педагогика институтында
оіып жїргенде-аі газет-журнал беттерiнде µлеґдерi
жарыі кµре бастаІан жас талап болатын. 
«Менiґ атым Јожа» повесi аріылы Б.Соіпаібаев
талантты балалар жазушысы ретiнде республикаІа Іана
емес, кµршiлес елдерге де танылaды. Оны осы повесi
кµптеген тiлдерге аударылып, Москвада, Киевте, Ригада,
Кишиневте, Ташкентте басылып шыІaды. 
Бердiбек Соіпаібаев шыІармалары мiнезi іатал бола-
тыны, кейiпкерлерiнiґ іат-іабат іиыншылыітыґ бек

139
ортасында жїретiнi осыныґ айІаІы секiлдi. Оныґ шыІар-
маларында суреткерлiк пен фотографтыі д±лдiк жарысып
іатар жїредi. 
Ўдебиетiмiздiґ іай жанрында іалам тартпасын µмiр-
дiґ µзiнен ойып алІандай шынайылыІы, иланбасыґа бол-
майтын шыншылдыІы, тебiренбесiне іоймайтын сыр-
шылдыІы, сонымен іатар оіырманды сїйсiнтер тiл
шеберлiгi – Бердiбек Соіпаібаевтыґ їлкендi-кiшiлi
кµркем туындыларыныґ б±рiне ортаі іасиеттер. 
Кµрнектi іаламгердiґ іолынан шыііан кµркем туын-
дылардыґ б±рi де µзi ку±гер болІан µмiрден жазылІан,
тiптi бас іаЅарманы да µз тѕлІасына µте ѕісас келедi.
Менiґ атым Јожа
(Хикаяттан їзiндi)
Бiрiншi тарау
Менiґ атым...
Атымды айта бастасам, тiлiм таґдайыма жабысып
іалІандай болады да тѕрады. Адамныґ атыныґ сїйкiмдi
болуы да зор баіыт па деймiн. М±селен, Мѕрат, Болат,
Ербол, Баіыт деген аттарды алып іараґдаршы. АйтуІа да
ыішам, естiр іѕлаііа да жаІымды. Ўрi маІына жаІынан
да, іазаі тiлiнен сабаі беретiн Майіанова т±тейше
айтіанда, бѕлар жоІары идеалы есiмдер. Мѕндайлар µз
атын к±дiмгiдей маітаныш кµрiп, бiреумен таныса іалса,
м±нерлеп кµтерiґкi дауыспен айтады. Ал ендi айтуІа да,
естуге де іолайсыз есiмдер бар. Ґзге тїгiл µзiґе де
ѕнамайды-аі. Ўттеґ іолдан келсе, табанда µзгертiп,
±демi аттардыґ бiрiн иемденiп алар едiґ. Бiраі амалыґ
нешiк, сен іызылшаіа болып, жµргекте жатіанда,
сондаІы аіы-маітыІыґды пайдаланып, ±ке-шешеґ немесе
шiлдеханаІа келiп, дуылдап отырІан басіа бiреу солай

140
атап жiберген. Ґскембайдыґ баласына Тыґжыртар деп ат
іойІан секiлдi, µзге іызу жѕрт сол арада ду іостап, осы
болсын, баланыґ аты, осы болсын, мѕнан жаісы атты
дїниенi шырт айналсаі та таппаймыз дескен. Мiне, сол
кїннен, сол мезеттен бастап, ±лгi ат сенiмен бiрге
туІандай маґдайыґа шапталІан да іалІан. Ендi одан кµзiґ
тiрiде іашып іѕтыла алмайсыґ. Єнатпасаґ да, мойныґа
iлiп жїре бересiґ. 
Ґмiрде осы т±рiздi ±дiлетсiздiктер толып жатыр. Жу-
ырда мен газеттен оіыдым, іытайлардыґ ат іоюы іызыі
болады екен. Бала бес-алты жасіа толІанша, оныґ
т±уелдi аты болмайды. «Ортаншым», «Кенжем», «Сїй -
iктiм», «Жѕпарым» деген секiлдi шартты атаумен атап
жїредi. Ал есi кiрiп, бес-алты жасіа толІаннан кейiн,
бала µзiне іандай есiм ѕнаса, соны таґдап алады. Мiне,
±дiлдiк деген. Осы дѕрыс емес пе? 
Жарайды, µткенге µкiнiш жоі дегендей, iстiґ тура-
сына кµшелiк. Менiґ атым Јожа. Кµрiп отырсыґдар,
п±лендей ±йдiк ат емес. 
Шынын айтсам, бѕл о баста Јожа емес, Јожаберген
екен. Туу ку±лiгiмнiґ µзiнде солай деп жазылІан. Бiраі
дїниеде не іилы Іажайып, іѕбылыстар бола беретiн
т±рiздi, бертiн келе «Јожабергеннiґ» іѕйрыІы їзiлiп
тїсiп іалыпты. Бѕл іѕбылыстыґ д±л іай жылы, іай
айда, іай кїнi болІанын тап басып ешкiм де айтып бере
алмайды. 
Сонымен мен µзiм ес бiлгелi Јожамын. Ауыл-аймаі-
тыґ б±рi солай деп атайды.
Бiз бiр сыныпта екi Јожа бармыз. Сїттiбайдыґ їлкен
баласыныґ аты да Јожа. Оіушылар екеумiздi шатас-
тырып алмас їшiн µґiмiзге іарап, менi Јара Јожа, оны
Сары Јожа деп атайды.
Ўуел баста мен бѕІан да шамданып іалатын едiм.
Бiраі жїре-бара іѕлаІым їйренiп, даІдыланып кеттiм.

«Јара Јожа» дегендерге «±у» деп жалт іарайтын
болдым.
Жантас т±рiздi іу жаітар осыныґ µзiн де дѕрыс
айтпайды. Ўдейi бѕзып келемеждеп, «Јара Јожа» деудiґ
орнына «Јара кµже» дейдi.
Мен байіамай іалып «±у» деймiн. Бiраі бѕл іылыІы
їшiн, бейшараныґ обалы нешiк, тиiстi сыбаІасын менен
талай рет алды... 
Фамилиям Јадыров. Бiр кезде «Јадырѕлы» деп те
жазып жїрдiм. Бiраі жѕрттыґ б±рi «ов» болып жат-
іанда, менiґ олардан ала-бµтен жырылып, шыііаным
жарамас дедiм де «Јадыровіа» іайтып келдiм. 
Јадыр – менiґ ±кем. ЕЅ, шiркiн дїние-ай десейшi!
«Ўке» деген сµздi айтіанда, жїрегiм іарс айырыла
жаздайды-ау. Јандай жаіын, іандай ыстыі. Балалар
менiґ ±кем µйттi, менiґ ±кем бїйттi, менiґ ±кем ананы
сатып ±перетiн болды, менiґ ±кем мынаны сатып
±перетiн болды деп, маітаныш етiп жатады. Ал мен
болсам, ±кемнiґ іандай адам екенiн де бiлмеймiн.
Ґйткенi, ол майданІа аттанІанда мен екi жастамын. Екi
жасар аіымаі не бiледi, не тїсiнедi? Сол кеткеннен
абзал ±кем мол кеттi, оралмады...
ЕЅ! Јайран ±кем! Егер сен тiрi болсаґ, мїмкiн, мен
бѕдан гµрi басіадай болар едiм. Кiм бiледi, жер-±лемдi
шулатып, сотіар Јожа атанып жїргенiм ±кесiз жетiм
µскендiгiмнен де шыІар. 
Кiмге де болса бiр ±ке ±бден керек. Тiптi селкiлдеген
шалдардыґ µздерi кейде: «Жарыітыі, ±кем анадай едi,
±кем мынадай едi», – деп, еске алып, армандап
отырмай ма? 
Кейде Миллат мамам ±кемнiґ суреттерiн аітарып
іарап отырады да, мѕґІа батып, бiр тїрлi егiлiп кеткен-
дей болады. Кiрпiгi жасіа шалынады... Мен сол кезде
маматайымды керемет аяп кетем. Бiраі аяІанмен не
пайда, бiлем, сезем неге кїйзелетiнiн...
141

142
Тµртiншi тарау
АІаттыі аяі астынан
Таґертеґгi шайымды iшiп алІаннан кейiн аяґдап,
мектептiґ спорт алаґына іарай келе жаттым. Јолты-
Іымда добым бар. Бiздiґ «Спартак» кеше «Јайраттыі-
тардан» жетi де бес болып ѕтылІан едi. Бїгiн оларды
іалай да жеґуiмiз керек. Команданыґ капитаны ретiнде
соІан іатты ширыІып, iштей дайындыіпен келе жатыр-
мын. 
Мектептiґ іасында Жантас ѕшыраса кеттi. Јолында
мµр басылІан бiр жапыраі жазулы іаІазы бар. Соны
шертiп-шертiп іойып :
– Јара Кµже, мынаныґ не екенiн бiлесiґ бе? – дейдi.
– Ол не?
– Лагерьге жолдама. Бiз лагерьге баратын болдыі. Ал
сен кµшедегi иттердi т±ртiпке салуІа ауылда іалатын
болдыґ. 
Тiлiнiґ іыршаґіылыІы їшiн Жантасты мытып алІым
келiп бiр тѕрдым да, ±уелi жолдама жайын тиянаіта-
маішы болдым. 
– Оны саІан кiм бердi? 
– Кiм берушi едi. Майіанова апай бердi. Бiраі сен
жоісыґ тiзiмде. 
«Неге жоіпын?» Жантастан Майіанованыґ іайда
екенiн сѕрап едiм, мектепте дедi. 
Бѕдан былай бiреудi келемеждеп сµйлеудiґ іандай
екенiн бiлуi їшiн Жантасты мѕрынІа сырт еткiзiп бiрдi
шерттiм де, жїгiре жµнелдiм. Сол бойда екпiндеген
іалпыммен мѕІалiмдер бµлмесiне аліынып кiрiп бар-
дым. Майіанова бiрдеме жазып, жалІыз отыр екен, маІан
басын кµтерiп алып, таґыріаІан кейiппен іарады:
– Не болды? Не болды, Јадыров?
– Лагерьге жолдама берiґiзшi маІан. 

– СаІан бѕл жолы жолдама берiлмейдi. Екiншi
кезекте барасыґ? 
– Неге?
– Неге болушы едi: барлыі оіушыІа бiрден жетiс-
пейдi. Ал, екiншiден, еґ ±уелi бiз лагерьге їлгiлi, т±р-
тiптi оіушыларды жiберемiз. 
– Жантас немене... менен артыі болІаны ма?
Майіанова екi бїйiрiнен бiреу іысып іалІандай
еґсесiн кiлт кµтерiп алды:
– Сен немене? Менi тергегелi тѕрсыґ ба? 
Майіанованыґ кµкшiл кµзi шатынай бастады. Оныґ
бiр ашуланса шыпылдап, жуыі арада толас бермейтiнiн
бiлем. 
– Бермесеґiз, іойыґыз, – дедiм де, жалт бѕрылып,
есiктi бар кїшiммен тарс жауып, жµнеле бердiм.
Осындай ±дiлетсiздiкке іаныґ іалай Іана іайнамайды.
Жантас, бiреудi бiреуге атыстырып, от тастап жїретiн
іу, сабаі їстiнде сыбырлап-сыпсыґдаІыш; µзi таітаІа
шыііанда кµрiнгенге іѕлаі тїргiш Жантас їлгiлi оіушы
болІаны да, мен їлгiсiз болІаным. Менiґ сабаі їлгеруiм
одан кµш iлгерi екенi, екпiндiлiгiм ешіандай есеп емес. 
Соґымнан iлесе шыіты Майіанова :
– Јадыров! Берi кел.
Мен бѕрылып та іарамадым. 
– Јадыров!
Есiктен жїгiрiп шыІып кеттiм. 
Турникке сїйенiп, жылмия іарап Жантас тѕр. Зы-
Іырданым одан бетер іайнап кеттi. 
– Немене, жолдама алдыґ ба? – деп, сиіырланып,
жолымды тосіауылдай іалыпты. 
– Алдым, – дедiм.
– К±не, кµрсетшi?
Сарт еткiзiп танаудан таІы бiрдi шерттiм. 
– Мiне. 
143

Тїстен кейiн тµсегiмде демалып жатып, ойІа іалдым.
БаІана МайіановаІа iстегенiм тѕрпайылыі болды-ау
деймiн. Ўрине, Жантасіа жолдама берiп, маІан бермеген
оныкi де ±дiлдiк емес. Ызамды осы келтiрдi. Дегенмен
Майіанова – мѕІалiм, сынып жетекшiсi. Ж±, іазiр оіу
кезi емес іой. Ол маІан не iстей алады? Їш aйІа дейiн
кiм бар, кiм жоі. Мїмкiн, жаґа оіу жылында бiздiґ
сынып жетекшiмiз басіа бiреу болар. Онда мен Майіа-
нованыґ шенiне де жолай іоймаспын...
?????? ???????????? ????? ?? ?????? ??????? ?????
?????? ?????-?? ????????. ????? ?????. ???? ?????????,
????????? ????? ????? ??????? ??????? ??, ??????? ????
??? ?????, ?????? ??????? ??????. ???, ????? ????? ????.
????? ???? ????? ??? ????. ???????? ???? ?????? ?????
???????.
??????? ???? ??? ????? ????? ?????? ??, ??????? ???,
???? ???????? ???????? ??????. ??????? ??????????????
?????? ??????? ????? ?? ?????? ???. ????? ??? ?????-
?????? ????????? ????????, ????????? ?? ???????, ??? –
??? ????. ???? ??????? ??????? ??, ????? ???????????
??? ??????. ??? ????? ??? ?????????? ????? ????: «???-
???? ??? ???? – ?????? ??? ????».
????????? ??????? ???? ???? ??????, ???? ????? ??-
?????? ???? ?????????? ???????? ??? ??? ???????? ??-
????? ??????????? ??????????.
????? ??????? ???????? ??????? ???, – ?????.
??? ????? ???? ?????? ???????? ????? ???????? ???
????? ?????:
??? ?????? ????, ???? ??????, – ?????. ??????? ??-
?????? ???? ????-????? ??????? ???????? ????? ???????
????? ???? ?????.
??? ??? ???????? ???? ???????. ??? ??? ????????
????? ????? ????? ???? ??????? ????? ???? ??????. ?????
??????? ????? ????? ????? ?????? ???. ????? ?????? – ??-
????? ???????? ??????????. ????? ??????? ???????,
144

?????????? ???????? ?????, ????? ????? ?????? ?????
????? ????? ????????. ???? ??? ?????????? ????? ?? ??-
????? ????. ????? ???? ??? ??? ???????? ????????? ?????
?????:
??? ?????? ???????. ???? ??? ????? ????????, –
?????.
?????? ?? ???????? ???, ??? ???????, – ??? ????????
?????? ??, ????? ???????? ???-?? ????? ??????.
??? ??? ???????? ???????? ???????? ?????.
???? ??? ??????? ?????? ????????. ?? ???????? ?????
?????.
?? ??? ????? ????? ?????????? ??????? ??? ???????
??????? ???????? ???????, ????? ??? ???? ???? ?????
???? ?????. ??????? ?????-?????? ?????, ????-?????
????? ???????? ??? ??? ???????? ??? ???????, ?????? ??-
??????? ?????? ?????? ??????. ?????? ??????? ??????-
????????????? ??? ????? ???? ????, ???? ??????.
???? ??????? ??? ??? ???????? ???????? ?????
?????:
??, ??????! ??? ??????? ??????? – ??? ??? ??????
?????.
??? ???? ??????? ????? ????????.
??????? ??? ???????? ????? ??? ???? ????????.
????????, ????? ?????, ?????? ????? ??????? ?????????
??? ??? ???????? ?????-????? ????, ?????????? ??????-
???, ?????? ??????? ????? ???? ?????. ?????????? ???
????? ?????? ????? ???????? ????????. ????? ??????? ???
???? ??? ?????? ??, ??? ???????? ????????. ??????,
?? ???? ??????? ??? ???????.
???? ??????? ????? ??? ??????? ??????????? ???-
???????, ???? ??????????: «?????? ?????????. ???
???????? ?????, ??????? ????? ??????? ???? ????? ?????-
??????? ???????» ????.
????? ??? ????????? ???? ??? ?????? ????. «??,
?????, ??????? ???» ???????? ?????? ?????-????.
145

146
????????? ????? ??????? ???-?????? ???????????
?????? ???????. ????? ????? ?????.
???????.
???.
????????? ???????? ????? ????? ?????.
– ??? ??????? ????? ???????? ??????? ??? ???????
?????? ??????.
??????.
??? ??????? ??? ?????????? ???????? ?????????:
????, – ???? ????? ????????.
????, ?????? ????? ????????? ????? ???? ????, ????-
??? ????? ??????? ?????. ????? ??? ??? ???? ????????-
??? ?????? ?????? ???? ?????. ?????, ??? ???????
????????? ?? «???????» ???? ????? ????.
?????? ???? ????, ?????, ????????????...
?? ??????? ?????
??? ????? ???
?????? ???? ????? ????? ???????? ????? ???? ????????
????? ??????? ????????. ???? ???????? ?????.
????, ???????, ????-??, ??? ????? ???????? ????????
?? ?????
??????? ???? ????, ??????? ??????? ???????, ???????
?? ???-?? ????? ?????? ????. ???? ?????????, ??? ???????
??, ????-??????? ????? ???????, ??? ???? ??????? ?????-
??? ??? ????? ????? ?????? ??????. ???? ???????? ?????,
????? ??????? ?????? ?????? ???. ??????? ??????? ???-
????? ??????? ?????? ????? ????? ??, ???????? ????????.
??????? ??????? ???????. ??????? ????? ???? ???? ??-
?????. ?????? ?????????? ??????? ????? ?????? ????,
?????????? ??????? ???? ?????? ???? ?????, ?????? ??? -
??. ????????????? ?????? ??? ??? – ????? ????. ??????
?????? ???????? ???????????? ??????? ??????. ?????
????? ?????????? ??????? ????? ???????.

147
???????, ??????, ??????? ????????? ??? ?????, ???? -
??????? ????!
?????????? ??????? ???????? ?????????, ???????,
?????? ????? ?????? ????. ????? ????, ?????? ??? ???
??, ??? ????? ??????? ??????. ??????? ??? ???? ?????????.
????? ????, ?????, ??????? ???? ?????? ????????? ???-
??? ????????????? ???. ????? ??? ??? ??????? ???????-
???. ??? ???????? ???????, ???????? ????? ???????,
?????????? ?????? ??, ??????? ??????? ?????, ?????
?????. ????? ?????????? ????????? ?????????????????
??????????? ????? ????? ?? ?????. ??????? ?? ????? ??-
?????. ?????? ????????????? ???-??????? ?????????,
?????? ???? ??????? ????? ????, ???? ?? ????????????
????? ??????. «??, ???????, ????????????? ???-??»
???????? ?????? ?????????? ??????, ????? ??????
?????.
???? ????? ?? ??????? ????????!..
??????????? ????, ????????? ???? ????? ????? ??????
?????? ???????? ???? ??????. ????? ?????? ??????
?????????? ?? ??? ?????? ??????, ??????? ???? «???-
???» ??????? ?????. ?????? ????????????? ???? ?????
?????????????, ??????, ??? ?? ????? ?????.
???? ??????? ?????????? ????????? ?????, ??:
??, ???????, ????????? «????? ?????» ?????? ???-
?????? ???? - ????.
?????? ??????.
?????, ??? ?????????!
??? ?????!
?????? ??????????, ????? ???????, – ????? ????? -
??? ?????-???? ????-??????, ??????? ?????.
?????? ??? ??? ??????? ?????????? ????? ?????????
????. ????? ???? ????? ??????? ?????? ????? ??? ????
?? ?????? ????? ????? ??????...

«????? ?????» ?????? ?????? ????? ??? ????? ???-
????? ?????????? ?????? ?? ?????? ????. ????? ???????
???????? ???? ?????, ?????????? ??? ???? ??? ??? ?????.
«???????! ????? ?????, ??????? ??????-??!»
?????? ?????????? ??????? ??????? ????? ???????.
?????: «??????????» ??? ??????? ?????. ????? ???????
??????????? ?????? ?? ???:
???? ????? ???? ?????. 
????? ??????? ?????, –
??? ??????? ?? ????????, ????????? ????? ?????.
????????, ??????????, ????!
«??????????» ??????? ??????? ??? ?? ????? ??-
??????. «????-??, ???? ???? ??????? ??????? ??? ???.
?????? ????? ???? ??? ?????? ??? ??????? ??????? ??-
?????, ??????? ??? ?????? ???, ?????? ??????? ?????????,
???-??? ?????? ????».
??????????, – ???? ???????.
????? ????????? ???????, ??? ??????? ????????
?????? ??????? ?????????.
???? ?????...
??????? ????? ???.
??????? ???? ???
??, ??????? ??????! ?????????? ????? ???. ?????-
??? ?????? ????? ???? ?????, ??? ???? ????????? ?????,
??? ??????? ???? ??????? ???????? ???. ????? ??????
????? ??????? ??! ????????? ????? ???????? ??? ????
?????? ???? ?????? ?????????? ????.
?????? ??????? ?????? ??????. ??????? ????? ???, -
??? ?? ????????? ????????.
?????? ?????? ??????, ????-???? ?????, ???????
?????.
?? ???? ???.
???? ?????... – ?????? ????? ????? ??, ??? ?????.
???????
148

???????, ??? ???????? ????? ????...
?????? ?????????? ???????? ????? ????? ????? ??:
??????, ?????? ????? ??????? ????????? – ????. ???
?? ????? ????????.
????, ??????????. ??????, ????, ?????? ??? «??????»
???? ???? ???????. ???? ???????? ?????????? ??????-
??? ??????????? ??????, ??????? ?????, ????????? ????-
??? ???????. ????? ?????. ??????, ??????? ???,
????????, ????????? ???, ??????? ???!
??? ????? ????? ??????. ?????????? ???? ???, ?????
?????. ??????? ?????????, ????????? ?????????, ?????
?????? ?????? ?? ???.
??? ???? ???????? ???????? ???????, ??????? ?????,
?????? ???? ???????? ??? ??????? ????????? ??????
?????. «????? ??????? ???? ???????, ????????? ??? ?? ???
?????? ???????? ?????? ??????? ????? ?????, ???????-
??? ??????? ????? ???????? ?????? ?????????????»
???????, – ???? ???????.
???? ??? ???????? ????????? «??» ??? ??????? ?????-
???. ????? ??????????, ?? ?????????? ????? ????? ??????
?? ?????. ???????, ????????? ???????? ??????? ?????
????? ?????? ???????. ????? ??? ???? ?????! ????? ?????
???? ????? ????????, ????? ????? ?????? ?????? ???-
??? ????? ????????.
?? ?????? ?????????? ????????. ????????? ?????,
?????? ???????? ???????. ????? ???????? ????????? ??-
????? ?????, ???? ??? ????? ??????? ??????? ??????. ?????
??????? ??????? ????? ???? ?? ?????? ??????. ???????,
?? ?????? ???????? ?????, ????? ???????.
????? ?????? ??? ???? ???????? ??????? ??? ?????.
??????-??, ??? ????????? ??? ?????, ????? ????? ???-
??!.. ?????? ???? «????? ?????» ??????? ?????? ?????,
??????? ????? ????? ????. ???, ?????????? ??????????
????? ?????????? ?????. ??? ?? ?????, ??? ?????? ??-
????? ????. ?????????? ???? ???????? ???? ??? ???????
????? ???????. ????? ????????? ??? ??????.
149

150
???, ??? ?????? ??????? ???? ????????. ????? ?????
?????. ????-??, ????? ??? ????? ????? ?????? ????
????? ??? ???. ??? ????? ????? ??????? ?????. ????
??????? ???? ????? ????? ?????, ???????? ????????
????? ????? ??. ??? ???????... ???, ??? ???? ????
???? ???? ???  ???.
??????? ?? ??????? ????? ?????. ????? ???? ?????
??? ?????? ????? ?????? ????. ??????? ???????, ????
???? ????? ?????. ????? ????????? ???????????
????? ?????. «???? ????? ??????? ?????»
???????...
???????? ????? ????, ??? ????????? ?????. ?? ????-
????? ???????? ??????? ????? ???????? ?????????? ????-
???? ??????. ??????????? ???? ????, ???? ????? ?????
?????. ??, ??????-??! ???? ???????? ???????? ?????? ?????
????????? ???? ????? ??????? ???????? ???? ??????-??.
????? ????? ??? ??? ????? ?????? ??????. ??? ??? ???
????????????, ???????? ??????? ??? ????????? ??? ???-
???. «??!»
???????, ???? ???????. ????? ????? ???? ?????-
???, –  ???? ?????? ??????????.
????-????????? ?? ?????, ?????? ???? ??? ??????...
Жиырма їшiншi тарау
АІаттыітыґ азабы
– Келесi сабаіта іайсыґ баіа ѕстап ±келесiґ-
дер? – деп сѕрады зоология п±нiнiґ мѕІалiмi Оспанов.
– Мен ±келем, – дедiм.
– Јадыров, сен ±келесiґ. ѕмытып кетпе бiраі.
– АІай, неше баіа ±келейiн?
– Бiр…екеу ±келсеґ жетедi.
Мен бiр, екеудiґ орнына тiс порошогынан босаІан
іаґылтыр іобдишаІа толтырып, бес баіа ±келдiм. Оныґ
бiреуi Іана їлкендеу едi де, басіалары кiшкентай ѕсаі
баіалар болатын.

151
Бiрiншi сабаі іазаі тiлi. Сыныпіа Майіанова кiрдi
де, сынып журналы мен сумкасын менiґ алдыма стол
їстiне іалдырып µзi тысіа шыІып кеттi. Јоґырау ±лi
бола іоймаІан. Сол кезде сап етiп, басыма бiр іызыі ой
келе іалды. Кiшкентай баіаныґ бiрiн Майіанованыґ
сумкасына сїґгiттiм де жiбердiм. Не болар екен?
Јоґырау соІылды, сабаі басталды. Тiзiм шаіырып
болІаннан кейiн, Майіанова сумкасын ашып, іол ора-
малын суырып алды. Сол кезде кiшкентай іара сѕр баіа
іол орамалмен іоса секiрiп шыІып, секемшiл мѕІалiм-
нiґ іолыныґ д±л їстiне іонбасы бар ма. Майіанованыґ
шаґі еткен даусы бiр-аі шыІып їлгердi. Ґґi іѕп-іу
болып, сылі етiп іѕлап бара жатыр…
Майіанова содан сабаііа екi кїн бойына келмедi.
Шошынып ауырып іалыпты. Жѕмысіа бїгiн Іана шыІып
отыр. Бїкiл мектептi даґІаза іылІан баіа оіиІасыныґ
м±н-жайы, мiне осындай.
…Кµз байланып кеттi. Жоґышіаныґ тµбесiнде 䵴-
бекшiп ±лi жатырмын. Не iстеймiн? Јалай кµрiнемiн
мамама…
Ўр н±рсенiґ шегi бар, мен іашанІы жата берейiн.
Т±уекел деп, їйге кiрмекшi болдым. Јораныґ арт жаІы-
нан жерге тїсiп, їстiмнiґ шµбiн іаІып, бойымды
т±ртiпке келтiрiп алдым. Жїрегiм лїп-лїп етiп,
аліымыма тыІылады.
Есiктi аша бергенiмде, тынысым мїлде бiтiп, жїре-
гiмнiґ соІуы тоітап іалІандай болды. Сол кездегi кел-
бетiм кµлденеґ кµзге тiрi аруаі т±рiздi іыбырлаІан бiр-
деґеге ѕісар деймiн, ауыз їйден ±жем ѕшырасып:
Сен іайда іаґІып жїрсiґ? Шешеґ келдi,– деп тµргi
їйдi нѕсіады. Сонан соґ іѕлаІыма сыбырлап:– Байіа,
шешеґ саІан ашулы,– дедi.
Тµр їйге кiрдiм. Мамам киiмшеґ кїйi µз тµсегiнде
бiр уыс болып, ±рi іарап, бїк тїсiп жатыр.

152
– Мама.
Мамам жауап іатпады. Мен жаіындай тїсiп, оныґ
уысында кµзiне басып алІан іол орамалы бар екенiн
кµрдiм. Жїрегiмдi бiреу ѕстарамен тiлiп жiбергендей
болды.
– Мама, сен жылап жатырмысыґ?
Мамам басын жайлап кµтердi де, маІан іарай бѕрыл-
ды. Жаісы шыланІан іоґыр кµздерi бiр тїрлi бµтен,
суыі. 
– И±, жылап жатырмын, – дедi ол. Даусы іарлыІып,
бiтiп шыіты. – Јайтейiн жыламай… Ју жалІыз, сенен-аі
µлетiн болдым Іой. Осы сен не боп барасыґ кїннен –
кїнге. Бѕл не сѕмдыі? Жїрген жерiґе шµп шыіпаІыр
боп барасыґ Іой. ?ялмайсыґ ба, бiр мезгiл елден-
жѕрттан. Ју жалІыз-ау, айтшы, не болды мѕнша саІан
бѕзылып? Ґлтiрдiґ Іой мына сорлы анаґды. Ел бетiне
іараІысыз іылдыґ Іой. Јайтем сенi? Јайтем?! Неге
тыныш жїрмейсiґ. Осы саІан не жетпейдi?
– Маматай, іойшы! Ендiг±рi…
Маматай менiґ жалбарына созІан іолымды іаІып
жiбердi:
– Жолама! Мамам деушi болма менi. Јѕдайдыґ
сендей бала берiп, азапіа сап іойІанынан да, іу бас
тастаІаны артыі едi Іой.
– Јойшы, маматай…Еґ соґІы рет кешiршi! Ант
етемiн!...
Мамамныґ тiзесiн іѕшаітай жыІылІан іалпым
еґiреп жылап жiбердiм.

Жиырма тµртiншi тарау
«Тїбi адам болатын бала»
????? ??? ??????? ??????? ??????? ?????????
??????, ???????? ???? ??? ??????? ?????. ????? ???? ???
???????? ??????. ??? ??? ?????????, ???? ?????? ????
???????? ?????? ????? ???-???? ??????? ??????? ???-
??? ??????? ?? ????? ????????? ??????. ????? ????
?????? ??????? ????? ???????, ????? ???? ?????? ????
???????, ? ????????? ???????? ??????????? ????? ?????.
??? ??? ????????? ?????? ??????? ??????? ??????? ???-
?????? ??? ?????? ???????, ????? ?????? ???????
???? ????? ???????? ???????? ???? ???????? ??????-
???????. ??? ????? ????? ??? ?? ?????????. 
??? ??????? ?? ?? ??? ????????? ???????? ?? ??? ??-
????? ????? ?????? ??????. 
????? ???????, ???? ???? ????????. ?????? ?????
???? ?? ?????? ???-??? ???? ????????. ??????? ???????
??? ?? ??? ??? ?????, ??????? ???? ????? ??? ?? ?? ??-
????...
Мамам алдында бiреу шылым шегiп тѕр. Мен оны
кµкшiл аспан айнасындаІы келбетiнен анадайдан таны-
дым – Ахметов. Галифе шалбар киген жiґiшке аяітары
сидиып, шашы іаі жарыла желбiреп, іаздиып тѕр. Сiздi
кїтiп отырмыз деп, мамамды іолтыітап дереу iшке
±кеттi. МаІан µзiмiз шаіырамыз, осы арада кїте тѕр дедi.
Мен сол арадаІы таітай орындыіта тосып отырдым.
Осы кезде їй пѕшпаІынан бiреудiґ келе жатіан
тысыры естiлдi. Тырп-тырп басіан аяі дыбысына тыі-тыі
іадалІан таяі їнi іабаттасты. Кµп ѕзамай аяі пен
таяітыґ іожасы да кµрiндi. Мектеп кїзетшiсi – С±йбек
іарт. С±йбек кiлт тоітай іалып, шекарадаІы саішыдай
іатал їн іатты:
– Бѕл кiм?
153

– Мен Іой, ата. Мен Јожамын.
– Мѕнда неІып отырсыґ?
– Педсоветке келдiм.
– Онда сенiґ не шаруаґ бар?
– Мен жµнiнде м±селе іарап жатыр.
– М±селе. Јандай м±селе? Сенi мѕІалiм етемiз
дей ме?
– Директор етемiз дейдi.
– Онда тiптi жаісы. Жалаіыґ кµп болады. – С±йбек
менiґ іасыма келiп отырды. – Ўй, Јожа. Сенiґ ±кеґ
маріѕм азамат едi Іой… Бiраі оІан тартпаІансыґ.
Мен сенiґ ±кеґе іарыздыгер адаммын. Менiґ мой-
нымда оныґ тиын емес, теґге емес, баіандай бiр іарасы
жїр. Јалай дейсiґ Іой. Мiне, былай, алІаш колхоздасіан
жылдыґ кїзiнде мен, – оныґ келiскен бiр жорІа кїреґ
аты бар едi, ол кезде жѕрттыґ кµбi іара жаяу – соны
диiрменге мiнiп барып, сазІа батырып µлтiрiп іойдым.
Суып, іаґсып тѕрІан атты суармай отіа іоям деп,
µзiмнен болды. АяІы шiдерлеулi едi. Су iшем деп барып,
оппаІа тїсiп кетiптi.
Ертеґгiсiнде іарасам, суІа сїґгiген їйректей арт
жаІы Іана кµрiнiп, тоґіайып жатыр. Он шаіты жiгiт
жабылып, аріан сап ±реґ суырып алдыі. Мiне, басіа
бiреу болса соны іыґі еткiзбестен тµлетiп алар едi Іой.
Ал Јадыр маріѕмныґ кеґпейiлдiгi соншалыі, сiз іас іып
µлтiрген жоісыз Іой, ажалы солай тура келген шыІар де-
дi. – С±йбек осыны айтты да с±л ойланып барып: – Ал,
сен… сен Іана емес-ау, іазiргi осы оіып жїрген балалар,
кµбiґ аіымаісыґ, – дедi. – Неге дейсiґ Іой. Аіымаі
емей немене, т±ртiптi жїр, оіуыґды жаісы оіы, адам
бол десе, сендер соныґ б±рiн керiсiнше iстейсiґдер.
Осы кезде iштен Оспанов шыІып:
– Јадыров, іайдасыґ? – деп дауыстады.
154

Директор кабинетiне осы мектепте бiр оіушы еґ кµп
бас сѕіса, сол мен болармын деймiн. Майіанова талай
сїйреп ±кеп, ендiг±рi іой аузынан шµп алмай жїруге
талай рет у±демдi берген їйреншiктi орын Іой. Бiраі бѕл
жолы мен мѕнда шын м±нiнде кїйзелiп, тебiренiп кiрдiм
де, босаІадаІы суыі голлен пешiне сїйенiп тѕрып іал-
дым. Тµрде сарІыш шашы іаі айырыла желбiреп
Ахметов отыр. Тїсi µрт сµндiргендей, іасыныґ арасынан
іатарынан тiке тартып тїскен екi сызыі ±деттегiден
тереґ де іалыґ.
– Берiрек кел, – дедi ол іолындаІы автоіаламымен
бµлменiґ ортасынан нѕсіап. Алдыма іаіпан іѕрулы
тѕрІандай жыбырлап бiр-екi аттадым. Екi жаі іабырІада
тiзiлiп отырІан мѕІалiмдердiґ барлыі кµзi жан-жа 
-
Іымнан найзадай тїйреп іадалып барады. Ўсiресе оґ
жаіта директорІа таман отырІан Майіанованыґ сѕсы
іатал да сѕрапыл кµрiнiп кеттi.
– Јадыров, сенi бiз мѕнда не їшiн шаіырып отыр-
мыз, бiлесiґ бе? – дедi Ахметов.
– Бiлемiн, – дедiм.
– Не їшiн шаіырып отырмыз?
– Т±ртiпсiздiгiм їшiн шаіырып отырсыздар.
Екi-їш жерден мырс етiп кїлген їндер естiлдi.
– Сенi мектеп µмiрi тойдырды ма? Бѕдан былай
оіыІыґ келмей ме? – деп сѕрады Ахметов.
– Жоі, оіыІым келедi.
– Ендеше неге іоймайсыґ т±ртiпсiздiктi?
– Јоямын ендi… кешiрiґiздер!...
– Бѕл нешiншi… Жїзiншi рет у±де беруiґ бе? – деп
кейiп кеттi Майіанова.
– Бѕдан былай ешіашан да т±ртiп бѕзбаймын…
Менiґ іазiргi таліыІа салып отырІан т±ртiпсiздiк
іылыітарымныґ іай-іайсысыныґ да себебi бар едi.
Баіаны мен сумкаІа Майіанова талып, жыІылып іалсын
155

деп, оныґ соншалыі шошымал адам екенiн бiлiп салІан
жоіпын. СалІым келдi – салдым. Осындай бiр аіымаі-
тыі кейде аіылІа мѕрша бермей дедектетiп ±кететiнi
бар. Iстеп алып, ±м±нда соґынан бармаІыґды тiстейсiґ. 
Осыныґ б±рi осылай бола тѕрса да, мен µзiмдi аітап,
бiр ауыз сµз айтпадым. Аіталудыґ тiптi іисыны бар ма?
Б±рiн мойындадым. Бiр айтіаным: «Кешiрiґiздер! СоґІы
рет таІы бiр кешiрiм жасап, сынап кµрiґiздер. Бѕдан
былай іарай т±ртiпсiздiк iстейтiн болсам, іандай жаза
іолдансаґыздар ризамын!» 
– Жоі, Јадыров тїзелмейдi. Ол у±десiн бiзге талай
берген. Јадыровты оіудан шыІару керек, – дедi Май-
іанова.
????????? ???? ???????? ???? ?????? ??????.
?????? ??????????. ?????????? ??????, ????????, ??-
????? ??????.
«?? ??? ????? ????? ????????? ???????-??
?????? ???»
????? ?????, ???????? ??????? ?????? ?????????
?????, ????????????? ?? ????? ???????? ???????? ??-
????. ?????, ????????? ???? ?????, ?????? ??????
??????? ?????. ?? ????? ?????????? ?? ??????? ??????
???????? ??, ???????, ?????????... ????? ???? ?????
??????? ?????????? ???? ??? ?????????? ??? ?? ??????
?? ????? ??? ????? ???? ???????? ??? ????????? ???-
???  ???      ???  ?????  ????:
«????? ?????? ????????? ?????, ??????? ?????
???????????» ??? ??????????? ??? ????? ?????, ????
?????? ??????? ?????????
?????? ????? ?????????? ???????, ????????????? ??-
???? ???? ????? ?????? ??? ????? ????? ???? ???????,
???????? ???? ?????? ???????? ?????????? ??????. ?????
??? ????? ????, ?????????? ????. ???????? ????? ?????,
??????? ????? ???? ??????.
156

157
???????? ???? ???? ???, ?? ???????? ??????? ???-
?????? ????? ??????????.
????????? ??????? ????????? ???? ???. ?????? ???-
???? ??? ????? ?? ?????????? ???????????? ?????-??-
?????? ?? ????? ?????? ?????????? ???????, ???????? ???.
????????? ??? ????????? ??????? ??? ????? ??? ????? ???-
??? ??, ??? ???????? ?????? ???????? ???????, ?? ???
?????. ?, ??? ?????? ?????????? ?????? ?? ????? ??? -
???? ?????? ????????: ???, ??????? ?????? ???. ???
????? ??????? ??????, ???-???? ??????????? ??????
???? ?? ?????. ????? ?????? ????, ?????? ????? ?????
????????. ???? ??? ???? ?????????? ????? ?????????, ??
????? ???????? ?????? ????????? ???????? ????? ????...
??????? ????? ??????? ??????. ????? ?????????. ??-
????? ?????? ????, ??? ???? ???? ??, ???? ?? ?????? ??-
??????. ???? ??????? ?????: ????????????, ???????
?????? ?????? ?????????, ???? ??? ????? ??????? ?????-
??? ???, ????????? ?????? ?????? ???????.
??? ??????? ????? ??????. ?????-??, ???? ??????
????????, ??????? ????? ?????! ????? ??????? ??? ??? -
????? ?? ????????????, ??????? ?????? ??????? ?????
????? ???? ????????
????????? ??? ????. ???? ?? ???????? ????? ?????
?? ???????. «????????? ?????? ????? ?????????! ??????
???????? ????????? ?????? ???? ??????????? ????????
???? ???????? ????!» ????????????? ???? ?????. ????
???????? ????? ?? ??? ??????. ???? ??????? ???? ????-
???? ????, ?????? ?????????? ??????????? ?????? ???.
«??????? – ????, ???????? – ????» ????? ??? ??.
???? ?? ????? ?????, ????? ????, ????????, ???????
?????. «???????????, ?????????? ?????????! ??????
??????. ????? ?? ???????? ??? ????, ?????? ????? ??? ??-
?????!»

?????????????? ?? ??? ???????? ??? ?????? ??????
?????????????.
???????? ????????, ???? ????? ???????. ??? ???????
??????? ????? ???????? ????? ????, ??? ???????? ??? ??-
?????? ??????? ???????? ?????, ???? ????????. ?????
?????? ??????????, ????????, ?????? ??? ????, ???????
?????...
????????????? ???? ????? ????? ?? ???????. ??-
????? ????? ?????, ???????? ?????? ???????, ?????? ??
??????. ??????? ??? ????????? ??????????, ??????
????? ???????. ????? ??? ?????? ???????? ??????? ????
???? ?????.
??????? ??????? ???? ??????? ????, – ???? ????? -
????.
??? ???, – ??? ??????? ???????.
????? ????? ???? ?????, ??? ??????? ???? ???????-
????? ???????? ???? ?????, ????? ??? ??????? ???? ????-
???. ???? ???????????? ??? ?????-????????? ????
??????????? ???? ????????. ??? ??????????? ??? ???-
????? ????? ??????, ?? ???? «??????? ???? ???????
????» ???, ?????????? ?????? ???? ??????? ?????? ??-
?????, ??? ?????? ????. ????, ??????...
?????? ???? ?????????!
?????-?????? ???????? ????? ???????? ??? ????????
?????????? ?????? ??????? ???????? ???????. ?????-
???? ????????? ????????? ????? ????????? ?????? ?????
???????? ??????, ??????? ???? ?????? ??, ????? ?????-
??? ??????? ?????? ?????? ????? ????????...
??? ???? ????? ??????? ?????? ?????? ??????? ??? ??-
???? ?????? ????????. ????? ??????? ????, ??? ?????.
???? ?? ???? ?????????, ?????-???? ???? ????? ?????-
????? ??????!
?????, ?????? ???? ?????????. ?????? ???? ??????-
?????????, ?????-????????? ???????????? ????????.
158

??????? ??? ????? ????? ??????-???? ?????? ????? ???
?????, ??? ??????, ?????? ?????? ????? ?? ???? ???, ??-
????! ??????????? ???? ???????? ?????!
??? ????? ????????? ???, ?????-???? ??????? ??? ????
?????? ????. ????? ??? ???? ??????, ?????? ??????. ?????
????? ????? ??????? ??? ???????? ??, ???? ??????
??????. ?? ?? ????????, ?? ????? ??? ???????? ??????-
?????? ????? ?????????? ???? ?? ???????? ?????. ???,
???? ???? ???????? ????.
???????? ????? ???????? ????????? ?????. ????
???? ?????? ??????. ?? ????? ???????? ????? ?????:
– ??, ???????, ?????? ??? ???????. ????? ???? ????-
???? ?????. ???? ??? ???? ??? ?? ????????? ??????,
???? ????? ????????... ??????? ?????? ??-??????? ???? ??
???, ??? ??? ????? ???????, – ????...
??????? ???????? ?????:
– ???, ???????, ???????, ????? ????! ???????? ???-
????????? ???????, ?????, ???????? ???????... – ???????
?????, ?????? ??? ????????? ????? ?????.
????? ????? ?????? ?????.
– ??? ????? ??????, ??? ??????? ?? ?????????...
??? ???? ????? ???? ??????????? ????? ???????? ?????
???, – ???? ?????.
????? ???????? ????? ?????. ??? ???????? ???? ??-
??????. ??????? ?????????, ????? ??????. «??? ????
????? ???? ??????????? ????? ???????? ?? ????? ???»
????? ???? ?????????? ????? ????. «????? ?????, ????-
???! ???? ???????. ??? ???? ?????? ???? ???????, ?????
???????. ???????? ???????. ????? – ????? ???? ???-
?????? ??????? ????».
???? ????????? ?????? ??????? ???? ?????? ?????
??????? ?????. ???? ?????????, ?????? ?????????? ???
??????? ???????????. ????? ??? ???? ??? ?? ????? ??-
????: «????-??, ??? ?? ????? ?? ??????? ??? ??? ????
159

??????? ????? ????? ???? ?????? ?? ???????? ??????,
???????? ?? ????? ???????????? ????? ???? ??????????
????? ???? ???».
????????? ????? ????? ???????? ??????, ??????-
???? ????? ?????, ?????? ???? ??????...
*  *  *
Кешкi астан кейiн тµр їйге кiрiп, їстел шамды жаі-
тым да, сырттан ештеґе кµрiнбестей етiп, терезе перде-
лерiн тїсiрдiм. Бѕрышта кiсi бойы їлкен айна тѕр.
Їстелдiмдi соныґ д±л алдына жаіын іойдым да, дїниенi
шулатып, сойіандап жїрген іылмыскер Јожамен бетпе-
бет келiп отырдым.
– Јадыров Јожаныґ жеке бас іѕпия кеґесi ашыі деп
жариялаймын. Кїн т±ртiбiнде бiр-аі м±селе: т±ртiптi,
їлгiлi оіушы болу їшiн мен бѕдан былай не iстеуiм
керек?
Кїн т±ртiбiн xaттaмaІа м±нерлеп жаздым да, іыл-
мыскердiґ жїзiне іарадым:
– Ал сµйле, батырым?! – Ол арсыз мѕныґ б±рiн
іалжыґ деп ойлайтын болу керек, кїледi маІан іарап.
Кµзiн баІжитып, ернiн шыІарып, аузын іисайтып,
келекелейдi µзiмдi. Оныґ бѕл іылыІына менiґ ызам
келiп, ашуым іайнап кеттi. ЈабаІымды іарс тїйiп,
Ахметовке елiктеп їстелдi тарс еткiзiп іойып іалдым:
– Тїрегел!
Батырыґа жан керек екен, ѕшып тїрегелдi.
– Отыр!
Јайта отырды.
– Неге шаіырдыґ, Јожатай? – деп ±жем кiрiп келе
жатыр.
– Сiз емес... Жайша. Мѕнда іѕпия кеґес µтiп жатыр.
Бµгет жасамаґыз.
– Кеґесi несi?
160

– Кеґес дегеннiґ не екенiн тїсiнбейсiз бе? Жиналыс,
жиналыс µтiп жатыр.
Ўжем бiр с±тке аґырып, їрке іарап іалды.
– Ўкем-ау, мынау не айтады? Жиылысы несi? Їстелдi
айнаныґ алдына неге іойдыґ?
– Ту, жарыітыі-ай! – деп кейiдiм мен. – Ґзiґiзге
тиiстi емес н±рседе не шаруаґыз бар. Мен іѕпия кеґес
µткiзiп жатырмын. Сiзге іатысуІа болмайды.
Ўжем менiґ іасыма келдi. Шарасы іызІылттанып,
жасаураІан іоґыр кµздерi µґменiмен µтiп барады.
– Јожатай, шыбыным… Сен бисмилла дешi. Бис-
милла дешi шыбыным… Тїнде де ѕйыітап жатып,
жиылыс ашыі, таліылаймын деп, бiрдеґелердi айтып
шыІып едiґ, шошымалданып жїрсiґ Іой деймiн. Бис-
милла дешi.
Ыза болІаным соншалыі:
– Бисмилла! Бисмилла! Бисмилла! – деп ныІырлап їш
рет айттым.
– Болды ма? Жоі, таІы айтайын ба?
– Шыбыным, жалІыздан-жалІыз отырып та жиналыс
µткiзе ме екен? Тїн болса, сарылып кµп оіисыґ. Осы
сенiґ ѕйіыґ іанбай жїр Іой деймiн?
Мен орнымнан ѕшып тїрегелдiм.
– Айналайын ±жетай, барыґызшы! Бµгет жасама-
ґызшы! – ТартыншаітаІанына болмай ±жемдi шыІарып
жiбердiм де, есiктi iлiп алдым.
Јѕпия кеґесi бiр саІаттай уаіытіа созылды. Аіыры
тµмендегiдей тѕжырымІа келiп, бiр ауыздан іаулы
іабылданды.

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: