Бас редакциясы

басын іосып, ата жауІа іарсы азаттыі кїресiне жѕмыл-
дыру – бар Іѕмырын халіыныґ бiрлiк бїтiндiгiне
арнаІан ѕлы жыраудыґ басты маісатына айналады. Оныґ
сµздерi осы кезде елiне естi кеґес, ерiне ±мiр болып
естiледi. Хан да, іара да тарих кµшiнiґ баІдарын,
шиеленген іиынныґ шешiмiн Бѕіардан кїтедi. Хал 
-
іыныґ ±улие данасы, дуагµй бiтiмшiсi, кµреген
болжаушысы санатына кµтерiлген Бѕіар жыраудыґ осы
тѕстаІы даґіын орта ІасырдаІы оІыз жѕртыныґ ±улиесi
Јоріытпен, ХIV ІасырдаІы ноІайлы елiнiґ данасы
Сыпыра жыраумен салыстыруІа болардай. 
Бѕіар жырау толІауларында µзi бастан кешiрiп
отырІан алмаІайып заманныґ келбетi бар болмысымен
кµрiнiп, µмiр іѕбылысы мен дїние заґдылыітары, ±леу-
меттiк жаІдай мен адам тiршiлiгi кеґ тыныспен жырла-
нады. ОндаІы басты сарын – елдiґ бiрлiгi мен ынты-
маІын кїшейту м±селесi. Ол жан-жаітан андыздаІан
жаулардан іорІануы їшiн басты шарт бiрлiк екенiн
тереґ тїсiнедi, ата жауІа іарсы бiрiгiп, тiзе іоса
кїрескен ерлердi µзгелерге їлгi етедi. «Јаракерей
Јабанбай, ЈанжыІалы Бµгенбай, Јаз дауысты Јазыбек,
Шаішаіѕлы Ж±нiбек, ормандай кµп орта жїз, солардан
шыііан тµрт тiрек» деп майдан даласында кµрсеткен
ерлiгiмен бiрге елдiґ ѕйытіысы болып, бiрлiктiґ тiрегi
болып жїрген ерлердi мадаітайды. Сондыітан да Бѕіар
жырау жырларын басіыншы жаумен ѕзаі арпалысып,
ерлiк пен ездiктiґ, парасаттылыі пен азІындыітыґ паріы
таразыІа тїскен сындарлы шаіта Абылай хандай
басшыныґ тµґiрегiне топтасып, ѕлы жеґiстерге жетiп,
ерлiктiґ їлгiсiн, бiрлiктiґ іѕдiретiн танытіан іазаі
µмiрiнiґ шындыІын айшыітай µрнектеген поэзия, ѕлы
мѕра деп бiлемiз.
Халыі жадында саіталІан бi𠱴гiмеде Бѕіар жырау
ауырып жатіанда Абылай ханныґ алыстан кїнi-тїнi
63

аттан тїспей жїрiп келiп, 굴iлiн сѕраІаны айтылады.
Бѕл таііа ие болІан ѕлы ханныґ баііа ие болІан ѕлы
жырауына деген ыіылас-ниетi, ерекше іѕрметiнiґ белгiсi
болса керек. Заманында осылай ханы іадiрлеп, халіы
ардаі тѕтіан жыраудыґ мѕрасы халіымен 챴гi бiрге
жасай бермек. 
Ай, Абылай, Абылай !
Ай, Абылай. Абылай!
Сенi мен кµргенде
Тѕрымтайдай ѕл едiґ,
Тїркiстанда жїр едiґ.
Ўбiлм±мбет патшаІа
Јызметшi болып тѕр едiґ.
Сен іай жерде жїрiп жетiктiґ?!
Їйсiн Тµле бидiґ
Тїйесiн баііан іѕл едiґ!
Сен жиырма беске келген соґ,
Алтын тѕІыр їстiнде
Аі сѕґіар іѕстай тїледiґ.
Д±улет іѕсы іонды басыґа,
Јыдыр келдi іасыґа,
Баі їйiне тїнедiґ,
Алыстан тоят тiледiґ,
Јылышыґды тасіа бiледiґ,
АлмаІан жауыґ іоймадыґ,
АлІанменен тоймадыґ,
Несiбеґдi елден тiледiґ!
Абылай-ау, Абылай,
МомынІа келiп бек болдыґ,
Атасын бiлмес ѕл едiґ,
Атаґныґ тегiн сѕрасаґ,
Аріар ѕранды жат едiґ,
Јай жерiнде тµре едiґ?!
64

65
Јарсы мен Јѕзарда
Жалаґаяі жар кешiп,
Бµз тоіыІан сарт едiґ.
Шешеґдi ж±не сѕрасаґ,
Јай алтынныґ буы едiґ?!
Оны да мен бiлушi ем,
Тїрiкпеннiґ жерiнде
Јашып жїрiп кїнелткен
М±скенiґ іара кїґi едi
Жѕлдызыґ туды-ау оґыґнан,
Жан бiткен ерiп соґыґнан,
Он сан алаш баласын 
Аузыґа іѕдай іаратып,
Жусатып ж±не µргiзiп,
Жѕмсап бiр тѕсыґ іолыґнан,
Аітан болды-ау кїнiґiз,
Арсы менен кїрсiге
Тайталасты їнiґiз.
Ґзiґ болІан кїнiґде
Жер жиhанІа сыймады
Азат болІан іѕлыґыз!
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаґ, Абылай,
Кµтерермiн, кµнермiн,
Кµтерiп іазыІа салармын,
Ґкпеґменен іабынба,
Ґтiґменен жарылма.
Басыґа мѕнша кµтерген
Жѕртыґа жаулыі саІынба.
Кїнiнде мендей жырлайтын,
Мiнiґдi айтып сынайтын
Тоісан їште іария
Ендi саІан табылмас.

66
1. Ґлеґде айтылатын µзектi ойдыґ м±нiсi іандай?                  
2. Жыраудыґ Абылайды д±рiптеуiне ж±не беделiнiґ
кµтерiлуiне не себеп болады?
3. Жыраудыґ арнауында ханныґ хан болІанІа дейiн жал-
шылыіта жїрген, сабалаі бала кезiне 굴iл бµлiґдер. 
4. Жыраудыґ АбылайІа айтылІан батыл сынын зерделеп
тїсiндiрiґдер?
Керей, іайда барасыґ?
Керей, іайда барасыґ,
Сырдыґ бойын кµбелеп?
Сен іашсаґ да мен іойман,
АрІымаІын жебелеп,
Ендi алдыґнан шыІайын
ЖауІан кїндей себелеп.
Аімырзамды µлтiрдiґ
Аі сойылмен тµбелеп,
АрІымаІым барында
Жарысіалы келгенмiн.
Азаматым барында
Алысіалы келгенмiн.
Жаісы болсаґ, сенiмен
Табысіалы келгенмiн.
Жаман болсаґ, шаншысып,
Шабысіалы келгенмiн.
Сен танымай кетiп барасыґ,
Мен – арІын деген арыспын,
Азуы кере іарыспын.
Сен – бѕзау терiсi шµншiксiґ,
Мен – µгiз терiсi талыспын.
Абылай алдында сен бiтсеґ,
Јѕдандалы таныспын.
Егер Абылай алдында бiтпесеґ,
Атасын бiтпес алыспын.

67
Кµшiґ кетер бiр жаііа,
Малыґ кетер бiр жаііа.
Кµш соґынан жете алмай,
Есiґ шыІар сол шаіта.
Жар басына іонарсыґ,
Жарты лашыі тiгерсiґ,
Ауызыґнан ас кетер,
Јара кµзден жас кетер.
Бѕл іылыІыґ іоймасаґ,
Сонау кеудедегi
ДулыІадай бас кетер!
1. Жыраудыґ «Керей іайда барасыґ?» µлеґi іандай ниет-
пен туІан?
2. Аіынныґ елдi келiсiмге келтiру жµнiндегi билiк сµзi
µлеґде іалай суреттеледi?
3. Жырау іолданІан кµркем, образды сµздердi жинаітаґ-
дар. Ол сµздердiґ м±нi, орны туралы пiкiрлесiґдер.            
4. «Жусатып іойдай µргiзiп, Жѕмсап тѕрсаґ іолыґнан!»
деген жолдардан татулыі, достыі ж±не туыстыі ѕІым-
дарды тїсiндiрiґдер.
5. Жыраудыґ іосымша мына µлендерiн тауып оіыґдар.
«Айналасын жер тѕтіан», «С±лем сµздiґ анасы», атты
µлеґдерiнiґ маІынасына м±н берiґдер.
3 — Ўдебиет, 6.

68
ДУЛАТ  БАБАТАЙЄЛЫ
(1802–1874)
XIX ІасырдаІы іазаі ±дебиетiнiґ кµрнектi µкiл дерiнiґ
бiрi – Д.Бабатайѕлы 1802 жылы іазiргi ШыІыс
Јазаістан облысы Аягµз ауданында дїниеге келген.
Ауыл молдасынан оіып, хат таниды, мѕ 
сыл манша
сауатын ашады. Ґзiне дейiнгi ±дебиет їлгi лерiнен мол
сусындап, кµне аіын, жыраулар мѕ расынан, ескi тарихи
аґыздар мен эпикалыі жырларды тыґдап, жастайынан
н±р алып µскен ол µз д±уiрiндегi еґ бiлiмдi адамдардыґ
бiрi болды.
Дулат халыітыі шыІармаларды, алдыґІы д±уiрлер-
ден жеткен ѕлттыі поэзия їлгiлерiн жаттап µскен,
іѕрметпен іарай бiлген, кµне тїркi поэзиясынан таІлым
алІан. Бѕіар ж±не Аітамбердi жырауларды ѕстаз еткен.
Ґлеґдi ауызша да, жазбаша да шыІарІан. Ол аіындыі
д±стїр арасында шыІармалар туІызып, іазаі поэзиясын
мазмѕн, таіырып жаІынан байытып тѕр, кµркемдiк
т±сiлдер тѕрІысынан сапалыі белгiлер ±келiп, жаґа са-
тыІа кµтердi.
Дулат – заман келбетiн, сол заман адамыныґ кейпiн
µрнектi кµркем сµзбен кестелеген, сол д±уiр туІызІан зар
заман ±дебиетiнiґ кµрнектi µкiлi. Ол отаршылдыііа
іарсы алІаш їн іатіан. Јазаі ±дебиетi тарихында алІаш
рет ѕлттыі санасы оянІан жаґашыл аіын. Отаршыл-
дыіты, жергiлiктi ±кiмдердiґ халыіты іан іаісатып
отырІан іылыітарын, параіорлыіты, жеміорлыіты
±шкерелеуге арналІан µлеґдерiнде халыі мѕґына їн

69
1 
Бежён — Јытай елёнёґ астанасы Пекин.
іосып, бойына іуат, ойына іанат бiтiруге, шерлi-
шерменде болІандарІа дем бередi, рухтануІа шаіырады. 
О, Аітан жас, Аітан жас...
О, Аітан жас, Аітан жас,
Сен де жетер ме екенсiґ?
Жетiмдiктiґ белiнен 
Асып µтер ме екенсiґ?
Жарыі с±уле кµре алмай,
Ел шаґына ере алмай,
Сол бойы кетер ме екенсiґ?
ЖапанІа бiткен жапыраі 
Жамылсаґ тоґар ма екенсiґ?
ЖазІы шыііан бїлдiрген 
СѕІынсаґ тояр ма екенсiґ?
Кїрек тiсiн іасіайтып 
Сѕлу сїйер ме екенсiґ?
Бадана кµз, тоІыз тор
Сауыт киер ме екенсiґ?
Бiлтелiнi тѕтатып, 
Тїтiнiн їзбей оі атып,
Жау іашырар ма екенсiґ?
Тѕлпар атты жаратып, 
Јѕйрыі жалын таратып,
Бежiн
1
ердi ерлетiп,
Жорыііа жортып терлетiп,
Сырты іырлы, жїзi алмас,
СалІындаІы жоІалмас
Сапы асынар ма екенсiґ?
БосаІасын борлатіан,
Керегесiн торлатіан. 
Тегерiшi манаттан,
Жiбектен ызып бау таііан

70
Їйге кiрер ме екенсiґ?
Теґ іѕрбыґмен теґелiп, 
Шаруа жиып кенелiп,
Бала сїйiп, мал жиып,
Керсенiґе бал іѕйып,
Ґмiр де сїрер ме екенсiґ?
Жетiмдiктен µтерсiґ,
Шаґ бермей ±лi кетерсiґ, 
Јажыма, Аітан, іажыма,
Жетерсiґ, ±лi жетерсiґ!
1. Аіынныґ µз сµзiн бiр АітанІа арнау аріылы жалпы
жасіа деген тiлек-арманын айтып тѕрІандыІына назар
аударыґдар.
2. Риторикалыі сѕрау тїрiнде жазылІан басіа іандай
µлеґдердi бiлесiґдер?
1. АітанІа айтіан аіынныґ аі тiлек батасынан ел
іатарына іосылІан ер жiгiтке т±н іандай сипаттарды
байіауІа болады?
2. Аіын арманыныґ риторикалыі сѕрау аріылы берiлуiне
назар аударыґдар. Ґлеґнiґ іѕрылымы, кµркемдiк ерек-
шелiгi туралы µз ойыґды жаз.
3. Ґлеґдi мазмѕнына сай дауыс ырІаІымен м±нерлеп
оіи бiл. 
Риторикалыі сѕраулы сµйлем
Риторикалыі сѕрау (лептi сѕрау) – ойды, сезiмдi ±серлi
жеткiзу їшiн жауабы µзiнен-µзi айіын н±рсенi ±серлi леппен,
сѕрау тїрiнде айту. Ґлеґде іойылІан сѕраудыґ жауабында
екi ѕштылыі, шїб±лану болмайды, оны оіушы iштей бiлiп
отырады.
Мысалы:
Балалыі µттдi, бiлдiґ бе?
Жiгiттiкке келдiґ бе?
Жiгiттiк µттi, кµрдiґ бе?
К±рiлiкке кµндiґ бе?
(Абай)

71
СЇЙIНБАЙ  АРОНЄЛЫ
(1815–1898)
Сїйiнбай Аронѕлы 1815 жылы іазiргi Алматы
облысы, Жамбыл ауданы Јараіыстаі деген жерде
дїниеге келген. Ол 14–15 жасынан бастап аіындыі
µнердi машыі ете бастады. Ел аузынан естiген аґыз-
ертегiлердi, іисса-жырларды жаттап алып, жиын
тойларда айтып жїрген. Кейiнiрек µзiнiґ замандас
аіындары iшiнен озыі ойы, µткiр тiлiмен іазаі пен
іырІыз елдерiне аты тарап, ±йгiлi болІан.
Сїйiнбай Аронѕлы – XIX ІасырдаІы еґ iрi аіын-
дардыґ бiрi. Сол замандаІы Жетiсу аіындарыныґ кµбiсi
оныґ айналасына топтасіан. Аіынныґ арІы атасы
Кїсеп те аіын, ±рi тiлiнен от жалын шашіан шешен
болІан. Кїсеп аіын µз кезiнде Ґтеген батырдыґ ерлiгiн
жырлаІан.
«Ўдiлеттiк орнаса» µлеґiнде адамдарды шындыіты,
аіиіатты тануІа шаіырады. Сїйiнбай халыі ж±не жеке
адам деген м±селенi реалистiк тѕрІыдан тїсiндiредi. Єлы
батырлардыґ ерлiктерi мен табандылыІын, елiне деген
адалдыІын жырлаІан. Аіынныґ азаттыііа арнап айтіан
ѕлы шыІармаларыныґ бiрi «Бµрiлi менiґ байраІым»
µлеґi.
Ол аіындыі µнерiн айтыстан бастап, µзiмен замандас
талай-талай аіынмен кездесiп, сан рет айтысіан аіын.
Сондыітан одан іалІан ±деби мѕраныґ бiразы – айтыс
µлеґдерi. Халыі арасында кµп тараІан айтысы Тезек
тµремен айтысы. 

М. Ўуезов Сїйiнбайдыґ айтыстаІы µнерiн жоІары
баІалап, оны «Айтыс µнерiнiґ алтын дiґгегi» деп атаІан.
Сїйiнбай – іазаі халіыныґ XIX ІасырдаІы айтыс
µнерiнiґ жарыі жѕлдызы. Оныґ «Жыр алыбы» Жамбыл
бастаІан iзбасарлары айтыс µнерiн жаґа биiктерге
кµтерiп келедi. 
Сїйiнбай – µз заманыныґ ±йгiлi аіыны. Јазаі,
іырІыз елiне аіындыі аты кеґ танылІан ерен жїйрiк.
Ўуелi айтыс µнерiнде кµрiнiп, кейiн аіындыі µрiсi
кеґiп, кµп салалы шыІармаларымен танылІан аіпа аіын.
Ґз кезiндегi ж±не кейiнгi аіын-жыраулармен айтысып,
жїлде алІан шешен.
Жаісы мен жаман адамныґ іасиеттерi
Жаісы жiгiт ел-жѕртыныґ іаласындай,
Жаісы ±йел ±мме жѕрттыґ анасындай.
ЖаісыІа ешкiмнiґ де жаттыІы жоі,
Кµредi б±рiн де µз баласындай.
Жаісы жiгiт сµзiне саі тѕрады,
Јыранныґ іырдан байіар баласындай.
Жаман паріы жаісымен бiрдей емес,
Жаісы жiгiт елiнiґ аІасындай.
Жаісыныґ сµзiн ±ркiм пайдаланар,
Миуалы алма, µрiктiґ аІашындай.
Жаманныґ кµкiрегi-кµр, кµзi-соіыр,
Жїрер жолдан тал тїсте адасып-ай.
Жаісы адам іай жерден ажырайды,
Жаісымын деп б±рi жїр таласып-ай.
Жамандар-µтiрiкшi, µсегi кµп,
Ел-жѕрттыґ iрiткi салар арасына-ай.
ЖалІан сµзбен быісытар ел арасын,
Жанбай іалІан аІаштыґ шаласындай.
СоітыІып ±ркiмге бiр ѕрынады,
Сиырдыґ тентек болІан танасындай. 
72

73
Сондай жанныґ ешкiмге сїйкiмi жоі,
Жыліыныґ іотыр болІан аласындай
Жаісы адам елдiґ басшы серкесiндей,
ЖѕІымды болар елге еркесiндей.
Жаісыныґ жїзi жылы, сµзi майда,
Халіымныґ іалыґ жїндi кµрпесiндей.
Жаісы болар баланыґ жїзi жаісы,
Орыстыґ кїйме пiскен бµлкесiндей.
ЖаісыІа їлкен-кiшi б±рi жаісы,
Жасынан бiрге µскен еркесiндей.
Жаісы кiсi кµрiнер жыл іѕсындай,
Жаман адам балтаныґ ѕґІысындай.
«Олаітан салаі жаман» деген маіал
Жамандар тїзей алмас тѕрмысын-ай.
Жаісы адам алысты жаіын етер,
Беттескен екi таудыґ тѕрІысындай.
Жамандар µсек-аян айтып жїрер, 
Ешкiмнiґ бiлмесе де іылмысын-ай.
Жаманныґ кеудесi їлкен, сµзi кесек,
Аіылы ауысіан адамныґ жындысындай.
Екеуiн салыстырып ±дейi айттым,
Јажетiн іолданарсыґ тѕрмысыґа-ай.
1. Аіын µлеґде жаісы адамныґ іасиеттерiн іандай теґеу-
лермен берген?
2. Жаманныґ  «Кµкiрегi – кµр, кµзi – соіыр» деген сµз
тiркесiн іалай тїсiнесiґдер?
3. Жаман адамды аіын неге балтаныґ ѕґІысына теґеген?
Ол сµздi іалай тїсiнесiґдер?
4. Ґз таныстарыґныґ iшiнде кiмдi жаісы адам деп айтар
едiґдер? 
1. Жаісы адамда сенiґ ойыґша µлеґде айтылІаннан басіа
іандай іасиеттер болуы керек жµнiнде ой толІа.

74
ЫБЫРАЙ  АЛТЫНСАРИН
(1841–1889)
Ыбырай Алтынсарин – халіы-
мыздыґ ±йгiлi аІартушы ѕстазы, тамаша тарихшысы,
фольклоршы-этнограф Іалымы, иiсi іазаіта алІаш шыі-
іан тiл бiлiмпазы – филологы, осы кїнгi ±лiпбимен
жазылІан тѕґІыш оіулыі-хрестоматияныґ авторы.
Ыбырай 1841 жылы 20 іазанда іазiргi Јостанай
облысыныґ Алтынсарин ауданында дїниеге келген.
Ўкесi Алтынсары ауыл молдасыныґ алдын кµргенi
болмаса, басіадай оіу іумаІан, момын, шаруа баііан
адам болІан. Ол іайтыс болІанда їш жасіа ендi Іана
толІан Ыбырай кейiнгi т±лiм-т±рбиенi атасы Баліожа
биден алады. 
Баліожа Жаґбыршыѕлы іазаі даласындаІы ±йгiлi
билердiґ бiрi, iрi бай болІан адам. «Јыран ѕяда не кµрсе,
ѕшіанда соны iледi» дейдi халыі даналыІы. Бѕл сµздiґ
растыІын Ыбырайдыґ µмiр жолынан айіын байіауІа
болады. Оныґ т±лiм алІан даналыі мектебi – алды
Жиренше шешен, Абыз, Ўнет баба, Тµле би, Јаз дауысты
Јазыбек, Ўйтеке, Байдалы, Досбол шешендердiґ мектебi,
Асан іайІыдан бастау алІан ЈазтуІан, Доспамбет, Жием-
бет, МарІасіа, Аітамбердi, Їмбетей, Дулат секiлдi
сайын дала даналарыныґ мектебi. Бѕлар – болашаі ѕлы
ѕстаздыґ н±р алІан алІашіы іайнар-бастаулары.
Ґйткенi, атасы Баліожа бидiґ т±рбиесiнде жїргенде де
бала Ыбырай Досбол шешен, Наурызбай, МѕІал секiлдi
от ауызды, ораі тiлдi билердiґ їлгi-µнегесiн кµзiмен
кµрiп µстi ж±не µзiне Іибрат алды. 

75
Зерек те зерделi, сергек те сезiмтал немересiнiґ
іабiлетi мен талап-талантын байіаІан би оны 1850 жылы
ОрынбордаІы іазаі балаларына арналып ашылІан жетi
жылдыі орыс-іазаі мектебiне оіуІа бередi.
Ы.Алтынсарин – оіулыі авторы. Ы.Алтынсариннiґ
«Јазаі хрестоматиясы» оіулыІы 1879 жылы Орын борда
басылып шыіты. Ол оіулыІына жазІан алІы сµзiнде:
«Бѕл кiтапты іѕрастырІанда мен бiрiншiден, осы бiздiґ
ана тiлiмiзде тѕґІыш шыііалы отырІан жалІыз кiтаптыґ
орыс-іазаі мектептерiнде т±рбиеленiп жїрген іазаі
балаларына оіу кiтабы бола алу жаІын кµздедiм», –
дейдi. Осы маісатпен автор хрестоматияІа балаларІа
арналІан µлеґдер мен шаІын ±ґгiме-новеллалар енгiздi.
Ыбырай µз заманындаІы ±леуметтiк теґсiздiктi, іо-
ІамдаІы іарама-іайшылыітарды, ел билеушi ±кiмдердiґ
келеґсiз іылыітарын орынды сынап отырады. Оныґ
«Јалым тµреге», «АзІан елдiґ хандары», «АзІан елдiґ
билерi», «АзІан елдiґ байлары» атты µлеґдерi ел
iшiндегi теґсiздiк, іатерлi келеґсiздiктер м±селелерiне
арналІан.
ЈЫПШАЈ  СЕЙIТЈЄЛ
Јыпшаі Сейiтіѕл отыз їйлi тобырымен, жѕрттыґ
тегiс аттаныс барымтасы бар уаіытта, бѕл отыз їй
кедейдi іалайынша етсем байытып, халыі іатарына
іосамын деп ойІа іалды. Сауда етуге мал жоі, барым-
тамен мал алсам, бiр кїндерде жау да бiзден іуып алады,
аіырында бѕрынІылардыґ айтып кетуiнше, жортуыл
басы жолда іалса керек. Соныґ б±рiн де шамалап іарап,
аіыр бiр іиялІа тїсiп, Сейiтіѕл ±уелi мекен еткендей бiр
орын iздедi. Кµп жерлердi кезiп жїрiп, аіырында ТорІай
тµсiндегi ЈабырІа деген µзен-судыґ бойына тоітады.
Мына жаіта ° Їргенiш, Јоіаннан, мына жаіта іалмаі-
тан шетiрек ж±не жаманшылыі болса, іалыґ Јыпшаі

деген руІа жаіыныраі екен деп, сол жердi ѕнатып іайт-
іан соґ, іысты µткiзiп, жаздыґ жылы уаіытында кедей-
лердi жалаґаш-жалпы кµшiрiп, ЈабырІа бойына алып
келдi. Сейiтіѕлдыґ бiр аІасы бар едi, жол жїрiп, ѕрлыі,
барымтаны ±дет еткен: iнiсiнiґ іанша айтіан аіылына
болмай, їш-тµрт їймен жалІыз-аі сол кµшпей, ескi орны
Тїркiстан жаІында іалды.
ЈабырІаныґ бойына келген соґ, Сейiтіѕл іолына
кетпен алып, отыз їйлi кедейiне де кетпен берiп, жер
тегiстеп, егiн егуге кiрiстi. Тїркiстан жаІында кµрген
їлгiсiмен судан арыі іазып шыІарып, егiнге су жiбердi.
Егiнi пiскен соґ орып, жиып алып, артыІын тµґiрегiндегi
кµшпелi елге сатып, мал еттi. Жаґа мекен еткен жерiне
орныііан соґ, Сейiтіѕл егiндi жылдан-жылІа кїшейтiп,
арыі басына шыІыр салып, суды шыІырмен айдап,
астыітыґ (ол кїнде бидай, тары, арпа егедi) артыІын
тµґiректегi елге малІа айырбас етумен, бѕлардыґ мал-
дары кµбейiп, бай болды. Мѕны кµрiп ±рбiр кµшпелi
елдегi жарлы-жаіыбайлар да келiп, СейiтіѕлІа іосылып
келiп, бес-алты жылда Сейiтіѕл елi деген тµрт жїз їйге
таянды дейдi.
Још, Сейiтіѕлдыґ µзi де, жиылІан халіы да малдары
кµбейiп, бай болды, ел жиылып Сейiтіѕл жѕрт аІасы
болды, ендi сол жѕртыныґ адал бейнет, табан ет, маґдай
терiмен тапіан д±улетiн аґдыІан жаудан, ѕрыдан,
даладаІы бµрiден саітаудыґ іамын ойлап, уайымІа
іалды. Солардан саітану їшiн, Сейiтіѕл жѕртын жиып
кеґесiп, судыґ бiр іолайлы жерiне шымнан биiк іорІан
салдырды, малдарына реттеп баіташы, іару-жараіты
іарауыл шыґдауыл жїргiздi. Бѕлардыґ былайша бiр
ауызІа іарай бекiнген халыі екенiн байіаІан соґ малІа
іызыііан сырттаІы кµшпелi халыітар батып келе
алмады. Бѕл жаІынан 굴iлi тыныш болІан соґ,
Сейiтіѕл ендi Бѕхара, ЈоіанІа мал айдатып, ол
кенттерден іазаі іолды ±р тїрлi тауар алдырып, жылда
76

77
егiн пiскен уаіытта манаІы іорІанда ж±рмеґке реуiштi
базар болды. Кµшпелi халыі белгiлi уаіытта малын,
жїн-жабаІысын, терi-терсегiн келтiрiп, егiншiлер оларІа
астыІын, тауарын айырбас етiп, осы іалыпша бiр жаІы
егiн, бiр жаІы саудамен Сейiтіѕлдыґ жѕрты жѕрттан
асіан бай болыпты. МанаІы Сейiтіѕлдыґ аІасы жѕрттыґ
малын ѕрлап бай боламын деп жїргенде, Јоґырат
жаІында іолІа тїсiп, кiм екенi де белгiсiз, бiреу µлтiрiп
кетiптi; іалІан мал жанын ѕрыныґ малы деп Тїркiстан
±кiмдерi талап алып, жамаІаттарын Сейiтіѕл кµп
жылдар iздетiп, таптырып, іасына алыпты-мыс.
Сейiтіѕл, іѕрметтi Тiлеу Сейдалин сѕлтанныґ ай-
туы бойынша, 1830 жылдарда µтiптi-мiс. Сол данышпан
кiсiнiґ аіылымен егiндi ±дет еткен халыі ЈабырІа
суыныґ бойында ±лi кµп. Жарлы болып, бµтен к±сiбi жоі
кiсiлер ТорІай жаІында дереу егiнмен айналысады,
ерiнбей азаптанса, бiрнеше жылда тїзелiп, халыі
іатарына іосылады. 
1. Ўґгiменiґ аты мен таіырыбын ажырата бiлiґдер.               
2. Отырыішылыі пен кµшпелi тѕрмысты салыстырып,
адамІа іайсысыныґ пайдалы екендiгiн мысалмен д±лел-
деп айтыґдар.
3. Отыз їй кедейдiґ ТорІай µзенiнiґ бойына келiп іоныс-
тануына не себеп болды? Олардыґ саны іалай µстi?
4. Кµпшiлiктiґ Сейiтіѕл сµзiне илануы, оІан еруi нелiк-
тен?
1. «Ер ел їшiн туады» деген маіалды Сейiтіѕлдыґ iс-±ре-
кетiмен байланыстырыґдар.
2. СейiтіѕлІа мiнездемелiк жоспар жасаґдар.
3. «Еґбек баіытіа жеткiзер» деген таіырыпта шаІын шы-
Іарма жазыґдар. 

78
АБАЙ  ЈЄНАНБАЕВ
(1845–1904)
Асыл сµздi iздесеґ,
Абайды оіы, ерiнбе.
Адамдыіты кµздесеґ,
Жат тоіып ал 굴iлге.
Сѕлтанмахмѕт ТорайІыров
Абай (ИбраЅым) Јѕнанбаев – іазаі ±дебиетi мен
тарихында оішау тѕрІан ѕлы тѕлІа. Ол 1845 жылы іа-
зiргi ШыІыс Јазаістан облысы, Абай ауданына іарасты
(бѕрын Семей облысы болІан) ШыґІыстау бауырындаІы
Јасіабѕлаі деген жерде дїниеге келген.
Абайдыґ арІы атасы ЫрІызбай да, атасы Ґскенбай да
µз кезiнiґ атаіты адамдары, тобыіты руыныґ билеушi-
лерi болІан. Абайдыґ Ґскенбайдан туІан µз ±кесi Јѕнан-
бай ата-бабаларынан да асып, ѕзаі жыл аІа сѕлтан болып
ел басіарІан.
Јѕнанбайдыґ Јѕдайбердi, Т±ґiрбердi (Т±кежан),
Абай, Ысіаі, Оспан, Јалиолла (жастай іайтыс болІан),
ЫсмаІѕл т±рiздi жетi ѕлыныґ iшiнен Абай ерте кµзге
тїседi. Дарын-іабiлетi мен аіыл-парасаты жастайынан
байіалІан Абайдан ата-анасы зор їмiт кїтедi.
Жас шаІында Абай т±рбиенi жѕмсаі мiнездi, мей-
iрiмдi шешесi Єлжан мен к±рi ±жесi Зереден алады. Ол
жас кезiнен µлеґ, ±ґгiмеге ±уес болып, ±жесi мен анасы
айтіан ертегi-аґыздарды іѕмарта тыґдап µседi.
Болашаіта їлкен аіыл иесi болатын дарынды бала
Абайды ±кесi ерте таниды. Ўке 굴iлiне менiґ орнымды

79
басса, жолымды іуып, туымды ѕстаса осы Абай ѕстайды
деген сенiм ѕялайды. Сондыітан Абайды µз маісат-
мїддесiне сай етiп т±рбиелеудi кµздеген Јѕнанбай
ауылдаІы ўабитхан молдадан оныґ сауатын аштырып,
одан кейiн Семей іаласына оіуІа жiбередi. Абай онда
±уелi Јабдѕл-Жаппардыґ, одан кейiн Ахмет-Ризаныґ
медресесiне тїсiп оіиды.
Абай µзiнiґ µте алІыр, дарындылыІыныґ аріасында
µзге сабаітастарынан оі бойы алда болады. Кiтапты кµп
оіып, µз бетiнше кµп iзденедi. Соныґ н±тижесiнде шы-
Іыстыґ классик аіындары Низами, СаІди, Јожа Хафиз,
Науаи, Физули шыІармаларын іызыІа оіиды, басіа да
±деби мѕралармен, хисса, дастан, ертегiлермен осы кезде
танысады.
Абайдыґ шыІыс классиктерiнiґ шыІармаларына
деген ынтасыныґ зор болІаны сонша µлеґ жазуІа деген
алІашіы талпынысын соларІа сыйынудан бастайды.
Физули, Ш±мси, С±йхали,
Науаи, СаІди, Фирдaуси,
Хожа Хафиз – бу Ѕ±мм±си
М±д±т бер я шаІири фарияд! – 
деп келетiн бѕл алІашіы µлеґ Абай аіындыІыныґ бастау
кµзi болып табылады.
Зерек Абай медресе баІдарламасындаІы дiни бiлiм-
мен Іана шектелiп іалмай, араб, парсы, тїрiк тiлдерiн
игеру н±тижесiнде шыІыс классиктерiнiґ шыІармаларын
оіып-їйрену д±режесiне кµтерiледi.
Сµйтiп, мѕсылманша оіуды еркiн меґгерiп алІан
Абай ендi орысша бiлiм алуІа бет бѕрады. Осы ниетiн
жїзеге асыру маісатында медресенiґ соґІы жылы
Семейдегi «Приходская школаІа» тїсiп оіиды. Мѕнда
їш ай орысша оіып сауаттануы болашаі аіынныґ кейiн
µз бетiмен iзденiп, орысшаны игерiп кетуiне орыс

80
тiлiндегi басылымдарды оіып, ой-µрiсiн кеґейтуге,
бiлiмiн жан-жаіты тереґдетуiне мїмкiндiк туІызады.
Сол д±уiр µлшемiмен іараІанда далалыі µлке їшiн бѕл
±жептеуiр оіу деґгейi едi. Сондыітан ±кесi Јѕнанбай
Абайды он їш жасіа толІан соґ-аі оіудан шыІарып
±кеп, болашаітаІы ел басіару iсiне баули бастайды.
Јасына ертiп жїрiп ел iшiндегi µзара тартыс, дау-
дамайларды байіатады, ±йгiлi би-шешендердiґ сµзiн
тыґдатады, оныґ шешендiк µнер наіыштарын, м±нер-
машыітарын їйренiп, 굴iлiне тоіып µсуiне мїмкiндiк
жасайды.
Јѕнанбай µзi бастан кешiрiп, жинаітаІан т±жiри-
бесiн, ел билеудiґ µзiне т±н сан тїрлi ±дiсiн АбайІа да
їйретiп, іалыптастырады. Ел iсiне араласу аріылы Абай
халыі тѕрмыс-салтын, ±дет-Іѕрпын тереґiрек танып
бiледi.
Бойында ±же мен ана мейiрiмi, µз д±уiрiнiґ озыі
ойлы адамы болІан, алІыр да сѕґІыла ±ке т±рбиесi
жинаіталІан Абай шыІыс пен батыс ±дебиетiнен алІан
таІылымын тоІыстыра келiп, ел билеу iсiнде халыіпен
ерекше жаіындаса тїстi. Ґз ой-маісатын ел мїддесiмен,
халыі мѕґымен ѕштастыра бiлдi.
Ўке їмiтi мен т±рбиесi босіа кетпей, ел билеу iсiне
ерте iлiккен Абай он їш жыл болыс, алты жыл би болып
іызмет атіарІан. Билiк басында болІанда Абай ел
ыіыласына, халыі іѕрметiне ие болып отырІан. Болыс
та, би де болІан ол халыітыґ іиын тѕрмысын, отар
елдiґ ауыр таІдырын жан-жїрегiмен сезiне бiлдi. Бiлiм
алмаІандыітан надандыі жайлаІан µз ѕлтыныґ
жаІымсыз iс-±рекетi, мiнез болмысы іарапайым жѕртіа
тiзесiн батыратын ±кiмдердiґ оспадарлыІы, баіталас -
тыііа толы болыстыі іызмет – б±рi Абай жїрегiн
сыздатып, 굴iлiн іѕлазытты.

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: