Бас редакциясы

203
Јалдыбек Сейданов шыІармашылыІыныґ іайнар-
кµзi – махаббат, µскен жер замана тынысы, жастардыґ
арман аґсары. Оныґ «Ана арманы», «Махаббат маша-
іаты», «Ерте їзiлген гїл», «Жаліау бала», «Жылы-
жылы сµйлесеґ», «Керемет келiн», «Аі іыз», «Мѕндай-
лар да бар», «Армысыґ аі таґым», «Ґзбек бауырла-
рыма», «Мен аіынмын», «Жаісылар жїр жаныґда»,
«Т±уелсiздiк таґында» т.б. µлеґдерi мен ±ґгiмелерi оіу-
шы іауымІа кеґiнен танымал. 
Аіын аударма саласында да толымды еґбектер тын-
дырІан. Ол Ўдiл Яіубовтыґ «ЖоІалІан жѕлдызым»,
ТаЅир Маликтiґ «Еркiн», Ґткiр Хaшимовтыґ «Мен іа-
лай жындандым» атты шыІармаларын іазаі тiлiне
аударІан.
Јалдыбек Сейданов 1981–1987 жылдары Низами
атындаІы Ташкент мемлекеттiк педагогика институты
«Јазаі филологиясы» кафедрасында меґгерушi, 1993–
2003 жылдар аралыІында «Нѕрлы жол» газетiнде бас
редактор іызметiн атіарады. Ол «Шухрат», «Т±уелсiз-
дiк», «Астана» медальдарымен марапатталІан.
Ґзбек бауырларыма
Туысіан, бауыр – µзбегiм,
Арнадым жыр мен сµз кенiн.
Тынысым бiр – ауам бiр,
Єісайды саІан µз демiм.
Жырын оіып Науаидыґ,
Ўнiн тыґдап Абайдыґ,
Iшiне ендiк сиіырлы,
Ґлеґ деген сарайдыґ.
Он жылдыІыґ бѕл кїнде,
Татиды он ІасырІа.

Табыстарым молайып,
Жеґiстiґ бол басында.
Јырда малыґ маґІырып, 
МаітаІа толсын іырманыґ.
Јазаі-µзбек 챴гiлiк,
Єісас µлеґ, жырларым.
Ґлеґнен іамшы µрейiн,
Алтыннан гауЅар терейiн.
Ґзбек бауырым ±ріашан,
Биiктен сенi кµрейiн.
Жаріын мiнез-кеґ пейiл,
Зиялы іауым-іаймаІым.
Достыі туын дамытып,
Желбiрей берсiн байраІыґ.
1. Аіын µзбек пен іазаі достыІын іалай суреттейдi?
2. Т±уелсiз елдiґ жетiстiктерiн іалай сипаттайды?
3. Аіынныґ бѕл арнау µлеґiн м±нерлеп оіып, 굴iлге
тїйгендерiґдi жаттап алыґдар.
Ана арманы
(Ўґгiме)
Ґткен тїннен нµсерлете жауІан жаґбыр, таґІа таяу
б±сеґсiп барып басылІанды. АйналаІа тамылжи тїскен
кїн нѕры, аІаш жапыраітарындаІы жаґбыр тамшы-
сымен шаІылысып, жап-жасыл жапырыітарды жалты-
рата тїскен. Жер-ана кїн нѕрын іѕмарлана жѕтып, кер
маралша керiле, маґІаздана кµсiлiп, жан бiткенге µз
мейiрiн тµге тїскен. ТабиІаттыґ бѕл саіилыІына д±н
риза болІан П±тима шешей ойлы пiшiнмен терезе
форточкасынан баяу Іана енген балауса ауаны, мейiрлене
жѕтып, кµгiске ѕзаі іарап тѕрды.
204

Терезеден айналаІа сїйсiне іараІан П±тима шешей-
дiґ бар ойын, есiктен асыІа кiрген келiнi – Рахиманыґ
дауысы бµлiп жiбердi. 
– Апа! НеІып ойланып тѕрсыз? Тыныштыі-па?
– И±, ж±й іараІым. Тыныштыі-іой. Таза ауамен дем
алып тѕрІаным-Іой,– деп еґкiш тартіан ап-арыі дене-
сiмен бѕрыла, байсалды іимылдады да, орындыііа ж±йi-
мен Іана жайІаса отырды. Енесiнiґ жанына келген келiнi,
іуанышты їнмен:
– Апа, бїгiн т±уелсiздiк мейрамы Іой. Їйге іонаітар
келедi. Мен базарІа барып, базар-ошар іылып келейiн.
Мейрамбекке іарайлап, отыра тѕрыґызшы, тез барам да
келем, – деп Рахима Т±уелсiздiктiґ їшiншi жылы, наі
мереке кїнi дїниеге келген їш жасар баласын, енесiне
дайындаІан бойы, тысіа суыт шыІып кеттi.
Рахима базардан оралІан бойда, їй шаруасын жай-
Іастырып, стол, стулдердi реттестiрiп, орын-орнына
іойып жатты. Стол їстiнен тїрлi таІамдар мен конфет-
тер, іазы – іарталар µз орындарын алып жатты.
Јонаітар да, бiрiнен соґ бiрi іатарласып жїрiп,
іолтыітаса келген ерлi-зайыптылар, стол айналасына
келiп, іоршалай отырады. Олар арасында ѕзын бойлы,
аісарыдан келген, арыі денелi П±тима шешей, отырІан
жастарІа аналыі мейiрiмiн тµге іарап, оітын-оітын
жµткiрiнiп де іояды.
Диванда отырІан П±тима шешейге, іарама-іарсы
отырІан орта жастаІы, іара торылау, ±демiше келген,
топ-толыі, орта бойлы Нѕрсѕлу:
– Апай, бiрер ±н немесе кїй тартып берiґiзшi?
Жѕрт сiздi тамаша ±ншi, шебер кїйшi дейдi-Іой, – деп
µтiне тїстi. Оны естiген жиындаІылар да µтiне сѕрап,
іартіа домбыраны ѕсына тїстi. Жастайынан-аі ±н
шыріап, кїмбiрлете кїй тарта бiлетiн П±тима апай
кїрсiнiп алды да.     
205

– Е, шыраітарым менi не кµрмедi дейсiґ. Тек µлгенiм
жоі, µлгеннен басіаныґ б±рiн кµрдiм Іой. Мен бiр
жїрген батыраітыґ іызы едiм. Сен іызыґды «бермей-
мiн» деп айтасыґ, ±кем маріѕмды ѕрды-соіты. Сiбiрге
жер аударды. Мен сонда он гїлiмнен бiр гїлiм
ашылмаІан, ендi Іана он їшке шыііан іыз баламын.
Шешем байІѕс отын-су тасушы, кiр жуушы, кейбiр
ауіаттылау адамдардыґ іара домалаі балаларын
жѕбатушы болатын. Байдыґ кесiр, пiр атіан балалары
жѕбатіанІа кµне іоя ма. Бiр кїнi шешем байІѕс ±бден
ашуы келiп, ыза кернеген болса керек: – «Ей, іѕдай-ай!
Бiзге дегенiґ кµп-аі екен Іой. Бiздiґ де кµз жасымызды
кµрер кїн болар ма екен?... Жоі п±ниден жылап-
сыітаумен µмiрiмiз µтер ме екенбiз?» – деп, бесiктегi
баланы тербете тїскенде, бай есiктен кiре бере:
– Алда Іана оґбайтын пiр атіан-ай! Не деп сандалып
отырсыґ. Ґшiр їнiґдi!... – деп келе Јызыл жѕдырыітыґ
астына алІаны. Ўш-п±ш дегенше шешем жазІан есiнен
танып, іѕлап іалады. Мен іорыііанымнан керегенiґ
кµгiне жабысып, шыґІырып жылап тѕрмын. Ўлiгi, Бей-
сенбай тобылІы сапты іамшымен сѕлап жатіан шешем-
нiґ аріасынан осты келiп, осты келiп. Бѕл аянышты
халдi кµрген мен, шешемдi іорІамаі болып, «Јойыґыз
ата, іойыґыз, – деп етегiне орала тїстiм. Безiлдей
жылаІан менi м±нзїр іылмаІан Бейсенбай «Кµрмейсiґ
бе, жетесiз иттiґ баласыныґ іырсыІын. Јамшыма
жабысіысы бар. Е, оґбаІан, оґбаІан», – деп аіыра кеп:
Јайтедi мынау, тырмыстай тырысіан неме! ЈабырІамды
сµккiсi келе ме? – деп наі желкемнен кеп кµр шеґгелiн
салды да, тµрден есiкке іарай лаітырды кеп. Бара есiк
босаІасына соІылІанымды бiр-аі бiлем. Сїт пiсiрiмдей
уаіыт талып жатыппын. Кµзiмдi ашсам шешем
жазІанныґ кµзiнiн жасы бетiн жуып, iшiнен езiлiп,
соліылдап отыр екен. Жаныма жаіындауІа Бейсенбайдан
206

іорыіса керек. Тек кµзiмен Іана ѕрлана іарап, егiтiле
жылап, д±рменсiздiгiн аґІарта тїстi.
Сол кїнi тїн ауа, ±кем мен шешем менi жетектеген
бойда, іою іараґІыІа сїґгiдi. Айнала жым-жырт, оіта-
текте ауыл тµбеттерiнiґ їрген даусы Іана естiледi.
Јойшы, содан Ташкент маґында, орналасіан ауылІа
барып іосылдыі. Барында, жалІыз ат пен бес-алты тѕяі.
ЖоІында жоі. Јылатын к±сiптерi – жер жертып, шы-
Іырмен су шыІарып егiн егу. 
Арадан жыл жарым болмай-аі, бiздiґ осында
екенiмiздi есiткен Бейсенбай, ±кеме бiткен жалІыз атты
кµре алмай, сабаудай їш аттылыны, жалІыз атты
даулауІа жiберiптi. Ўкеме «ѕры» деген ат таІып, келген
їш жiгiт жарыса сµйлеп дїрсе іоя бердi. 
–Алда оґбайтын неме-ай! О, несi! Јашаннан берi
саІан ат бiтiп едi. Јой былай! Ат бiздiкi. Немене, аттан
айрылІыґ келмей ме? Атты жаісы кµрсеґ, анау отырІан
іызыґды бер. К±не, іайсыІан кµнесiґ? Атты ма, жоі
±лде  іызды ма? – деп жымсиІан кµзiмен ±кеме тесiле
іарады. 
Оны естiген ±кем, ашу-ыза керней:
– Атты да, іызды да бере алмаймын! Айта бар сол
аспанды тiреп тѕрІан болса да бермеймiн! Јоріынышым
жоі, – деп булыІа сµйлеп ±реґ басылды.       
Шешем байІѕс кµзiнен аііан іанды жасын сїрт-
кiлеп:
–Жоі. Болмайды, ±уре болмаґдар! – деп без ете
іалды. 
Шешеме іосылып, мен де егiле жылап отырмын. 
Арадан бiраз уаіыт µтер-µтпес, ±кеме жалпаі бет,
шойтым іараІа бар денесiмен бѕрыла іарап:
– Ўй «жансыз»! Ґлтiрсеґ мен де іѕлынымды бер-
меспiн! ЖоІал! Менi іѕл етiп, ±йелiмдi кїґ етiп, ендi
П±тимаІа тїстiґдер ме? – деп сµзiн доІарды. 
207

208
Не керек, екi жаі бiтiспей, ашу-араз ±реґ тарап, кел-
гендер тiсiн іайрай-іайрай керi іайтты. 
Бiр кїнi шешем екеуiмiз, иыііа іап салдыі та, тезек
тергелi мал жайылымына бардыі. Шыііаннан-аі жї -
регiм сѕлап, шїкiлiк атып, мазасыздандыра тїстi. Оны
шешеме бiлдiрмей тезек тере бастадым. 
– П±тимаш берiрек келшi! Мынау бiреулердiґ жїрiсi
жайсыздау-Іой, – деп іалды ж±йлау сµйлеп. 
Анамныґ айтуы-аі мѕґ екен, їш аттылы атылІан
оіша бiзге кеп іадалды. Келе, шешеме тiгiле:
– Ўй іатын! Јызыґды бер? Ўйтпесе µлесiґ!– деп ат
бауырына ала тїстi. Ўдемiше келген ѕп-ѕзын іос бѕрым-
ды, бiлегiне орай ѕстаІан баяІы жалпаі бет шойтым
іара, шешеме іамшысын їйiре тїсiп:
– К±не бол! Беремiсiґ іызды? Жоі, бермейсiґ бе? Ўй,
тiлiґ кесiлгiр-ау, тiлiґ кесiлгiр. Неге їндемейсiґ?! –деп
атын тебiне, омыраулана бастады. 
Шешем бейшара, шыр-пыр болып, еґiрегенде етегi
толып:
– Жоі! ЖалІыз іызым їшiн жаным садаІа! Не іыл-
саґдар да, бере алмаймын! – деп жылап-еґiрей, бµлiп-
бµлiп айтты. 
Содан жалпаі бет шойтым іара, астына мiнген іа-
рагер атына менi µґгерген бойда, кїн бата Бейсенбай
ауылына ±кеп, есiк алдына сылі еткiзiп тастай салды.
Жерге тїскен менi су бїркiп, жѕлмалап жїрiп, орным-
нан ±реґ тѕрІызып, їйге кiргiздi. Єрынып іалІан денем,
іозІалтар емес. Сол кїнi-аі Бейсенбай іартіа їшiншi
±йел етiп іосты. Ўрi-берi бѕліынып баітым, болмады.
Јолдан келер д±рмен жоі. Сол кезде жасым наі он бесте
болатын. Жылап-сыітаумен талай кїндер мен тїндер
µттi. Бiрнеше рет іаштым да. Есер Бейсенбай µлтiре
ѕрып, талай рет есiмнен де тандырды. 

209
– Мiне, іандай тамаша заман! Жаґа заманныґ ба -
іытты перзенттерiсiґдер! Отан–ана! Бѕл Отан алдында
б±рiґ де іарызсыґдар. Осы Отанды аялап, оныґ ардаіты
ѕлдары мен іыздары бола бiлiґдер! Алла сендерге оп-
оґай бостандыі ±пердi. Ешкiмге іарам емессiґдер.
Мѕны бiз іанша жыл арман еттiк. Ал сендер µз
таІдырларыґды µздерiґ шешiп, мiне ендi аріа-жаріа боп
жатырсыґдар. Бѕдан артыі сендерге не керек?
Жасаґдар, жас ѕландарым! Ґз соґдарыґда 챴гiлiк
µшпес iз іалдыруІа ѕмтылыґдар, – деп талдырмаштай
Іана ашаґ денесiн еркiн ѕстады да, іолындаІы дом -
быраны етсiз саусаітарымен шертiп-шертiп, Јѕрман -
Іазыныґ «Сары аріа» кїйiн іѕйіылжыта тарта
жµнелгенде, тыґдаушы жѕртшылыі iштей «Б±лi апай,
б±лi апай. Б±рекелдi», – деп жатысты...
1. Ўґгiменi оіып, онда кiмдер туралы ж±не іай кезеґдегi
оіиІа баяндалатынына 굴iл аударыґдар?
2. Ўґгiменi баяндаушы кiм?
3. Ґз бостандыІы жолында ананыґ кїресi ±ґгiмеде іалай
суреттелген?
1. Ананыґ арманын жазушы іалай суреттеуiне 굴iл ау-
дарыґдар.
2. «Т±уелсiздiк тѕІырыґ», «Жаісыда жаттыі жоі» таіы-
рыбына арналІан сѕібат µткiзiґдер.
3. Озбырлыі пен іатыгездiктi, адамгершiлiк пен
адалдыіты жеґгендiгiне 굴iл аударыґдар.

210
ҐЗБЕК  ЎДЕБИЕТI
Ґзбек ±дебиетiнiґ ежелгi д±уiрлерден басталатын
ѕзаі та іызыіты тарихы бар, ±сiресе халыі ауыз ±дебиетi
мейлiнше бай ±рi тїрлi жанрлы болып келедi.
Ауыз ±дебиетiнде µзбек халіыныґ тѕрмыс-салтына
байланысты жырлар-наурыз µлеґдерi, бесiк жыры, їйле-
ну салтына, кµктемде егiн алу, кїзде егiн жинау мереке-
лерiне байланысты айтылатын µлеґдер, сондай-аі маіал-
м±телдер, ертегiлер, лиро-эпостыі ж±не батырлар жыры
кеґ орын алІан.
Орта Азия мен Јазаістанда мекен еткен басіа да
тїркi тектес халыітар ±дебиетiнде де кездесетiн батыр-
лыі эпостардыґ ерлiк бейнелерi µзбек фольклорында
жеке-жеке дастан тїрiнде жырланІан. Олар: бiздiґ
эрамызІа дейiнгi VI Іасырда Орта Азия халыітарыныґ
шетел басіыншыларына іарсы кїресiн басіарІан, ±йел-
дер арасынан шыііан іолбасшы Тѕмар патшайым «То-
марис» дастаны, Дарк I (521–485 ж) патшаныґ ±скерiн
барса келмес шµлде адастырып жiберiп, µз елiне
басіыншылардан іорІап іалІан іойшы жiгiт Шыраітыґ
Іажайып ерлiгiн жырлаІан. «Шыраі» эпосты ерлiк пен
махаббат таіырыбына арналІан «Зарина ж±не Стрпан-
гия» дастаны т.б.
ТУЫСЈАН ХАЛЫЈТАР ЎДЕБИЕТI

211
ҐЗБЕК  ЎДЕБИЕТI
Јарбыздыґ їш шекiлдеуiгi
БаяІыда бiр кедей µмiр сїрiптi. Оныґ шамалаІаны
жерi болады. Ол кїнi-тїнi дем алмай, еґбек етiп, сол
жердi к±десiне жаратады.
Бiрде кµктем шыііан соґ, кедей жер жырта бастайды.
АспанІа кµз тастап, ѕшып бара жатіан кµк іѕтанды
кµредi. Кµкіѕтан жыртылІан жерге жаіындап келiп,
іиіулап, тµмен іарай іѕлдилай жµнеледi.
Шаруа оныґ іасына жїгiрiп келiп, кµкіѕтанныґ іай-
ырылІан іанатын іарап, оны емдей бастайды. Ол жаралы
іѕсты кµп уаіыт баІып кїтедi. Аіыр соґында кµкіѕтан-
ныґ жарасы жазылып, ѕшып кетедi.
– Бѕл іѕс ѕзаі жасап, ешіандай бейнет кµрме-
сiн! – деп кедей оныґ соґынан іарап тѕрады. 
Келесi жылы кµктемде кедей жердi жыртып болып
оІан тѕіым себуге шыІады, кенеттен баяІы µзi емдеген
кµкіѕтан ѕшып келiп, жерге іарбыздыґ їш шекiлдеуiгiн
тастап кетедi.
Кедей іарбыздыґ шекiлдеуiгiн алып оны жерге
себедi.
Бiрнеше кїннен кейiн іарбыз µркен жайып, жасыл
жапыраітары шыІады, шашаітары тарап гїл жарады.
Кедей дамыл таппай еґбектенедi, дер кезiнде оны
тїптеп, суарады. Оныґ µнiмiн жинайтын уаіыты да
елеусiз келiп іалады. Јарбыздыґ соншалыі їлкен болып
µсуi. Ондай іарбызды бѕл µґiрде ешіашан да кµрме-
гендi. Кедей їш іарбызды сабаІынан їзiп, їйiне алып
келедi.
– Мѕндай іарбызды маІан жалІыз жеуге болмай-
ды – дейдi ол.
Сµйтiп кедей µзiнiґ бар туыстары мен µзi сияіты
жарлы-жаіыбай достарын іонаііа шаіырады. Їйiне
достары мен туыстары жиналады. Бѕрын-соґды кµрме-
ген іарбызІа б±рi де іайран іалады.

Кедей іарбызды алып, турауІа ыґІайланады бiраі
оІан пышаіты µткiзе алмайды. Ол екiншi іарбызды кесiп
кµрдi оІан да пышаі µтпейдi. Їшiншiсi де осылай болады.
Кедей де, келген меймандар да бєІан таґ-тамаша болады.
Аіыр соґында ол іарбызІа пышаіты іѕлаштап кеп, бар
п±рменiмен тїйрейдi. Јарбыз жарылып кетедi. Ал оныґ
iшiнде шекiлдеуiк пен іарбыз жѕмсаІыныґ орнына
алтын теґгелер болады. Теґгелер еденге сылдырлап сау
ете тїседi. Басіа екi іарбызда да осындай алтын болады. 
Кедей іуанып, барлыі алтынды алып, меймандарына
таратып бередi. БѕІан риза болІан меймандар іуана
їйлерiне іайтады.
Кедей µсiрген їш іарбыздыґ ±ріайсысыныґ саба-
Іында он іарбыздан µседi. Ол іалІан іарбыздарды жинап
алып, оларды жарып, бiр їйме алтын жинайды. Сол кїн-
нен бастап ол жаісы тѕрмыс іѕрады. 
Ал онымен кµршi бiр бай тѕрады. Кедей кµршiсiнiґ
байып кеткенiн кµредi де, оныґ іалай байыІанын бiлгiсi
келедi. Бай кедейге келiп:
– Сен іалай байып кеттiґ? Не iстеп байыдыґ? – деп
сѕрайды.
Кедей оІан жасырмай, болІан жайдыґ б±рiн баяндап
бередi. 
«Шiркiн, менiґ де осыншалыі алтыным болса!» –
деп армандаІан сараґ бай кµкіѕтан iздеп, дала кезедi. 
Ал кµкіѕтан далада емiн-еркiн жайылып жїредi.
Бай жасырынып, бѕІыл оІан жаіындайды да, оґтай-
лы с±тте кµкіѕтанды аяІынан ѕрады. 
Кµкіѕтан іаґіылдап, жерге іѕлап тїседi.
Бай жїгiрiп барып оны ѕстап алады да, їйiне алып
келедi. Кµкіѕтанныґ аяІын байлап, оны емдей бастайды.
Бiрнеше кїннен кейiн кµкіѕтан жазылып, ѕшып кетедi.
Бай кµктемде далаІа шыІып, кµкіѕтанныґ ѕшып
келiп, оІан Іажайып іарбыздыґ шекiлдеуiгiн ±кеп беруiн
асыІа кїтедi.
212

Ол осылай кїнде далаІа шыІады, басын кµтерiп, кµк-
іѕтан ѕшып келе жатіан жоі па екен деп, асыІа аспанІа
іарайды.
Бiраі кµкіѕтан сол кеткенiнен їштi-кїйлi келмей
іояды.
Сараґ µзiнiґ їйiндегi барлыі iсiн ѕмыт іалдырады.
Ол ѕзаі тосып жїредi, осыншалыі жоІалып кеткенi
їшiн кµкіѕтанды балаІаттайды.
Аіыр соґында кµкіѕтан ѕшып келедi де, байІа іар-
быздыґ їш шекiлдеуiгiн лаітырады.
Бай іуаныштан іалшылдап кетедi. Ол шекiлдеуiктi
алысымен-аі, жерге отырІызады.
Кµп кешiкпей ол µсiп, їлкен-їлкен жапыраітар жая
бастайды, жердiн бетiн µрлей ѕзын жасыл сабаітар
тарап, гїл жарады, кейiннен бѕІан іарбыздар µседi.
Јарбыздар пiскен кезде бай µзiнiґ жаіын туыстарын
іонаііа шаіырады. Оныґ їйiнде туыстарымен µзi сияіты
±лдi достары жиналады. Јарбызды пышаіпен жарып
іалІанда, iшiнен бiр ѕя ара шыІа келедi. Тiптi араныґ
iрiлiгi жаґІаітай бар. Аралар ызыґдап ѕшып байды да,
оныґ туысіандарын да талап, шаІа бастайды. Б±рiнiґ де
шекелерi iсiп, кµздерiн жауып кетедi, ерiндерi дїрдиiп,
б±рi де айіай-шуІа басып жан-жаііа іашып кетедi.
1. Кедейдiґ бойында їлгi боларлыі іандай іасиеттер бар?
2. Ертегi мазмѕнынан іандай ой іорытуІа болады?
3. Ертегi мазмѕнын µз сµздерiґмен баяндаґдар.
4. «Ертегi ±лемiнде» атты таіырыпта µз ойыґнан ертегi
жазып кµр.
ЈАРАЈАЛПАЈ  ЎДЕБИЕТI
«Јырыі іыз» – іараіалпаі халіыныґ батырлыі
эпосы. Дастанныґ негiзгi идеясы – туІан елдi шет елдiк
басіыншылардан азат ету, сыртіы жауІа іарсы кїрес,
достыі пен махаббатіа адалдыі.
213

Дастанда іалмаі ханы Сѕртайша мен іызылбас ханы
Назирашаныґ жер іайысіан іалыґ іолы іараіалпаі
елiнiґ ежелгi іалалары Саркµп пен Хорезмге тѕтіындап
шабуыл жасап, халіын іалай іырІынІа ѕшыратіаны,
елiн таныІаны, зорлыі, зомбылыі кµрсеткенi зор ше -
берлiкпен баяндалады. 
Жырда Саркµп іаласыныґ батыр іызы Гїл±йiм мен
оныґ серiктерi іырыі іыздыґ жауІа іарсы кїрестегi
жанкештi ерлiгi баяндалады. Сондай-аі, Хорезм іаласы-
ныґ батыр жiгiтi Арыстанныґ шеттен келген басіын-
шыларІа іарсы аяусыз кїрестегi ерлiк iстерi, Іажайып
адамгершiлiк іасиеттерi, достыі пен махаббатіа адалды-
Іы іаЅармандыі эпосіа т±н жїйемен жырланады. Јым-
батты ш±кiрттер! Сендердiґ назарларыґa туІан елiн сырт-
іы жаудан іорІауІа іатысіан халыітыґ батыр ѕлдары
мен іыздарыныґ бiрлескен кїшi, ынтымаІы мен достас-
тыІы тартымды сюжеттер негiзiнде баяндалады.
«Јырыі іыз» дастаны
(їзiндi)
Аліиса сµзiн тыґдаґыз,
СоІыс iздеп жѕлынІан 
Сѕртайшадай зѕлымнан 
Шыршыітан µтiп Сѕртайша 
ЈаЅарын елге тµгедi;
Јырыі мыґдай ±скермен 
Саркµпіа сапар шегедi.
Алты ай жїрiп арада, 
Саркµптыґ шыІыс жаІына 
Астыртыґ келiп жетедi,
Шатырларын тiгедi.
Сѕртайшадай іалмаітыґ 
Кµґiлi судай тасады;
214

Кїшiн жинап їш-тµрт ай,
Айтулы мекен жасады 
Сѕртайшаныґ бѕл iсiн 
Саркµптiґ халіы сербедi; 
Кїшiн жинап іалмаітар 
Жеґiстiґ іамын кµр дедi. 
Ендi хабар берелiк 
Гїл±йiмдей арудан 
Миуалыны жайлаІан,
Јырыі іыз ертiп соґына,
СоІыс белiн байлаІан.
Гїл±йiмдей перизат 
Бедеулерiн баптаІан, 
Јаруларын сайлаІан.
Јырыі кїншiлiк жорыііа 
Бiр кїн сапар шегедi. 
Шыныітырып аттардыґ 
Ащы терiн тµгедi.
Кетерiнде Гїл±йiм 
Јѕлып салды іорІанІа;
Жолшыбай жїйрiк жїгiртiп,
Тайпалды не бiр жарІаі да.
Неше кїндей жол жїрiп,
Јырыі кїнге толІанда     
Јырыі іызымен Гїл±йiм
Медет іылып іѕдайын, 
Шатыр тiгiп бекелдеп,
Жатты бiр тауды мекендеп.
Ендiгi сµздi естiґiз,
Талайды жерге жалматіан
Сѕртайшадай іалмаітан.
Кеткенiн бiлiп іыздардыґ,
Јѕтылды ауыр салмаітан.
Шаґ кµтердi далада,
Јан аІызды іалада;
215

216
Найза салды жазыісыз
ШыріыраІан балаІа. 
Тaґ с±рiсi болІанда,
Саріаптайын шаhардыґ
Бiр шетiнен тиедi.
Сѕртайшаныґ ±скерi
ЈабаІын іатты тїйедi,
Ел ѕйіыдан тѕрІанша,
Тµґiрек отіа кїйедi.
БейІам жѕрттыґ µлiгiн
Тау-тау іылып їйедi.
Аллаярдыґ алты ѕлы
Ел болып атіа мiнбедi,
Їкiлi найза алмады
Їстiне сауыт кимедi, 
Жалмауыздай емiнiп
Тау шетiнен тимедi.
Абыройдан айрылды,
Ўншейiнде сыйлы едi.
Бастарымен ±лек боп,
Сїрiндi де жыІылды;
Буындары босады,
Тiзелерi бїгiлдi, 
Јѕстан іашіан іояндай
Ўр тесiкке тыІылды.
Јыза тїсiп зор майдан, 
Кµкiректе іалай жан
Јанды-іасап сел болды;
Тµґiрек тїктi кµрсетпей
Кµздiґ алды шел болды.
Аріадан найза бойлатып
Алты кїн µттi арадан.
Желкеден найза бойлатып,
Јалмаітыґ ханы Сѕртайша
Јаріылдап бѕІан кїледi…

*  *  *
Јайтадан кїшiн байіасты,
Јайтадан олар айіасты,
Бiрiн-бiрi жеґуге
Јарт бурадай шайіасты.
Бiр уаіыттар болІанда,
БасталІалы бѕл айіас
Алты кїнге толІанда,
Јалмаітыґ 굴iлi тасады,
ЈаЅарын з±р іып шашады,
Гїл±йiмдей батырдан
АруаІы асады.
Сѕртайшадай іалмаітыґ
Бойына іызу жел кiрдi.
Жолыґ болды жануар деп,
Јарагер атын желдiрдi.
Гїл±йiмдей батырдыґ
Басына іатер тµндiрдi.
Атаґа н±лет, іу іалмаі
МаґайІа кµзiн салады,
ЈаЅарланып іарады,
Гїл±йiм іызды кµтерiп,
Јаґбаітай жѕлып алады.
Достары іыздыґ іапалы
Ашылмас іатіан іабаІы,
Сѕртайшадай сѕр іалмаі,
Ўккi болІан іу іалмак
Кµтерiп іолІа алІан соґ
Гїл±йiмдей батырды
Жерге атып ѕрады.
Ўлсiреп есi тансын деп, 
Јайырып мойнын бѕрады.
Атып жерге ѕрса да,
Айла ±рекет іылса да
Жеґiлмедi Гїл±йiм.
217

Таныды іалмаі сыґайын
ЈаЅарланып бiр кезде
Јайратын жинап алады.
Јан тiлеген іалмаііа
Јаймыіпай іолын салады.
Табанын тiреп тапжылмай 
Јапсыра белден алады.
Јалмаітыґ іайтып іайраты,
Басылды з±рлi айбаты,
Ыза боп тiсiн іайрайды;
Тiлiн де тiстеп шайнайды…
… Сѕрша µлдi, кеттi ±скерi таралып,
 Арашыіта іалды кµбi іамалып,
Тїркiстанныґ барлыі малын ±кеткен,
Ендi iздеп бiз соларды табалыі.
Сµйлейдi сонда Гїл±йiм:
– Талап алІан залым жаулар елiмдi.
Тыґдамады жетiм-жесiр шерiґдi.
Шµлге іамап іасиеттi халіымды,
Шаґдаі еттi гїлге оранІан жерiмдi.
Ґшiмдi алдым зѕлым дѕшпан-малІѕннан,
Елiм азат, їрiктi жау алдымнан.
Рух берiп, халіым, менi іолдадыґ,
Сонын їшiн, елiм, саІан жан іѕрбан.
Јѕлаі салып барлыі айтіан сµзiґе.
Риза болып іалдым батыр µзiґе.
Жїр, барайыі, ±скерiне Сѕршаныґ,
Кµрсетейiн кµкелерiн кµзiне.
Арыстандай болса-даІы айбатым,
ЖалІыздыІым батып едi жанІа тым.
Ал, достарым, іалмаііа ат іояйыі,
ЗѕлымдарІа зыІыр салсын іайратым.
Арыстан сонда сµйледi,
Сµйлегенде не дедi:
– Ат мойнына таііан тiлл± тѕмарым,
218

Сен іысылсаґ таусылады шыдамым.
Тiлегiмдi берсеґ ендi, Гїл±йiм,
Јалмаітармен соІысіа мен шыІайын.
1. Дастанда туІан елдi шетелдiк басіыншылардан азат
ету іалай суреттелген?
2. Жырда іалмаі ханы СѕртайшаІа іараіалпаі іызы Гї-
л±йiмнiґ батырлыі ерлiгi іандай ±рекеттерден
кµрiнедi?
1. «Јырыі іыз» дастанын іазаітыґ лиро-эпостыі жырла-
рымен салыстырыґдар.
2. Дастанды мазмѕндыі тѕрІыдан µз сµздерiґмен баян -
даґдар. 

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: