Бас редактор әмірбеков Шәріпбек

22
«Ләйлә-Мәжнүн»  өткен  замандағы  арап
әдебиетінің  дәуірлеп  тұрған  кезінде  шыққан
белгілі бір сұлу дастаны саналады,- дейді Сәкен
Сейфуллин,  -  Бұл  дастан  дүние  жүзіндегі
мәдениетті  елдердің  көбінің  тілдеріне
аударылған  белгілі  жыр.  Қазақ  арасында  да
«Ләйлә-Мәжнүннің» аты көп жайылған. Қазақ
елінің әдебиетінде, ауыз әңгімелерінде «Ләйлә-
Мәжнүн», «Жан құрбан», «Кірсіз» ғашықлыққа
үлгі,  мысал  болған  нәрсе.  Бір-екі  адамның
ғашықтығын әңгіме қылғанда «Ләйлә-Мәжнүн
сияқты...» деп аңыз қылысатын.
...Біз  дүние  жүзіндегі  мәдениетті  елдердің
белгілі  әдебиет  шығармаларының  бәрімен
танысуымыз  керек.  Оның  ішінде,  қазақ
арасында  ғашықлыққа  үлгі,  мысал  болған
«Ләйлә-Мәжнүн»  дастанымен  де  танысуымыз
керек.  Ескілікті  зерттеп  тексергенде  «Ләйлә-
Мәжнүн»  сияқты  бір  белгілі  дәуірдің  қиялын,
нанымын, тілегін, ой өрістерін, жан сезімдерін,
тұрмысын  суреттейтін  нәрсе  үлкен  дерек
болады.  Со ндықтан  «Ләйлә-Мәжнүннің»
қазақшасының  кітап  болып  шыққанын  дұрыс
көрдік.
Дастанда  қазақша  өлеңге  аударған  белгілі
ақын Шаһкәрім Құдайбердіұлы.»
Шәкәрімтануда бұдан кейін бірнеше жылдық
үнсіздік кезеңі орын алды. Елуінші жылдардың
басында  қазақ зиялыларына төнген аласапыран,
одан кейінгі идеологиялық тіміскі саясат осыған
мәжбүр  етті.  Философ  ғалым  Қ.Бисембиевтің
еңбегіндегі Шәкәрім туралы айтылған сыңаржақ
тұжырымдар  да,  міне,  осы  шырмауықтың  бір
көрінісі  болатын.  Осы  қыспақтың  шеңгелді
құрсауы сәл босаған сәттерде Шәкәрім жөнінде
қысқаша  әдеби  энцикло педияда  мақала
жарияланды. Белгілі ғалым М.Мағауин “Поэты
Казахстана”  жинағына  жазған  мақаласында
Шәкәрім  шығармашылығының  табиғатын
ғылыми  тұрғыдан  орыс  оқырмандарына
жеткізуге ұмтылды. Мұның бәрі де шәкәрімтану
ғылымының  іргетасы  болған,  негізін  қалаған
дүниелер  еді.  Олардың  әрқайсысы  ақын
шығармашылығына әр тараптан назар аударып,
үзік-үзік  тұжырымдар  ұсынғанымен,  барлығы
біріге  келгенде  Шәкәрімнің  Абайдан  кейінгі
әдебиет  өкілдерінің  ішіндегі  шоқтықты  тұлға
екенін  дәлелдейді.
Шәкәрімнің есімі мен әдеби мұрасы ақталып,
шығармаларының  жинақтары  жарық  көрген
со ңғы  жиырма  жылдың  көлемінде  қазақ
әдебиеттану ғылымындағы тың серпілістің бір
арнасы Шәкәрім мұраларының терең сырларына
үңілуге,  оның  көркемдік  табиғатын  ғылыми
негіздеуге  бағыт  алды.  Біріне  бірі  жалғаса
республикалық 
баспасөз 
беттерінде
Ш.Елеукеновтың, 
Ш.Сәтбаеваның,
Қ.Мұхаметхановтың, 
М.Мағауиннің,
М.Базарбаевтың, 
Р.Бердібаевтың,
М.Жармұқамедовтың, 
Б.Әбдіғазиевтің,
Р.Сейсенбаевтың,  Б.Байғалиевтің,  тағы  басқа
авторлардың ғылыми мақалалары жарияланды.
Алғаш  рет  Шәкәрім  шығармашылығын
ғылыми  тұрғыдан  негіздеген  Ә.Тәжібаев  пен
Ш.Сәтбаеваның,    М.Мағауиннің    мақалалары
жарық  көрді.  Шәкәрім  мұрасына  жан-жақты
монографиялық  деңгейде  тұңғыш  рет  талдау
жасап,  баға  берген  Ш.Сәтбаеваның,  ақынның
по эзиялық  мұрасын  зерттеуге  арналған
Б.Әбдіғазиевтің  алғашқы  кітаптары  шықты.
Ақынның мұрасы жөнінде докторлық, бірнеше
кандидаттық диссертациялар жазылды.
Айта  кетерлігі  –  бұл  диссертацияларда
Шәкәрімнің тек қана ақын  ретінде емес, бүкіл
ұлтымыздың руханият дүниесіне сіңірген еңбегі
туралы  материалдар  ғылыми  айналымға
қо сылды. 
Ақын 
шығармашылығын
диссертациялық деңгейде зерттеу ісіне тұңғыш
түрен  салған  ғалым  Б.Әбдіғазиұлының  «Абай
дәстүрі  және  Шәкәрім  поэзиясы»  атты  еңбегі
болды  десек,  бұдан  кейін  Шәкәрім
шығармаларындағы адамгершілік, фольклорлық
дәстүр,  эпикалық  сипат,  адам  тұлғасы,
лирикалық  кейіпкер  мәселелерін,  ақынның
дүниет анымын,  діни  ұғым-түсініктерге
көзқарасын қарастырған ондаған кандидаттық
диссертациялар  жазылды.  Кейінірек  Шәкәрім
шығармаларының  көркемдік  бастаулары  мен
дәстүрлік  негіздері  Балтабай  Әбдіғазиұлының
докторлық диссертациясына арқау болды.
Соңғы кезде ақын шығармашылығын зерттеу
бағытында атқарылған ең ауқымды шаралардың
бірі  С емей  мемлекеттік  педагогикалық
институты жанынан «Шәкәрім» ғылыми-зерттеу
орталығының құрылуы болды.
Шәкәрім шығармашылығын зерттеу,  ойшыл
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

23
ақынның  мұраларын  шын  мәнінде  біртұтас
құбылыс  ретінде  жүйелі  насихаттау  ісінде
аталмыш орталықтың атқарған жұмысы орасан
зор болды. Шәкәрімның 150 жылдығын атап өту
мақсатында  дүниеге  келген  осынау  ғылыми
ұжым шын мәнінде Шәкәрімтану мәселелеріне
қатысты жұмыстардың барлығын бір мақсатқа
жұмылдыра  еңбек  еткен  шынайы  ғылыми
орталық  бола  білді.  Орталықтың  жұмысы
бірнеше  саладан  тұратын  іргелі  бағыттар
бойынша жүргізілді.
«Шәкәрім»  ғылыми  зерттеу  орталығы
жұмысының  ең  басты  жетістігі  ретінде
«Шәкәрім» 
атты 
көлемді 
тұлғалық
энциклопедия жарыққа шықты. Оны шығаруға,
мақалаларын жазуға және де басқа ұйымдастыру
жұмыстарына  еліміздегі  Абай  мен  Шәкәрім
мұраларын  зерттеуші  көрнекті  ғалымдар,
әдебиеттанушылар, тарихшылар, философтар,
музыкатанушылар,  әлеуметтанушылар,  т.б.
салалардың мамандары жұмылдырылды.
«Шәкәрім»  энциклопедиясы  тұлғалық
энцикло педиялар  шығарудағы  әлемдік
тәжірибелерден  үйрене  отырып  жүзеге
асырылды.  Бұған  дейін  қазақ  топырағында
«Абай»  тұлғалық  энциклопедиясының  ғана
туғанын  ескерсек,  оның  ізін  ала  «Шәкәрім»
энциклопедиясының жарық көруі әрі заңдылық
іспетті,  әрі  ұлтымыздың  рухани  жаму
жолындағы кезекті биік жетістігі болды.
«Шәкәрім»  ғылыми  зерттеу  орталығында
өмірге  келіп,  жүзеге  асырылған  ендігі  бір
ғылыми  жоба  «Шәкәрім  әлемі»  атты  ғылыми
монографиялық  еңбектер  сериясы  болды.
Қазақстан  Республикасы  Мәдениет  және
ақпарат  министрлігінің  «Әлеуметтік  маңызды
әдебиет  түрлерін  шығару»  бағдарламасы
бойынша  орындалған  бұл  серияның  ғылыми
ортадағы, әдебиеттану, мәдениеттану әлеміндегі
маңызы  ерекше  болды.  Ат алмыш  серия
бойынша «Раритет»  баспасынан 2008  жылдан
бастап  жарық  көрген    Б.Әбдіғазиұлының,
Е.Сыдықовтың,  Т.Шанбайдың,  тағы  да  басқа
ғалымдардың еңбектері Шәкәрім мұраларының
әдеби, тарихи және философиялық негіздеріне
жан-жақты талдау жасап, баға беруге арналды.
«Шәкәрім»  ғылыми  зерттеу  орталығында
сонымен бірге «Шәкәрімтану мәселелері» деген
атпен  сериялы  түрде  ұдайы  шығып  тұратын
ғылыми мақалалар жинақтары дүниеге келді. Бұл
серияның  басты  ерекшелігі  оның  көлемі  мен
жинақ сандарына шектеу қойылмайтынында.
Сериялы жинақтардың мақсаты ұзақ мерзімді
қамтиды.  Шындығында  да  Шәкәрім  туралы
зерттеулер  бір  жылдың  немесе  бір  ғана  тарихи
кезеңнің  үлесіндегі  іс  емес.  Суреткер  мұрасын
түпсіз  терең  қазыналы  мұхит  десек,  оның
тереңіне бойлау, түбіндегі барлық маржандарын
сүзіп алу, оны жарқыратып көрсету оңай жұмыс
емес. Демек Шәкәрім феноменін зерттеу келешек
ұрпақтардың  да  еншісіне  бұйыратын  ұзақ  та
үздіксіз процесс. «Шәкәрімтану мәселелері» атты
ғылыми жинақтар сериясы, міне осынау ұзақ әрі
үзіліссіз  зерттеулердің  нәтижелерін  жүйелеп,
жинақт ап,  ұрпақтарға  ұсынып  отыратын
маңызды ғылыми жоба екенінде дау жоқ.
Бүгінге  дейін  осынау  сериялы  жинақтарда
негізінен Шәкәрім шығармашылығын зерттеудің
өзекті  проблемаларына  арналған  ғылыми
мақалалар,  әралуан  құжаттарға  негізделген
деректер,  мәтінтану,  библиография,  өмір
деректері секілді материалдар жарық көріп келеді.
Атап айтқанда, «Шәкәрімтану мәселелерінің»
бірінші  кітабы  Шәкәрімнің  есімі  мен
шығармашылық  мұрасын  ақтау  бағытындағы
алғашқы  еңбектердің  авторлары  болған  Қайым
Мұхаметхановтың, Мұхтар Мағауиннің, Рымғали
Нұрғалидың  мақалаларымен    ашылған.
«Мақалалар»,  «Естелік»,  «Шәкәрімтану
тарихынан» және «Сөзтізбе»  атты бөлімдерден
тұратын бұл жинақтың Шәкәрімнің өмірбаяндық
деректерін,  шығармашылық  мұраларын
насихаттаудағы  маңызы  зор  болды.  Әсіресе,
ақынның  баласы  Ахат  Шәкәрімұлының  «Менің
әкем,  халық  ұлы  Шәкерім»  атты  мақаласында
ақын өмірінің беймәлім қырлары мейлінше ашып
көрсетілсе,  алаш  арыстары  Ә.Бөкейхановтың,
Ж.Аймауытовтың, М.Әуезовтың мақалаларында
Шәкәрімнің  жекелеген  шығармалары  өз
тұстастары  тұрғысынан  талданады,  ал
Қ.Мұхаметхановтың, 
М.Мағауиннің,
Р.Нұрғалидың  еңбектері  арқылы  ақын
мұраларына  бүгінгі  әдебиеттану  талаптары
деңгейінде баға берілген.
«Шәкәрімтану  мәселелерінің»  екінші  және
үшінші  томдарында  еліміздегі  көрнекті
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

24
әдебиеттанушы, 
тарихшы, 
фило соф
ғалымдардың Шәкәрім мұраларының сан қырлы
мәселелерін  сөз  еткен  ғылыми  мақалалары
топтастырылған.  Әсіресе,  екінші  томдағы
академик  С.Қирабаевтың  «Халық  ой-пікірінің
тарихын  мұқият  зерттейік»  деп  аталатын
проблемалық 
мақаласының 
аталмыш
жинақтардың  діңгегіндей  міндет  арқалап
тұрғанын  атап  айтқан жөн.  Мақала  ертеректе,
1961 жылы жазылған. Мақалада автор ұлттық
әдебиетіміздің тарихындағы Шәкәрім тұрғылас
ақындардың,  атап  айтқанда,  Шәді  Жәңгірұлы,
Жүсіпбек  Шайхысламов,  Ақылбек  Сабал,
Мақыш  Қалтаевтардың  дүниетанымдық
көзқарастарын  бағалаудағы  қателіктер  туралы
айта келіп,  қашанда ұлттық  мұраларға әділ  де
әділетті  баға  берілуі  тиіс  екенін  алға  тартады.
Бұл,  сөз  жоқ,  бүгінгідей  тәуелсіздік
заманындағы 
біздің 
қазіргі 
рухани
мұраттарымызбен  де  үндес  әрі  бағыт-бағдар
берерлік тұжырым.
Жинақтың  төртінші  томында  Шәкәрім
туралы  әр  жылдары  жазылған  көрнекті
ғалымдардың  және  жас  зерттеушілердің
мақалалары 
берілген. 
Кітап 
тарих
ғылымдарының  до кторы  Е.Сыдықовтың
«Шәкәрім және Алашорда» атты мақаласымен
ашылған.  Автор  бұл  мақаласында  ұлт
тарихында  елеулі  о рын  алған  Алашорда
мәселесі төңірегінде және ондағы Шәкәрімның
ролі туралы мәселелерді нақты тарихи деректер
мен  құжаттарды  сөйлете  отырып  ашып
көрсетеді. Кезінде Алашордаға қатысты жайттар
Шәкәрімнің бойына қара күйе болып жағылса,
бүгінгі таңда ол Шәкәрімнің тұлғасын биіктете
түсетін, оның азаматтық  позициясын нығайта
көрсететін  мәселе  екенін  мақала  авторы
мейлінше нақтылай түседі.
Сериялы жинақтың бесінші томына Шәкәрім
туралы  орыс  тілінде  жазылған,  әр  жылдары
жарық 
көрген 
ғылыми 
мақалалар
топтастырылған.  Орыс  тілді  оқырмандар
назарына  белгілі  ғалымдар  Ш.Сәтбаеваның,
М.Базарбаевтың,  Ш.Елеукеновтың,  Ғ.Есімнің,
А.Еспенбето втің, 
Б.Әбдіғазиұлының,
А.Ісімақованың зерттеу мақалалары ұсынылған.
«Шәкәрімтану  мәселелеріңнің»  республика
ғалымдарының 
әралуан 
т ақырыптағы
мақалаларынан  тұратын  алтыншы  томындағы
белгілі әдебиеттанушы ғалым Ш.Елеукеновтың
«Шәкәрімнің  оралуы»  атты  мақаласының
шоқтығы биік. Мақалада Шәкәрімнің есімі мен
әдеби  мұрасы  туралы  әр  кезеңдегі  қилы-қилы
көзқарастар  және  ақын  мұрасын  ақт ау
жолындағы республика ғалымдарының орасан
зор  еңбегі  сөз  болады.  Шәкәрімтанудың  жаңа
кезеңіне жол ашқан алғашқы мақалалардың бірі
де осы еңбек болатын.
Жоғарыда  айтқанымыздай,  «Шәкәрімтану
мәселелері»  атты  ғылыми  жинақтар  сериясы
бұдан  ары  да  жалғасып  жатарына  сөз  жоқ.
Теңіздей  терең,  айдындай  шалқар  Шәкәрім
мұрасы жөніндегі жаңа сөз, тың тұжырымдарды
ұсынатын да осы сериядағы еңбектер болатыны
ақиқат.
Тәуелсіздік  жалдарындағы  Шәкәрімтану
тарихынан биік орын алуға тиіс еңбектердің бірі
–  «Шәкәрім»  журналы.  Бұл  журнал  да  Семей
педаго гикалық 
институты 
ұжымының
бастамасымен және «Шәкәрім» ғылыми-зерттеу
орталығының  ұйымдастыруымен және  бүгінгі
таңдағы  полиграфиялық  мүмкіндіктерді,
әлемдік  баспа  талаптарын  пайдалана  отырып
жоғары сапамен шығып келе жатқан салмақты
басылым.
Бұл  жұмыстар  әрине,  бүгінге  дейін
Шәкәрімтану 
саласында 
атқарылған
жұмыстардың  бар  парасы  ғана.  Көп  істер
атқарылды.  Алда  қаншама  жаспарлар  тұр.
Ғылыми-зерттеу 
орталықт арында 
бұл
жо спарлардың  жүзеге  аса  берері  ақиқат.
Барымызды  бағалап,  кемімізді  түгендеу
жолында  «инемен  құдық  қазарлық»  істер
жетерлік. Шәкәрімтану саласы да бүгінде жаңа
тұрғыдағы зерттеулерді, тың қадамдарды қажет
ететіні  анық.  Шәкәрім  шығармаларының
академиялық  жинағын шығару,  ақын  өлеңдері
мен  өзге  туындыларына  мәтіндік  талдаулар
жасау,  т.б.  толып  жатқан  биік  мәртебелі
міндеттерді орындау бағытында нені ескеруіміз
қажет,  қандай  нысана  ұстауымыз  керек  деген
сауалдар, әрине, бой көрсете бермек.
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

25
Resume
Резюме
В статье рассматриваются проблемы шакаримоведение в годы независимости.
In article problems Shakarim studies in the years of independence.
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

26
ӘОЖ 821.512.122
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
«БҰЛ ҚАЗАҚТАН МАҚСҰТЫ БИІК АЛЫС...»
Тарих көші, адамзат тарихы – бір ғасырдан
келесі  ғасырларға  тереңнен  тамыр  тартып,
сұлбасы үзілмей әрдайым жалғасып жатқан ой
сабақтастығына куә.
Ұлы адамдар мен біртуар тұлғалар аузымен
айтылатын  сұңғыла  о йлардың  сәулесі
менмұндалап,  тынымсыз  жылжып  өтіп  бара
жатқан Уақыт тасасында қалып қоймай, зиялы
ұрпақтың  шөліркеген  мезетінде  кәдеге  асып
жататындығы сондықтан.
Шәкәрім  мен  Сұлтанмахмұт.  Қазақ
әдебиетіндегі  екі  дара  тұлға.  Қазақ
өркениетіндегі  екі  оқшау  құбылыс.  Қос  алып
түйісетін  нүкте  қайда?!  Оларды  біріктіретін
қандай  тылсым?!  Қадағалай  оқып,  құныттай
тексерсек,  ұлылар  тоғысатын  тұстар  мен
мұндалып  тұрмай,  тұңғиық  тереңнен  мөлдір
бастауын  алып,  ойы  зерек,  көзі  қарақты
оқырманды сусындатады.
«Мен өтермін, кетермін
Жоқтарсың мені бір кезде» –
деп  Шәкәрім  айтқандай,  ұлылардың  асыл
мұрасының бүгінгі кезеңде алтын қорға айналуы
– заңды құбылыс.
Шәкәрім  (1858-1931)  жетпіс  үш  жыл  өмір
сүрген, Сұлтанмахмұт (1893-1920) жиырма жеті
жасында  қыршынынан  қиылған.  Жас
алшақтықтары біршама, бірақ рухтары жақын,
ешкімге ұқсамайтын қайталанбас тұлғалар.
Шәкәрім  Құдайбердіұлы  Сұлтанмахмұт
дүниеге  келген  шақт а  шығармашылық
даралығын танытып үлгерсе, балаң Махмұттың
есімі  алғаш  тасқа  басылған  (1912  ж.)  кезде
Шәкәрім  ғылым,  білім  қуып  көптеген
қалалардағы  кітапханаларда  атар  таң,  батар
күнмен  жарысып  қымбатын  іздеген  кеншідей
күй  кешіп,  нәтижесінде  «Түрік,  қырғыз,  қазақ
hәм ханлар шежіресі» (Орынбор, 1911), «Иман
– Ғибадат» (Мұсылмандық кітабы), (Орынбор,
1911),  «Қазақ  айнасы»  (Семей,  1912),
«Қалқаман-Мамыр»  (Семей,  1912),  «Жолсыз
жаза яки кез болған іс» (Семей, 1912) кітаптарын
бірінен соң бірін жариялап, есімі күллі қазақтың
аузына іліккен еді.
Осындай  бұлтартпас  фактілерге  жүгіне
отырып,  қазақтың  қос  алыбының  арасындағы
қимас  достық  пен  риясыз  сыйластық  сезімге
тағзым  етпеске  әддіңіз  жоқ.  Қиядан  көріп,
қияпатынан таныған ғой ұлылар бір-бірін.
Қаламгердің  ой  өрісін,  талғам  түйсігін
қалыптастыратын қоршаған орта. Оның үстіне
өлеңге  деген  құлшынысты  кәнігі  бағбандай
тәрбиелейтін  ақындық  мектеп,  әдеби  ортаға
жолықса,  ғасырлардың  еншісіне  жататын
құдіретті сөз өнерінің қайнар көзінің ашылып,
мөлдір  баст ауының  аршылар  армандай
қайталанбас сәті көзаулаңызда орнығып қалады.
Ол – Абайдың ақындық мектебі, әдеби дәстүрі
А.ЕСПЕНБЕТОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор
Семей  қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік  университеті,
жоғарғы педагогика мектебінің директоры
Тірек сөздер: Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, алаш, "Айқап" журналы, "Алаш ұраны".
Мақалада  қайталанбас  тұлғалар  Шәкәрім  мен  Сұлтанмахмұттың  шығармаларындағы
үндестік сөз болады.

27
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
аталатын,  әлемдік  көркемдік  дамуда  сирек
кездесетін  феноменальды  құбылыс.  Өткен
ғасырдың  40-50  жылдары  бітпестей  дауға
айналып,  ғылыми  ортада  кереғар  пікірлер
туғызып, әділет жолына көрші қонбайтын адам
айтқысыз 
қиянпұрыс 
«айғайшыл
абайтанушылар»  мұрағат  қойнауынан  шығып
енді бас көрсете қоймас, сірә.
1934 жылы «Әдебиет майданы» журналында
жарияланған  «Абай  ақындығының  айналасы»
мақаласында  М.Әуезов  ешқандай  жалтақсыз
ақын шәкірттерін: «Мұндай ақын – төртеу. Оның
екеуі Ақылбай, Мағауия – Абайдың өз балалары.
Мұның екеуі де 1904 жылы – Абай өлген жылы
өлген. Қалған екеуі – Көкбай, Шәкәрім. Осы төрт
ақын  Абайдың  нағыз  толық  мағынадағы
шәкірттері», – деп бөлектеп алған еді.
Тұрпайы  социологизм  белең  алған  тұста
Абайдың  шәкірттері,  ақындық  мектебі
ұғымдарының  құрдымға  кетпеуін  ойлаған
Әуезов  уақытша  шегініске  баруға  тура  келді.
Біресе «ұсақ буржуазияшыл», біресе «байшыл-
ұлтшыл»  аталып  әдебиет  тарихынан  қайта-
қайта  алып  тастау  керектігі  пысықталған
заманда  жоғарыдағы  тізімге  Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың енуі мүмкін емес-ті.
Шәкәрім – Абайдың туысы, інісі, бас шәкірті
деп  бүгінде  мақтанышпен  айтуға  мүмкіндік
туды.  Сұлтанмахмұттың  ұлы  Абай  ақындығы
айналасындағы  қайталанбас  құбылыс  екендігі
де даусыз ақиқатқа айналды.
Ақтаңдақ  аралдар  ашылды.  Қайта  оралған
есімдермен 
қуанышпен 
қауыштық.
Жиырмасыншы  ғасыр  әдебиеті  тұтас  бір
көркемдік әлем есебінде қарастырылуда. Алаш
ұранды әдебиет, жиырмасыншы ғасырдағы сөз
өнеріміз,  қазақ  әдебиетінің  алтын  ғасыры
аталуы ұлттық рухтың түлей өзгеріске түскені–
дағы.
Шәкәрім  мен  Сұлтанмахмұт  бір-бірін  қай
кезден біле бастады екен, алғашқы кездесулері
қашан деген сұрақтар мазаламай қоймайды.
  Қазақтың  екі  ұлы  перзентінің  сырттай
танысуы  «Айқап»  журналымен  тікелей
байланысты.  Ш.  Құдайбердіұлы  журналдың
тұрақты  оқушысы  болғандығы  күмән
туғызбайды.  1911  жылы  Баянауылдағы  бала
шәкірт  зиялы  ұстазы  Нұрғалидың  жеке
кітапханасынан «Айқап» журналын оқуға алған.
1912  жылы  күз  айларында  білімге  сусап  зор
ұмтылыспен  іздеп  тапқан  шаhары  Троицк.
Троицкіге  келісімен  жаңа  үлгіде  оқытатын
Ғабдырахман  Рахманкуловтың  медресесіне
орналасып, ұстазы Нұрғалидың жол сілтеуімен
«Айқап»  журналының  редакциясын  тауып
алады.  «Айқаптың»  1912  жылғы  14–  санында
қол ұшын  берген туысқандарына алланың нұры
жаууын тілеген имандылыққа толы алғыс хаты
да жарқ ете түседі. Әрі қарай С.Торайғыровтың
«Айқаптың» 
жазушыларының 
біріне
айналуының куәсіміз. Ол аз десек, 1913 жылы
журналда  хатшылық  қызмет  атқарған  Әкірам
Ғалимов  қайтыс  болады  да,  1914  жылдың
қаңтарына  дейінгі  мерзімде  аталған  қызметті
Сұлтанмахмұт атқарған.
Ш.  Құдайбердіұлының  Орынбор,  Семей
қалаларында  жарыққа  шыққан  кітаптары
жөнінде  «Айқапта»  жүйелі  түрде  жарнамалық
сипатта  хабарларға  орын  беріліп,  журналда
Шәкәрімнің білімділерге қойған бес сауалының
жауапсыз қалмағаны белгілі. Ш.Құдайбердіұлы
мен  С.Торайғыровтың  сырттай  таныстығы
«Айқаптан»  басталғандығын  көрсетілген
деректер айғақтайды.
1913  жылдың  ақпанында  «Қазақ»  газетінің
бірінші  саны  дүниеге  келді.  «Ат алы
жұртымыздың,  ауданды  ұлтымыздың  аруақты
аты деп газетіміздің есімін «Қазақ» қойдық», –
деп жар сала келді.
Ұлт қамын ойлаған  Ш. Құдайбердіұлы мен
С.Торайғырұлы  «Қазақ»  газеті  арқылы
түйдектелген  түйінді  ойларын  оқырманмен
бөлісіп,  келелі  мәселелерді  бүкпесіз  батыл
талқыға  көптің  назарына  дер  кезінде  ұсынып
қалың  жұртшылықтың  үнемі  ілтипатында
болды.
«Айқап»  журналы  мен  «Қазақ»  газетінің
арасында  салқындық  байқалған  уақытта  дер
кезінде  Шәкәрім  қажы  салмақты  ұсыныс
жасады:  «Білімсіз  ел  жас  бала  сықылды:  бір
жаңа  нәрсе  көрінсе  бұрынғыны  тастап  соған
ұмтылмақшы.  Біздің  қазақ  «Қазақ»  газетасы
шыққан соң «Айқап» журналын тастап кете ме
деп кәдік көремін.
Тамам  қырғыз  hәм  қазаққа  бір  журнал,  бір
газета көптік қылмас, екеуін де алу керек!

28
Газетаға сөз жазушы мырзалардан өтінемін:
«Қазаққа»  да,    «Айқапқа»  да  сөз  жазып
тұрсаңыздар екен?! Себебі мынада пәленшенің
сөзі  жо қ  деп  жұрт  не  сылтау  қылып,  не
ындынсыз  болмасын!».    Бұл  –  қос  классиктің
баспасөз  арқылы  бір-бірін  тануы,  табуы.
Сырттай сыйласып, табысқан аға мен іні қашан
кездесті  екен?!
С.Торайғыровтың Семей өңіріне алғаш сапар
шегуі  1914  жылдың  тамыз  айының  аяқ  шені.
Өмірбаяндық  деректерді  екшегенде  Семейде
ұзақ  тұрақтай  алмай  Қатонқарағайда  бала
оқытуға бел буған. Осы сапарда Сұлтанмахмұт
пен Шәкәрім жолықпаған тәрізді.
Ақпандағы  төңкеріс  жеңіп,  патша  тақтан
құлағаннан  кейін  қуаныштары  қойындарына
сыймай С.Торайғырұлы мен Әлімхан Ермеков
Томскіден    1917  жылы  10  наурызда  Семейге
келген.  Патша  залымның  қарасы  өшіп,  ақ
түйенің  қарны  жарылғанын  қуана  құптаған
Шәкәрім де Алаш қаласында еді. Келген бетінде
«Алаш ұранын» жазған Сұлтанмахмұт:
Алаш туы астында,
Біз – алаштың баласы.
Күніміз туып көгерді,
Сарыарқаның даласы.
Құрт аурудай жайлаған,
Құртпаққа бізді ойлаған,
Қанымызға тоймаған,
Қолымызды байлаған,
Ерімізді  айдаған,
Елімізді лайлаған,
Жерімізді шимайлаған,
Өшті залым қарасы!
Жасасын, алаш, жасасын!
Алаш  ұраны  төңірегіне  топтасқан  ұлт
қамындағы  азаматтармен  бірге  қазақтың
тұңғыш  әнұраны Шәкәрім сезімінде тербелгені
сөзсіз.
1917  жылдың  күзінде  Әлихан  Бөкейханов
Семей  қаласына  келеді.  С.Торайғыров
«Сарыарқа» газетінің екі санында «Әлиханның
Семейге келуі» деген мақала жариялаған.
Көш бастаған еріміз!
Қуанышта еліңіз.
Төбеміз көкке жеткендей,
Көкіректен бүгін кеткендей,
Сізді көріп  шеріміз.
Еліңіздің бұл шағын,
Алаш туын һәм бағын,
Көзбен көріп төленді,
Көптен бергі теріңіз,
Алаш туын қолға алған
Қараңғыда жол салған,
Арыстаным келіңіз!,-
деп  Сұлтанмахмұт жастар  атынан сөз  сөйлеп,
өлең  оқыған.  Алаш  арыстары  зор  қуанышпен
ұйымдастырған  кезде суге  Шәкәрім  де
қатынасқан.
С.Торайғыров  өмірбаянына  үңіле  түссек,
1917 жылдың күзінен 1918 жылдың мамырына
шейін Медеу Оразбайұлының ауылында, Абай
елінде  емделгені  аян.  Қысырақтың  қымызын
ішіп, қазы-қарта жеп, таза ауада сергуге Тұрағұл
Абайұлы  мен  Мұхтар  Әуезов  кеңес  берген.
Медеудің ұлы Санияз бен жұбайы Тұрағұлқызы
Ақылияның  (Ақыш  апай  –  А.Е.)  күтімінде
денсаулығын түзеген.
1917 жылғы ақпандағы төңкерістен соң Алаш
партиясы  тарих  сахнасына  көтеріліп  қазақ  елі
мен  қазақ  жерін  басқару  мәселе сі  күн
тәртібіндегі  алғашқы  кезекке  қойылғанын
білеміз. Қазақ ұлтының тағдыры шешілер сәтте
ұлтжанды  азаматтар  тастүйін  бекініп  Семей
шаhарына шоғырланғандығы тарихи шындық.
1918 жылдың 6 наурызында Алаш қаласында
қала  жұртшылығын  шошындырған  қайғылы
оқиға болады. Мәселе мынада: қазақ – қырғыз
съезінің қаулысына сәйкес Семейде атты және
жаяу  милиция  құрылды.  Алаш  әскері  мен
милициясының құрылғандығын большевиктер
жақтырмай 
«ойындарыңды 
тоқтатып,
мылтықтарыңды  тапсырыңдар»  деп  мінез
көрсетеді.  Атты  милицияны  басқару  Семей
семинариясында Жүсіпбек Аймауытұлымен бір
курста  оқитын  Қазы  Нұрмұхаметұлына
жүктеледі.  Қазы  сол  кезде  22  жаста,  кәрі  әке-
шешесі, әйелі, 2 жасар баласы бар екен. «Алаш
қаласында  мылтықсыз  ойнап  жатқан  атты
қорғаушылардың  (милиционерлер  –  А.Е.)
жанына  10-15  солдат  келіп  еш  себепсіз
мылтыққа  бір-екі  басып  қалады...  Қазы

жүктеу/скачать 2,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: