Бас редактор с. Ж. Пірәлиев абай атындағы ҚазҰпу ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор

60

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

тық  рух  серпілісінің  физиологиялық  тұл ға 

дайындауға  жанталаса  ұмтылуына  мы сал-

дар келтіріп, шолу жасап өтуімізге бола ды. 

Қазақтар  тарихи  георафиялық  орна ла суы 

жөнінен  кезең-кезеңмен  жетілген  екі  алып 

империяның  ортасында  және  шы ғы сын да 

жауынгер  халық  жоңғарлардың,  оң түс ті-

гін де  діні  мықты  түркі  халықтарының  ара-

лы ғын да  орналасқандықтан,  жойылып  ке ту 

қау пі  туындағандықтан,  ұлт  ретінде  өзін-

өзі  сақтау  инстинктісі  ерікті-еріксіз  түр де 

дамығандықтан,  физиологиялық  же тіл ген 

тұлға  ресурсын  толықтырып  отыруға  ай-

рық ша мән берді: баһадүрлік өмір салтының 

наси хат талуы  (эпостар),  дүниеге  ер  бала 

келу қуа нышы, жылқы малын әскери құрал 

ре тін де көптеп өсіруі т.б. 

Ал  бүгінгі  заман  келбеті  физиологилық 

же тілгендікті ғана емес, психологиялық жі-

гер  мен  сана-сезімнің  жоғары  деңгейін  та-

лап етіп отыр. Осы тұста қазіргі кездегі қа-

зақ  хал қының  ұлтты  рухының  серпілісінің 

қай та  оянуының  обьективті  жағдайлары 

тұ тас  мемлекетіміздің  бірнеше  жыл  бойы 

отар  жағдайда  өмір  сүріп,  болмысын  жо-

ғал туға  шақ  қалғандығымен  тікелей  қа-

тыс ты.  Тәуелсіздік  алғаннан  кейінгі  «реэт-

низация»  деп  атауға  болатын  қайта  қазақ-

тан дыру  беталысы  бүгінгі  таңда  өрісін 

жан-жақты  кеңейтуде:  ұлттық  тәрбиенің 

ба ла-бақшадан  бастап  үлгілері  көрсетіліп, 

мек теп, орта және жоғары оқу орындарында 

оқы ты лумен жалғасын табуы, әр түрлі шара-

лардың  өткізілуі  т.б.  –  практикалық;  қазақ-

тану ілімінің қалыптасуы мен дамуы, мәде-

ни мұра бағдарламасы, тұтастай қазақ руха-

ния тын зерттеуге бетбұрыс т.б. – теориялық 

ұстанымдарға  келіп  орайласады.  Бұндай 

ұлттық рух серпілісінің көріністері қоғамдық 

өмірде  өзінің  оңды  нәтижелерін  беріп  келе 

жат қан мен, жоғары деңейде емес деп те айту-

ы мыз ға болады. Демек, мәселе осы түйт кіл-

дерден туындайды: «ұлттық тәрбие ар қы лы 

реэтнизация үдерісін тез және өнім ді  түрде 

қалай атқаруға болады және ол не лік тен тым 

баяу  нәтиже  беріп  келеді,  оның  не гіз гі  се-

беп тері  қандай  т.б.»  сауалдарға  бай ла ныс-

ты  жасалып  жатқан  «Ұлттық  идея:  рет рос-

пектива-интроспекция-перспектива» 

деп 

аталатын іргелі тұжырымдамамыздан оқыр-

мандар талқылауы үшін көпшілікке ұғы нық-

ты  тілмен үзінділер келтіре кетпекпіз.

1.Инновациялық-технолологиялық 

тәсіл.  Жаһандану  үдерісінің  осы  мәселеге 

қа

 

тысты  алғандағы  бір  ерекшелігі  немесе 

ақ па раттық  мәні  –  әлемдегі  әр  түрлі  қию-

лас қан  идеологиялардың  өзіндік  ішкі  кү-

ре сі  мен  тайталасы  дәуірін  бастан  өт кі зе-

тіндігі  болып  отыр.  Ақпараттық  ке ңіс тік 

тым  абстрактілі  құбылыс  болса  да,  әр бір 

идеология  оған  билік  жүргізуге  ты ры сып 

келеді. Мәселен, қазіргі қазақ қоға  мындағы 

идеологиялық-ақпараттық 

кеңіс тік те: 

америкаландыру,  вестернизация,  ис лам дан-

дыру,  қайта  қазақтандыру  сияқты  жа ғым-

ды-жағымсыз  немесе  жағымсыз-жағым-

ды  қырлары  бар  әр  түрлі  идеялар  би лікке 

таласып  келеді.  Осы  тұста,  біздің  қай та 

қазақтандыру  үдерісіміздің  бәсекеге  қа бі-

лет ті лік  деңгейіне  байланысты  сауалдар 

туын дайды.  Шындығында,  технологиялық 

ақ па рат тық  желілерде  бұл  үдерістің  идео-

ло гия лық  белсенділігі  жоғарыда  атап  өт-

кен  басқаларымен  салыстырғанда  жо ға ры 

емес, мысалы, интернет желілерін қазақ ша-

ландыру  деңгейі  тіптен  төмен  деп  ай туы-

мыз ға  болады.  Бұл  жай  ғана  тіл  мә се ле сі 

емес,  жастардың  көп  жағдайда  рухани  су-

сын д  айтын танымдық-ақпараттық көз де рін-

де  ұлттық  тәрбиеден  гөрі  оның  бәсе ке лес-

те рі нің  ықпалды  болуы  деген  сөз.  Демек, 

қазақ тандырудың  бәсекелестері  ақпараттық 

желі лер де өз идеологияларын еркін таратып 

отыр  және  нәтижелері  де  төмен  емес.  Ал 

біз дің ұлттық идеология тек қана орта жас-

тан  бастап  жоғарылар  ғана  оқитын  га зет-

журнал  сияқты  БАҚ-ы  ауқымымен  шек-

теліп  отыр.  Бұны  «ескі  технология»  деп  

бағаламай-ақ  қояйық,  дегенмен  жаңа  тех-

нологияны  да  ұмытпауымыз  тиіс.  Ен де ше, 

қазақтандырудың идеологиялық те тік теріне 

қарағанда,  басқа  жат  бағыттағы  құн ды-

лықтарды  санаға  сіңіре  алатын  иде о ло гия-

лар дың психологиялық әсер ету тетіктері ық-

61

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

пал ды рақ екендігін жасыруға болмайды. Бір 

ға на  мысал,  интернет  бетшесіне  кіргеннен 

кей ін, ізденушінің сұрауынсыз жарнамалар, 

тіп ті  кейде,  антиұлттық  құндылықтар  маз-

мұ нын дағы  ақпараттар  қаптап  кетеді.  Оны 

ақпарат  алушы  қабылдамағанның  өзін де  

де,  психоанализ  бойынша  визуальді  түр-

де  бейсанаға  барып  сіңіріледі  де,  кез-кел-

ген  сәтте  санаға  шығуға  мүмкіндік  алады 

де ген  сөз.  Бірақ  бұлардың  арасынан,  ұлт-

тық  идеологиялық  мазмұндағы  пси хо тех-

никалық  тәсілдегі  ақпараттарды  көре  ал-

май мыз.  Ендеше,  ұлттық  идеология  жаңа 

ақ па раттық  технологиялық  желілерде  жай 

ға на аренаға шығып қоюын қамтамасыз ету 

ғана емес, арнайы мамандандырылған түр де 

психотехникалық-психоаналитикалық тәсіл-

дер ді  қолдана  отырып,  санаға  әсер  етудің 

жа ңа  әдіснамалармен  қаруланып  барып, 

билікке ұмтылуы маңызды. Бұл бір қарағанда 

антигумандық  тәсіл  болғанмен,  есейгеннен 

кейінгі бүгінгі ұрпақ бұған алғысын білдіруі 

де ықтимал. 

Сонымен  қатар,  қазіргі  таңда  таза  ұлт-

тық  рухты  көтермелейтін,  ұлттық  идея ны  

қоғамдық  санаға  орнықтырумен  шұғыл да-

натын арнайы сайттардың да жоқ екендігіне 

бай ланысты  нақты  іс-шаралардың  қолға 

ала тын кезең келіп жеткендігі туралы да да-

был қағуға болады. Демек, игі мақсат қойып 

отырған  қаншама  газет-журналдар  бол ған-

мен, арнайы сайт ашу қажет.

2.Терапиялық  тәсіл.  Біз  қашанда  ұлт-

тық  идеологияны  санаға  сіңірумен  шұ ғыл-

да намыз.  Бірақ  санамызды  құлдық  пси хо-

ло гия  мен  коммунистік  идеологиядан  бо-

са тып  алумен  айналыспаймыз.  Маңызды 

мә се лердің  бір  –  осы.  Сана  келбетінің  ескі 

мен  жаңа  арасындағы  ішкі  психологиялық 

қи на лыс тарын  ескермейміз.  Тілге  қатыс-

ты бір ғана мысал, орысша сөйлеген қазақ-

шаға  қарағанда  әлдеқайда  әдемірек  және 

заманауи-өркениетті  сияқты  болып  кө рі-

не тін  психологиядан  арылмайынша,  біздің 

са на мызда  қазақ  тілінің  орнықты  бекуіне 

орын жоқ деген сөз. Немесе, қазақша қана-

ғат та нарлық  деңгейде  ғана  сөйлеп,  кейбір 

сөз дердің  қазақша  мағынасын  ұмытып  ба-

рып  еске  түсіріп  отырудың  –мақтаныш, 

ке ріс ін ше,  орыс  тілін  жетік  меңгермеудің 

–  кемістік  екендігі  туралы  психология  да 

құл дық сананың сарқыншақтары т.б. Де мек, 

құлдық  санадан  арнайы  ресми  түрде  та за-

руымыз керек. Бірақ ешқайсымыз да құл дық 

психология бойымызда бар екенігін бей са на-

лы түрде мойындағымыз келмейді, шын ды-

ғын да, одан айрылғымыз да келмейді. Сон-

дық тан да, құлдық психологияны тексеретін 

ар найы тесттер жасақталып, ол ұлтымыздың 

өкі лінің әрбіреуі өздігінен-ақ өтуі тиіс па ра-

метр лер болып қалыптасуы қажет және өзі-

нің «құлдық психологиясының баллдық мөл-

шерін» мойындауы да тиіс. Нәтижесі алын-

ған нан  кейін,  отаршылдық  сана  орнатудың 

психотехникасын  зерттеп,  оған  қарама-

қар сы  антиотаршылдық  терапия  векторын 

жүргі зуге  тиіспіз.  Бұл  жай  ғана  векторлар 

емес, арнайы тұжырымдама ретінде ғылыми 

бағдар ламалар  (ғалымдардың  өзара  ресми 

түр  де кеңесуі) бойынша кезең-кезеңмен құ-

ры луы тиіс. 

3.Рационалдандыру  тәсілі.  Бұл  екінші 

тәсіл мен  жалғасады,  бірақ,  антиотаршыл 

-дық  белсенділік  емес,  өзін  қорғау  түрінде 

ен жар  құрылады.  Халқымыздың  ұлттық 

бол мысының  ешбір  ұлттан  кем  түспейтін, 

тіп ті  басымдылық  жақтарын  ашып  көрсету 

бой ынша жалғасын табады. Ұлттық рухтың 

жа ңа  бір  жағымды  серпілісі  халқымыздың 

Ұлы  лығын  әйгілеу  арнасында  көрініс  тау-

ып  келеді.  Бұл  –  ұлттық  бірегейленуі  үшін 

қажетті  және  маңызды  мәселе  болған-

мен,  біздіңше  жалған  ұрандар  мен  көр-

кем дік  пафостар  түрінде  құрылмауы  тиіс, 

логикалық-парасатты, 

ғылыми-ра цио на-

лы  бағдарды  басшылыққа  алуы  қажет.  Бұл 

жердегі  маңызды  мәселе,  ұлттық  құн ды-

лықтардың  өмірмәнділік-практикалық  ма-

ңы зын ашып көрсетіп, оны өзге де ұлттардың 

құн дылықтарымен  салыстырып  барып, 

артық шылықтары мен қазақ болмысына та-

би ғи  тұрғыдан  сәйкестігін,  тіпті  одан  ажы-

рау ға  болмайтындығын  ғылыми  тұрғыдан 

дәлелдеумен  ұштасуы  қажет.  Мысалы,  бір 

62

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ға на арнаны, атап айтқанда, салт-дәстүр мен 

әдет-ғұрып  инстиутын  мысалға  алып  сара-

ла уымыз ға болады.

Бастапқы  нұсқа:  біздің  халқымыздың 

әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі жай ғана ырым-

тиымдардың жиынтығы немесе көрініс үшін 

бо латын ритуалдар емес. Екінші нұсқа: оның 

тереңмәнді өмірлік-практикалық маңызы бар 

және  танымды  кеңейтетін  рухани  ықпалды 

күш   болып  табылады.  Үшінші  нұсқа:  атап 

айт қанда, қандай салттың немесе дәстүрдің 

қан дай маңызы мен мәні бар, оны орындаса 

жә не орындамаса не болады. 

Демек,  осындай  әрбір  салттың,  дәс түр-

дің, әдеттің, ғұрыптың, жоралғының, ырым-

ның, тиымның т.б. тұстас институттың әр бір 

элементінің осындай терең мәнді ма ғы на сы 

бар екендігі, бірақ бір өкініштісі, көп ші лі гі-

нің ұмыт болғандығы туралы тұжырым алы-

на ды.

Бұны, бізге белгілі және өзіміз болжаған 

ұс танымдар бойынша мынадай қысқаша тіз-

бек  бойынша  құруымызға  болады.  Сүйекті 

мү жу – тістің түбірін бекіту үшін; ұйықтар 

ал дын да ақ ішу – ақтың қалдықтары болып 

табылатын сүт қышқылының түнімен тістегі 

зиян ды  микробтармен  күресуі  үшін,  Ұмай 

ана ға табыну – Жерді қорғайтын патриоттық 

са на  орнықтыру  үшін,  етті  қолмен  жеу  – 

асқазанға және тұтас ағзаға ыстықтың ке ле 

жатқандығы туралы ақпараттар беріп, оның 

дайындалуы  үшін,  жеті  атаға  дейін  қыз  

алыспау – қан тазалығы мен ұрпақтың ден-

сау лы ғы үшін т.б.  

Ендеше, алдағы міндеттердің бірі – олар-

дың әрбіреуінің ұмыт болғасын мағынасын 

зерт теу, ойла тауып, жариялау, оны орындаса 

не месе орындамай-ақ қойса қандай өмірлік-

ви тал дық  өзгерістер  болатындығын  бұқара 

көп шілікке  жариялау.  Ендеше,  «Қазақ  Ұлы 

Халық»  ұраншылдығының  мағынасы  аш ы-

лып,   халқымыз  салт-дәстүріміздің  шынайы 

ма ғы насын танып, тіпті, оның ұлттық си па-

тын  мойындамай-ақ  қойғанның  өзінде  де, 

ден саулығы мен өмірмәнділігі үшін жалпы бұ-

қа ра халық еріксіз түрде орындауға қарай бет 

түзейтіндей болуына мүмкіндіктер ашылады.

4.Қайта сакральдандыру тәсілі. Ұлттық 

идеяның  құрылымындағы  элементтердің 

сака раль ділігін,  яғни,  әрбіреуінің  қастер лі-

гін-қасиеттілігін  ұғындыру.  Шындығында 

бұл сакральдандыру емес, ұмыт болған қа-

сиет тілігін қайтадан еске түсіру болып табы-

ла ды. Егер де дін сенім мен сезімге негіз дел-

ген дігінен,  қасиетті-қастерлілігін  айрылып 

қал са, онда ешкім де дінге сенбес еді. Ен де-

ше,  осы  үлгіні  ұлттық  болмысымызға  қол-

дануымызға болады. Ол үшін алдымен, олар-

дың  қастерлілігін  баса  көрсетуіміз  керек. 

Осы тұста; «Ұлттық болмыс – ата-баба ру-

хы ның  қастерлі  ақиқаты  мен  орындамауға 

бол май тын  мәңгілік  сабақтасатын  өсиеті» 

де ген императивтік әдіснама ұсына аламыз. 

Бұл  жерде  тұтас  сакральділік  құрылымын 

тал да май-ақ,  оның  кейбір  түрлеріне  ғана 

тоқ талып  өтуімізге  болады.  Мысалы,  қазақ 

ті лі мен сөйлеу акустикасы сакральділігі.

Тіл тек рухани болмыс немесе қарым-қа-

ты нас  құралы  ғана  емес,  көпқызметті  тыл-

сым  құбылыс.  Соның  бірі  –  адам  пси хи ка-

сы на  саналы-бейсаналы  түрде  әсер  ететін, 

идео логиялық ықпал қызметін де атқаратын 

қуат ты вербальді акустикалық түзілім екен-

дігі.  Ол  түптеп  келгенде,  сана-сезімге  ба-

рып байланып қана қоймайды, әсер ету кү-

ші  жөнінен  магиялық-мистикалық  си пат-

қа  да  өтеді.  Бұл  экспрессивті  бағдар  қа зақ 

дүниетанымында,  қарым-қатынас  мә де ние-

тін де,  өмірлік  тәжірибесінде  өз  деңгейінде 

қол да нылған десе де болады. Әсіресе, ол ба-

та, шешендік сөздер, даналық толғамдар ар-

қы лы айшықты көрініс тапқан және та ри хи 

тамыры тереңде жатқан  тәсіл болып та бы-

ла ды.

Тіл  магиясының  қолданылу    жүйесі 

қазақ тардың исламға дейінгі байырғы сенім-

де рінің  бірі  –  шамандық  нанымнан  бас тау 

алады. Бақсылардың қам жасауы (кам лание) 

тұтас психотранстық жүйе мен физио ло гия-

лық әрекет болуымен қатар, айтылатын са-

рын дарды қоса қамтиды. Бұл сарындардың 

бақ сы ның  гипноздық  әрекетімен  біріге  ке-

ліп, әрбір сөзі мен дауысы, ырғағы мен тем-

пі  бойынша адам психикасына әсер етуі қа-

63

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

лып ты құбылыс болған. Ол алдымен, сөз дің  

күші арқылы өзіне-өзі және өзі-өзгеге «гип-

ноз» жасайды. Әрине, ол батыстық түсі нік-

те гі  психикаға  әсер  ету  гипнозымен  тура 

сәй кес  емес,  өзіндік  ерекшеліктері  арқылы 

ажы ра тылатын күрделірек жүйе.

Бата  беруші  тұлға  сөз  магиясын  сыртқы 

саясаттағы іргелі мәселелерде де қолданып 

отырған. Билердің толғаулары мен сөздерінің 

маңызды бір тұсы – бітімгерлік пен елдікке 

қатысты,  сыртқы  саясат  пен  ішкі  саясат 

мәселелерін  реттеуге  байланысты  болып 

келеді  және  экспрессивті-эмоционалдық 

күш ті  иеленумен,  санаға  бағдарланумен 

сабақ та са ды.    Мысалы,  Қалмақ  еліне  елші 

бо лып барған Қызыбек би оның Бертіс атты 

ха ны на  қатқылдау  үн  қатып,  жанжалды 

бітіс тіріп қайтқандығы тарихтан белгілі. Сол 

сәтте Бертіс хан кейіннен көмекшілеріне бы-

лай деп тіл қатқан екен: «Бала би бұл сөзді 

айт қанда сендерге көрінбеуі мүмкін, мені екі 

иы ғым нан екі аю келіп келіп басып отырды. 

Сон дық тан,  амалсыздан  келістім».  Бұл  да 

қоң тайшының көзіне екі аюды елестету ар-

қы лы  өзгені  дегеніне  көндіру  техникасы 

де се де болады. Осыдан біз, билер тек қана 

та уып  айтушы,  қиыннан-қиыстырушы  ғана 

емес, сөз магиясын шебер пайдалауншылар 

бол ған дығын аңғарамыз. 

Демек,  тек  қана  тіл  емес,  ұлттық  құн ды-

лық та рымыздың әрқайсысы ме әрбір элементі 

осындай  тылсым  қуатты  және  сиқырлы 

ықпалды  болып  келетін  құрылы  екендігін 

көпшілікке  ұғындыру  –  түптеп  келгенде, 

ұлттық идеяны қуатау мен мойындауға алып 

келе тін тиімді қадамдардың бірі. Бірақ әрине, 

ол бе талыс жарнамалануға, жариялануға, көп-

шілікке тез қолжетімді болукына т.б. сырт қы 

факторларға да байланысты болып ке леді. 

Біз  ұсынып  отырған  қазіргі  заманауи  тех-

нологиялар  неліктен  ұрпақтардың  санасына 

ұлттық идеяның сіңірілу дәрежесі төмен деген 

сауалға  жауап  беруге  ұмтылған  жалпылама 

әдіс намалық  бағдар  болып  табылады  жә не 

жедел арада қолға алмаса, уақыты өтіп кет кен 

соң, заман ықпалы мен өрісіне сәй кес,  басқа 

технологияларды ойлап тауып ұсы ну ға мәжбүр 

боламыз. Ал бұл шараларға мән бермей, ескілеу 

технологшияларды  пай даланатын  болсақ, 

ұлттық идея өзі нің өзектілігін мүлдем жоғалтуы 

да  ық ти мал.  Ендеше,  біз  Ж.Молдабеков  ай-

тып  жүргендей,  Қазақ  Елінің  ғылыми  қауым-

дас тығын  іргелі  мақсаттарды  жүзеге  асы ру 

үшін  арнайы  ғылыми  бағдарлама  (ғалым-

дар дың бір мақсат үшін  өзара арнайы бірік-

кен  тобы)  құруға  шақырамыз  және  бұл  іс тің 

әдіснамалық-теориялық-практикалық  тұр-

ғы дан жасақталатын нақтылығын қалаймыз.

Тәрбиесіз бала білім ұғар ма?

Олай болса уысыңнан шығарма.

Қатты тәртіп көрсе бала күнінде,

Өнерімен қуантады түбінде

Жүсіп Баласағұн.

64

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ӘОЖ 8.82

Ж.А. Байбатшаева, 

Ж.Б. Қдыралиева 

Интеллектуалды ұлт қалыптастыру ҒЗИ эксперттері

ТІЛ – АДАМ ЖАНЫНЫҢ ТІЛМӘШІ

Мақалада  ұлттық  тіл  –  өзгелерден  биік,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан,  рухани 

құндылықтарды  ұрпақтан-ұрпаққа  сақтап  жеткізуші  форма,  өзіндік  төл  мәдениетімен 

ұштасып,  ұлт  болмысының  тікелей  көрінісі  болып  табылатын  қымбат  дүниесі.  Және 

қолдану аясы кең болуы, әр бір өскелең ұрпақ өз ана тілінде сөйлеу керек екендігі айтылған. 

Түйінді сөздер: ана тілі, тіл мәртебесі, мемлекеттік тілді қолдану аясы, жас ұрпақ.

В  статье  рассматривается  форма,  сохраняющая  и  передающая  духовные  ценности  из 

поколение в поколение, сформировавишеся испокон, выше других, связанный с собственной 

культурой, ценная вещь, являющаяся прямым показом национального быта. Родной язык 

должен быть выше всего. Каждый человек должен говорить и думать в своем родном языке.

Ключевые  слова:  родной  язык,  статус  языка,  применение  государственного  языка, 

молодое поколение.

 

In this article it is considered that the state language has to be higher than all. Shape preserving 

and  transmitting cultural values from generation  to generation  formed for centuries, above the 

other, connected with its own  culture, a valuable thing, which is a direct display of national life.

Each of official language education.

Keywords: the mother tongue, status of language, application of official language, the young 

generation.

Адамға екі нәрсе тірек тегі:

Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі

Жүсіп Баласағұни.

Қазақ халқының ұлттық тілі (қазақ тілі) – 

түркі тектес тілдердің ішіндегі ең бай, әуезді, 

бейнелі,  ойға  оралымды,  ауаны  ауқымды, 

келешегі келбетті тіл. Профессор Қ.Аханов: 

«Дүние жүзіндегі мыңдаған тілдердің ішінде, 

біздің тіліміз он үшінші орында тұр»,- деп, 

ғылыми тұжырым жасаған болатын. Ана тіл 

жөнінде  педагог-ақын  Мағжан  Жұмабаев: 

«Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиіс-

ті.  Бір  ұлттың  тілінде  сол  ұлттың  сыры, 

тарихы,  тұрмысы,  мінезі  айнадай  көрініп 

тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран 

да ласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе 

құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере 

көш кен  тұрмысы,  асықпайтын  саспайтын 

сабыр лы  мінезі-бәрі  көрініп  тұр.  Қазақтың 

сайын  даласы  кең,  тілі  де  бай.  Осы  күнгі 

түрік  тілдерінің  ішінде  қазақ  тілінен  бай, 

орамды  терең  тіл  жоқ.  Түрік  тілімен  сөй-

лей мін  деген  түрік  балалары  күндерде  бір 

күн  айналып  қазақ  тіліне  келмекші.  Қазақ 

ті лін  қолданбақшы...  Күндерде  бір  күні  тү-

рік  балдарының  тілі  біріксе,  ол  біріккен 

тіл дің негізі қазақ тілі болмақ, сөз жоқ, тү-

рік  елінің  келешек  тарихында  қазақ  ұлты 

төр ден  орын  алмақшы.  Келешектің  осылай 

бо луына  біздің  иманымыз  кәміл»,  -  деген 

бо латын  [1].  Бұл  сөздерді  Сәбит  Мұқанов 

аға мыз толықтыра түсті: «Біздің ана тіліміз, 

ту ған  тіліміз    қазақ  тілі  екені  баршамызға 

аян. Ана тілі – сол тілді жасаған, жасап келе 

жат қан  халықтың  баяғысын  да,  бүгінгісін 

65

ҰЛТТЫҚ ТІЛ

де, болашағын да танытатын, сол халықтың 

мәң гі лік жүрегі, ұлтының жаны. Ана тілдің 

құді ре тін  қанша  айтсақ  та,  оның  қадір-

қасие тін толықтай жеткізу мүмкін емес. Біле 

біл ген ге  адамдағы  ұлттық  мақтаныштың 

алғаш қы ұшқындары да жүрекке тіл арқылы 

ұя лайды. Өз ана тіліңді қадір тұтпай тұрып, 

ел-жұртыңды сүйе алмайсың. Қолына қалам 

ұс таған әр азамат ана тілінің бай қорын иге-

ру мен  бірге  басқа,  әсіресе,  көрші  ұлт  тіл-

де рі нің  де  асыл  қазынасынан  сусындауы, 

оны кәдеге жарата білуі абзал» [1]. Қа лып-

та судың  барлық  сатыларын  бастан  кешір-

ген  ана тіліміз – мейлінше жетілген ұлттық 

тіл.  Ана  тілімізде  әдеби  шығармалар,  ғы-

лы ми -бұқаралық,  техникалық,  құқықтық, 

педагогикалық, саяси, өнертанушылық әде-

биет тер жарияланады. Тіліміз еліміздегі аза-

маттардың өзара қарым-қатынас тілі болумен 

ғана шектеліп қалмайды, оның мұрағаттық, 

ақпараттық  қасиеттері  де  мол.  Қазақ  тілі  – 

бай да құнарлы тілдердің қатарына жатады. 

Ежелгі  бабаларымыздың  тарихы,  шежіресі 

және  түрлі  әдеби  мұралар  бүгінгі  ұрпаққа 

өзі міз дің осы ана тіліміз арқылы жетіп отыр. 

Тіл  тарихы  халық  тарихына  ұқсас.  Қоға м-

ның жылжып, өзгеруіне байланысты тіл де 

дамып,  өзгеріп  отырады.  Қазақ  тілі  тари-

хын да  орын  алған  түрлі  қиындықтар  мен 

дағ дарыстардың  объективті  себептері  бар. 

Біріншіден,  қазақ  халқы  үш  ғасырға  жуық 

орыс отаршылдығының қыспағында болып, 

ұлт  ретінде  жойылып  кетудің  бірнеше  са т -

ыларын бастан кешірді. Екіншіден, Жоң ғар  

шапқыншылығының  халқымызға  тигіз ген 

зардаптары  да  орасан  зор  болды.  Үшін ші-

ден,  Кеңес  өкіметі  жетпіс  жылдан  ас там 

уақыт  бойы  ұлттардың  жақындасуы  де ген 

желеумен  ұсақ  ұлттардың  тілдеріне  қы сым 

жасап  келгені  белгілі.  1989  жылы  11  қыр-

күйек те  қабылданған  «Тіл  туралы»  Заңда: 

«Тіл  –  халықтың  ұлы  жетістігі,  әрі  оның 

ажы ра май тын  және  бөлінбейтін  белгісі», 

-  делін ген.  Ал  бірінші  баптың  бірінші 

тармақшасында  «Қазақ  тілі  –  Қазақстан 

Республикасының  мемлекеттік  тілі  болып 

табылады [2]», - деп жазылған.

Елбасы  Н.Ә.Назарбаев  «Қазақстанның 

бола шағы  –  қазақ  тілінде»  деген  тұжы-

рым даманы  үнемі  айтып  келеді.  Сонымен 

қатар,  Елбасы  өзінің  халыққа  жолдауында 

«Қазақ  қазақпен  қазақша  сөй лес сін»,-деген 

болатын.  Бұлай  делінуіне  де  себептер 

баршылық. Ана тілімізді шұбарлаушыларға, 

ана тілін жетік білмейтін жастарға айтылған 

елбасы ескертпесі болар.  Осы тұста Қадыр 

Мырзалиев ағамыз «Өзге тілдің бәрін біл, өз 

тіліңді құрметте!» - деген асыл сөздерін жа-

ды мыздан  шығармағанымыз  абзал.  Бүгінгі 

күн де өз ана тілін білмейтін, қастерлемейтін 

адам  толық  мәнді  интеллигент  емес  деуге 

бо лады.  Себебі,  ол  қаншалықты  мамандық 

бі лімі болса да, рухани байлығы жоқ, мәде-

ниетті  адам  санатына  қосылмайды»,-деп 

Мұхтар  ағамыз  да  баса  айтып  кет кен,  бұл 

сөздерді  толықтыратын  тіл  жана шыр ла ры-

ның бірі М.Шахановтың 2006 жылы «Тәуел-

сіз дендіру  анатомиясы»  атты  жарық  көр-

ген кітабында: «Қай елде болса да ана ті лін 

сыйламау – туған анасының жүрегіне те бу-

мен бірдей. Ол рухи мүгедектік, әрі ұлт тық 

сатқындық» деген тұжырымдамамен то лық-

ты ра түсті. Бұл тұжырымдаманы жиырмаға 

тар та елдердің алдыңғы қатарлы гуманистері 

қол да ған. 

Тарихының тұр санаңа өткел тастап,

Өз тіліңді ойлау, сөйлеу тоқталған сәттен 

бастап,

Бүкіл баба рухымен байланысың келісер.

Тағдырының  ата  ғасыр  шамамен  солай 

өші рер,

Қатеңді  әбжіл  түзетпесең,  толыққанды 

жоқ тірлік.

Біз бабалар сүйегіне, сеніміне бақ құрдық,

Бақ  құрдық  та  ұлтсыздық  кеңістік  ат 

бұрдық.

Өз тіліңді жерсінбеудің,

Өз анаңды менсінбеудің, 

Арсыздығы  қай  дәуірдің  болып  еді 

арсыздық?

Ол рухы мүгедекті, әрі ұлттық сатқындық.

Ұлттық  мінез,  ұлттық  намыс,  ана  тілі 

жоқ  жерде  -  ұлтта  жоқ  [3],  -  деп  ағамыз 

осын дай  жолдармен  келтірген  еді.  Бұлай 

66

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ба са айтуының да себебі бар, өйткені, мем-

лекеттік  тілдің  қолданылу  аясын  кеңейту, 

бәсекеге  қабілеттілігін  арттыруды  өңірде 

пәрменді  жүргізу  мәселесінде  қолбайлау 

болып  отырған  жайлар  да  бар.  Мысалы, 

мемлекеттік  қызметшілердің  мемлекеттік 

тіл ді  меңгеру  жауапкершілігін  арттыратын 

те тік – мемлекеттік тілді білуге тиіс лауа зым-

дар   тізбесінің  күні  бүгінге  дейін  жоқтығы 

[3].  Мемлекеттік  қызметшілерді  бірнеше 

жыл қатарынан мемлекеттік тілге тегін оқы-

та мыз, алайда нәтиже шамалы. Бернард Шоу 

айт қан дай, «Тәжірибеде қолданылмаса, оқу 

ар қылы тіл үйрену мүмкін емес».

Екіншіден,  қолданыстағы  тіл  заң на-

ма ла ры ның  әлсіздігі,  әсіресе,  көрнекі  ақ-

па рат   пен  деректемелерді  рәсімдеуде  заң 

бұзушылықтарға  жол  берген  субъектілерге 

ша ра қолдануға құқықтық тетіктің жоқтығы.

Сонымен қатар, облыстың елді мекен де-

рін  дегі деректемелер мен көрнекі ақпаратты, 

жар на маларды тіл заңының талаптарына сай 

етіп орындау өзекті. 

Алаштың  ардақтысы  М.Шоқай  «Ұлттық 

рух тың негізі – ұлттық тіл» деген еді. Бүгін-

гі  күнде  Қазақстан  халқын  қазақтың  жа-

ны  на  топтастырып,  қазақ  мүддесі  үшін  кү-

ре су ге  шақыру  үшін  қазақтың  тілін  төр ге 

шығаруымыз керек [3]. Біз қазақ ті  лін жаң-

ғыр ту ды  жүргізуге  тиіспіз...  Қазақ стан  ның 

болашағы  –  қазақ  тілінде.  Қазақ  ті лі  2025 

жыл ға  қарай  өмірдің  барлық  саласында 

үстем дік  етіп,  кез  келген  ортада  күнделікті 

қа ты нас тіліне айналады...», - дей келе, «Қа-

зір  біз балаларымыз қазақ тілімен қатар о рыс 

және  ағылшын  тілдерін  де  белсенді  мең-

геру  үшін  жағдай  жасауға  шаралар  қа был-

дап  жатырмыз»,-деп,  бүгінгі  таңда  тіл дер-

ді  дамыту  мәселесі  мемлекеттік  дең гей де гі 

міндет  екенін  де  атап  көрсетті.  Сондай-ақ, 

Елбасының «Үштілділік мемлекеттік дең гей-

де  ынталандырылуы керек. Орыс тілін білу 

– біз дің ұлтымыздың тарихи артықшылығы 

еке ні  баршаға  белгілі...  Біз  ағылшын  тілін 

иге ру де  серпіліс  жасауымыз  керек.  Қазіргі 

әлем нің  осы  «лингва  франкасын»  меңгеру 

біз дің  еліміздің  әрбір  азаматына  өмірдегі 

шек сіз  жаңа  мүмкіндіктерді  ашады»  [4],  - 

деп,  қазақ  тілі  және  тілдердің  үштұғырлы 

мәсе ле сіне кеңінен тоқталды.

Қазақ  тілі  еш  уақытта  өзімен  көршілес 

халық тың  тілдерінен  артта  қалып  өмір 

сүрме ген дігі,  өз  сыбағасын  ешкімге  жібер-

ме ген дігі мыңдаған жыл тарихында айқын-

дал ған. Алайда, қазіргі таңда өз ана ті лін де 

емес,  өзге  тілде  шорқақтап  жүрген  қа зақ-

тар ды  көріп  жаның  ашиды,  қатты  қын жы-

ла сың.  Отанымызда  өз  ана  тілімізде,  қазақ 

ті лін де  сөйлеуге  міндеттіміз.  Өйткені,  тіл 

–  біздің  қазақтығымыздың  кепілі.  Мем ле-

ке ті міздің  мызғымас  нышаны.  Мемлекеттік 

тіл ге  деген  көзқарас  өзгермей,  ештеңе  де 

өз гермейді.  Қоғам,  қоғамдық  сана  өз гер-

ген   сайын  тіл  де  өзгеріп  отырады.  Абай, 

Шәкәрім даналарымыз тіріліп келсе, «мы на 

ұрпақтарымыз  ана  тілімізді  әбден  шорқақ-

та тып  жіберіпті  ғой»  деген  ұстанымға  ке-

лер еді. Бізден кейін келетін ұрпақтар үшін 

бүгін гі тіліміз тым тұрпайы көрінуі де ға жап 

емес.  Әрине,  қазақ  жастарының  үш  тіл де 

сөйлегені дұрыс, тіл білгеннен ешкім ұтыл-

май ды. Яғни, үштілділік – өмірлік қажеттілік. 

Деген мен, тілдік саясаттың негізі қазақ тілі 

бо луы тиіс. Бала кезден үш тілді үйрету – ба-

ла ның миын ашыту. Кем дегенде ес жинап, 

кіш кене болса да санасы қатқан балаға шет 

тіл де рін  үйретуге  болады.  Оған  дейінгі  тә-

лім-тәрбие  тек  ана  тілінде  жүргізілуі  тиіс. 

Жә не  қарым-қатынас  құралы  ретінде  қазақ 

ті лін  қолдануға  міндеттеуі  керек.  Себебі, 

ес   білмей  жатып,  өзге  тілді  санасына  құю 

–  бұл  ана  тілімізге  мән  бермеушілік,  оны 

құр меттемеушілік.  «Анамыздың  ақ  сүтімен 

бой ымыз ға дарыған тілімізді ұмыту – бү кіл  

ата-бабамызды  ұмыту,  тарихымызды  ұмы-

ту».  «Орыс  тілі  екінші  ана  тілің  бола  бас-

та ған  күннен  былай...  әлем  көк  жиегі  мол 

ашылады, кең ашыла бастағаны деп ұғы ну ы 

шарт дейді», - дейді белгілі жазушы Мұхтар 

Әуезов.  Қазіргі  таңда  орыс  тілі  Қазақ-

стандағы  азаматтардың  өзара  қарым-қаты-

на сы мен ақпарат тарату және өнім өндірудің 

басты  тетігі  екенін  мойындау  ке рек  және 

одан  шұғыл  бас  тарту  да  зиянды  еке ні  де 

67

ҰЛТТЫҚ ТІЛ

түсінікті. Алайда орыс тілінің ел де гі екінші 

тіл  ретінде  қала  беруіне  саяси  орын  беріп, 

қоғамдық  пікірдің  ушығуына  апар май тын 

басқа  жол  ойластырған  мақұл  болар  еді. 

Мәселен, елдегі азаматтардың дамуын қам-

та ма сыз етудегі басты ақпарат көзі болып та-

бы ла тын орыс тілі  қорғалуы керек. 

Қазіргі  таңда  үштілділік  саясатын  прак-

ти ка лық тұрғыдан жүзеге асыру қиын. Ауыл 

мен қала мәселесін салыстыра қарайық, көп-

те ген  елді  мекендерде  ағылшын  тілі  былай 

тұр мақ,  орыс  тілінің  кәсіби  маманы  жоқ. 

Көп теген ауылдарда қазақ тілінің мамандары 

тап шы.  Осыдан  келіп,  адам  құқықтары  де-

ген мәселе туындайды. Конституция бой ын-

ша білім алуға барлық адамның тең құ қы ғы 

бар. Ертеңгі күні қаланың баласы үш тілде, 

ауылдың баласы екі тілді әрең үйре ніп оқуға 

түсетін болса, кім жеңеді?! Қала ның баласы 

өзге  тілде  сайрайды,  ауыл дың  баласы 

еліктеймін  деп  өзге  тілде  шор қақ тай ды. 

Сонда ана тіліміздің, туған тіл – қазақ тілі міз-

дің жайын кім ойлайды?! Ең алдымен қазақ 

тілі нің жайын бір жақты етіп, содан кейін ба-

рып өзге тілдің мәселесін ойлаған дұрыс се-

кілді. Жастар осы мәселені алға тартпаса, өз-

ге ден не күтеміз... Сондықтан, туған ті лі міз 

қазақ  тілін  құрметтейік,  қастерлейік.  Өз ге 

тілді білейік, үйренейік, алайда, өз тілі міз дің  

жойылып кетпеуіне жол бермейік. «Тіл де ге-

німіз қай халықтың болмасын кешегі, бү гін-

гі ғана тағдыры емес, бүрсүгінгі де тағдыры. 

Қа зақ тілі өткірлігімен, бой балқытып, тамыр 

шы мыр ла тып жан жүйеңді жандырып, құлақ 

құ ры шын  қандырып,  ұғымына  қонымды, 

жү ре гіңе тиімді, қысыл таяң қатал жағдайда 

қай рап,  егеп  сөз  тапқанға  қолқа  жоқ 

дегендейін  ер ге,  елге  медет  болып  адам 

түгіл жағдайдың кө мей іне құм құйып, аузын 

аштырмай, үнін шығар май қоятын тіл» [5], - 

дейді Бауыржан Момышұлы.

Қорытындылай  келгенде,    қазақ  тілі  – 

біз дің  рухани  негізіміз.  Біздің  міндетіміз 

–  оны  барлық  салада  белсенді  пайдалана 

оты рып  дамыту.  Біз  ұрпақтарымызға  ба ба-

ларымыздың сандаған буынының тә жіри бе-

сі нен  өтіп,  біздің  де  үйлесімді  үлесімізбен 

то лы ға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға 

тиіс піз. Бұл – өзін қадірлейтін әрбір адам дер-

бес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тара-

пынан  мемлекеттік  тілдің  позициясын  ны-

ғай ту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ 

ті лін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді ша-

ра лар ды жүзеге асыруды жалғастыру керек.

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: