Яғни,  біз  бейбіт  елде,  ұлттық  білімді  жетілдіруге  аса  мəн  берген  елде  тұрамыз

91 
 
сөлейтін  тапқыр  да  ақылды,  бейнелі  де  бедерлі,  баталы,  нақыл  қанатты  ойлары  жөнінде 
өзіміз де, өзгелер де таңдай қағып айтудамыз. 
Шешендік сөздер ежелгі ауыз əдебиетінің жалғасы жəне көркем əдебиеттің басы болып 
табылады.  Көркем  əдебиеттің  туып  қалыптасуында,  дамып  кемелденуінде  ақын-
жыраулардың  атқарған  қызметі  қандай  болса,  белгілі  шешен  билердің  қосқан  үлесі  де 
сондай.  Дəлірек  айтқанда  қазіргі  ұғымдағы  қазақтың  қара  сөзді  прозасы  мен  драмалық 
шығармалары аңыз əңгімелер шешендік сөздердің негізінде үлгісінде туып, қалыптасқан. 
Əдебиетімізді  қалыптастыруда    өлшеусіз  еңбек  сіңірген  тұлғалар  ұлы  Абайдан  бастап, 
бүгінгі ақын-жазушыларға дейін ауыз əдебиеті атты айдынды мұхиттан нəр алып, əлемдік 
асыл  арналарға  жалғасты.  Осындай  бай  тілдің  шешендері  айтқан  философиялық  ойлары 
əдебиеттану ғылымында өз көркемдік стилімен орнын табуы тиіс. 
Шешендік  сөздердің  қайсысы  қай  уақытта  шығып,  қалай  қалыптасқандығын  кесіп-
пішіп айту қиын. Шешендік сөздердің бастауын жалпы ауыз əдебиетінің əжесіндей ертегі-
аңыздардан іздеуге болады. Ертедегі аңыздарда жиі кездесетін: Ай мен күндей, Əлем мен 
аспан тебінгедей еді..., темір етіктен бейнелі сөз – тіркестері шешендік сөздердің алғашқы 
нышаны  секілді.  Шешендік  өнер  қай  қоғамда  болса  да  халыққа,  қалың  көпшілікке  əсер 
ететін,  оның  санасын,  сезімін  баурап,  жігерін  тасытатын  қуатты  құрал  болып  келген,  ол 
өнер  күні  бүгінге  дейін  сол  күшін,  қасиетін  жойған  жоқ.  Шешендік  сөздерді  қонақта 
немесе  бір  мəселені  талқылау  үстінде  отырып  көп  жасаған  кəрі  құлақты,  тəжірибелі 
адамдардың аузынан шыққан жүйрік ойлы, жүйелі сөздерді құйма құлақ талапты жастар 
өнер  қуған  қыз-бозбала  жаттап  алып,  жүрген – тұрған  жерлерде  ас-тойларда,  ойын-
сауықтарда  айта  жүрген. «Шешендік  сөздер  ертегі  аңыздар  мен  халық  поэзиясынан 
іріктеп,  сорыпталып,  бөліне  отырып,  халықтың  біріңғай  əдеби  тіліміздің  қалыптасуына 
себепкер болған. Шешендік сөздер мен көркем əдебиеттің қалыптасуына дамуына үлкен 
үлес  қосқан  Бұқардан  бастап,  Шортанбай  Мұрат,  Дулат  секілді  белгілі  жыраулардың 
шығармаларындағы  арнау,  толғау  сөздерге  толы», -деп  Серік  Негимов  өз  еңбегінде 
көрсете кеткен [1:4]. 
Көркемдік шеберлігі  əбден  кемелденіп  жетілген  шешен ғана  елге билік  жүргізген.  Ал 
көркемдік  сапасы  нашар  шешендердің  сөздері  бізге  жетпеген.  Қазақ  шешендерінің  сөз 
майталманы  ретінде  қалыптасуы,  өнерін  өсіріп,  шеберліктерін  шыңдауы  арнаулы  оқу 
орнында,  шешендік  өнер  мектебінде,  ұстаз  алдында  емес,  сахаралық  тұрмыс-салт 
жағдайында  өткен.  Арнаулы  мектеп,  үйретуден  жалқыпаған  арнаулы  ұстаз  жоқ  сайын 
даланың  төсінен  шыққан  алуан  шешендердің,  билердің  сөздері  бүгінде  қазақтың  өзін  де, 
өзімен  өзектес  басқа  жұртты  да  таңдандырмай  қоймайды.  Өйткені  қазақ  шешендік  өнері 
тапқыр  сөз,  шешен  сөйлеу  ғана  емес.  Қазақ  шешендік  өнерінің  əлеуметтік  қызметі  де, 
мазмұн-мағынасы да, сыртқы ажар-көркі де өте күрделі, көп салалы, көп қырлы. Əлеуметтік 
қызметі жағынан шешендік өнер қазақ даласында бірнеше қоғамдық ойдың міндетін қатар 
атқарған. 
Əр  адамның  сөйлеу,  жазу  мəнері-стилі  əр  түрлі.  Ал  қазақ  шешендік  сөздердін  бір 
саласына,  ондай  айырмашылығы,  ерекше  байқау  қиын.  Бұл  да  шешендік  сөздердің 
халықтық сипатын көрсетеді.  
 
Демек,  шешендік  сөздерді  алғаш  айтушы  жеке  адамдар  болған,  оны  кейін  өңдеп-
жөндеуші,  сақтаушы – халық.  Сондықтан  оның  шын  иесі – авторы  да  халық  десек  те 
болады,  осы  жөнінде  Максим  Горький: «Халық  барлық  заттық  байлықты  жасаушы  күш 
ғана емес, ол – рухани байлықтың да бірден – бір сарқылмайтын қайнар көзі; ол-барлық 
ұлы  дастандар,  жер  жүзіндегі  барлық  трагедияларды  жəне  олардың  ішіндегі  ең  ұлысы – 
бүкіл  дүние  жүзілік  мəдениет  тарихын  жасаушы,  шығарманың  шығу уақыты,  көркемдігі 
жəне даналығы жағынан алғанда да ол бірінші философ, бірінші ақын», - деп атап өткен 
[2:6].  Дəл  осы  секілді  В.Радловта  өз  зерттеулерінде  қазақ  халқы  жайлы,  қазақтардың 
мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейтіндігі жайлы, əсіресе қазақ тілінің тазалығы 
мен  табиғаттылығын  дұрыстығы,  қазақ  тілінің  тазалығы  мен  шешендігінің  ерекше 
екендігін мойындап кеткен.  

92 
 
Қазақтың шешендік өнерін өзге жұрттың өкілдері, атақты ғалымдары зерттеп, жоғары 
бағалаған.  Дегенмен  де,  шешендік  сөздерді  зерттеген  қазақ  зерттеушілері  де  аз  емес. 
Қазақтың шешендік – тапқырлық, нақыл сөздерін алғаш жинап жариялаушы ғалымдардың 
бірі  Ы.Алтынсарин.  Ол  өзінің  «Хрестоматиясына», «Ізбасты», «Байұлы», «Жəнібек 
батыр», «Жиренше  шешен»  дейтін  тапқырлық-шешендік  сөздерді  енгізіп,  оларды  оқуға 
ұсынған.  Халық  даналығының  балаларды  тапқырлыққа,  өткірлікке,  адамгершілікке 
баулитын  тəрбиелік  мəнін  дұрыс  түсінген  ағартушы  оны  кезінде  қажетке  жарата  білген 
[2:7]. 
Осы  сияқты  қазақтың  шешендік – тапқырлық  сөздерді  ауыз  əдебиетінің  бір  саласы 
ретінде  зерттеуді  М.Əуезовтың  жиырмасыншы  жылдардағы  еңбектерінен  кездестіреміз. 
Қазақ  əдебиетінің  тарихын  жасауға  арналған  бір  зерттеуіне  М.Əуезов  «Билер  айтысы» 
деген  арнаулы  тақырып  енгізіп,  шешендік  сөздердің  кейбір  түрлеріне  мысалдар  келтіріп 
кеткен.  Шешендік  сөздерді  зерттеу,  оның  ауыз  əдебиетінде  алатын  орнын,  халқытың 
сипатын  анықтауда  бұл  алғашқы  еңбектің  мəні  зор. «Қазақ  əдебиетінің  тарихы»  дейтін 
шолуында айтылатын: «Ауызша əдебиеттің ішінде елдің белгілі ұғымын білдіретін, жалпы 
дүниеге көзқарасын сездіріп, өткенді қалай түсінуін көрсететін сөздің барлығы да бір-ақ 
адамға тиісті емес, ол көптің өнері, жалпақ елдің сыбағасына тиетін өнер туысы», - дейтін 
тұжырымның  шешендік  сөздерге  де  қатысы  бар [3:85]. Одан  бері  отызыншы  жылдары 
шешендік  сөздерді  жинау,  зерттеу  ісіне  үлес  қосқан  адамдардың  бірі  Сəкен  Сейфулин. 
«Қазақ  əдебиеті»  дейтін  кітабында  «Билердің  сөздері»  деген  тарау  енгізіп,  шешендік 
сөздіктерді дербес жанр деп қарайды. «Билердің сөздерінен» көптеген мысалдар келтіріп, 
алғаш  рет  шешендік  сөздер  мен  мақал-мəтелдердің  ара  қатынасына  назар  аударады. 
Қазақтың  көне  əдеби  құралдарын,  соның  ішінде  шешендік,  тапқырлық,  нақыл,  мақал 
сөздерден  мол  қамтылған.  Бұл  еңбектің  болашақ  зерттеушілер  үшін  маңызды  материал 
болған.  Ауыз  əдебиетін  құнттап  жинап,  зертеген  Сəкен  шешендік  сөз  нұсқаларының  бір 
кісіге  жатпайтындығын  бір  сөзді  əлденеше  кісі  иемденіп  айтатындығын  дұрыс  аңғарған. 
«Пəлен бидің сөзі екен деген сөздің көбін сол бидің өз жанынан шығарған сөзі деп бекіте 
айту қиын. Өйткені бір бидің сөзін екінші би жатқа алып өзінікі қылып айта берген. Осы 
күні бір рудан «пəлен айтқан екен»» деген сөздерді тексеріп келсең, ол биден талай жыл 
бұрын басқа бір би айтқан сөз болып шығады», - дейді Сəкен [3:86]. 
Сонымен  бірге  шешендік  тапқырлық  сөздер  белгілі  дəрежеде  қарапайым  халықтың 
қанаушыларға,  езушілерге  қарсы  жұмсайтын  қаруы,  құралы  болған.  Əдетте  шешендік 
өнер айтыс тартыста дамиды. Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға 
құрылады. Халық мақалдарында: «Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді», «Бас кеспек болса да, 
тіл  кеспек  жоқ», «Қылыш  жарасы  бітеді,  тіл  жарасы  бітпейді», «Аталы  сөзге  арсыз  ғана 
тоқтамайды», - деп сөзді айтушыға да, оған құлақ қоюшыға да биік талап қойған. Демек, 
шешеннің  ең  негізігі  құралы  сөз.  Сөз  туралы  Бөлтірік  шешен: «Сөзден  тəтті  нəрсе  жоқ. 
Сөзден ащы сөз жоқ Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға 
қор  етпе,  ақылдыға  айт,  кімге,  қай  жерде,  қай  кезде,  қалай  сөйлейтініңді  біл» - деп  
толғайды. Бұлар – «Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін, жауласқан елдің арасына бітім 
айтатын,  күлгенді  жылатып  жұбата  алатын  даналық  сөздер  иесі».  Би  шешендер  даулы 
мəселені түйінді төрт аяқ ауыз сөзбен тындырып отырған [1.5]. 
Сондықтан  да  халық  өзінің  отауызды,  орақ  тілді  қара  қылды  қақ  жара  əділ  билік 
айтатын  шешен  билерін  ханнан  бетер  қадірлеп,  сыйлап  олардың  айтқан  кесімді,  бітімді 
сөздерін жадында сақтап келген. Шешендік өнер – көрген – білгенді көкейге тоқып, оқып 
үйреніп  ізденудің  арқасында  талай  айтыс – тартысқа  түсіп,  жалықпай  жаттығу  арқылы 
жетілетін өнер. Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар жырау: 
«...Көш бастау қиын емес- 
Қонатын жерде су бар. 
Қол бастау қиын емес- 
Шабатын жерге жау бар 
Шаршы  топта сөз бастау қиын- 

93 
 
Шешімін таппас дау бар», - деп дұрыс аңғартқаны өте дұрыс. Нағыз шешен үшін сөзге 
шебер  болуы  жеткіліксіз.  Табанда  тауып  сөйлейтін  тапқыр,  топ  алдында  тайсалмай, 
мүдірмей  сөз  бастайтын  сабырлы  болуы  қажет.  Қазақ  шешендік  өнерінің  піспегі-шешен 
билерде, күбісі – халық. 
Шешендік  сөздердің  тақырыбы  да,  қамтыған  мəселесі  де  көп.  Көбінесе  шешендік 
сөздер – жер  дауы,  жесір  дауы  немесе  ердің  құнымен  байланысты  айтылатын  билік 
төрелік  сөздер.  Бұлай  болуы  заңды  да  өйткені  шешендік  өнер  көп    жағдайда  əншілік, 
күйшілік,  тіпті  ақындық  сияқты  өнер  деп  танылмай  кейбір  таңдаулы  адамдардың 
«жақсылар» мен «жайсаңдардың» жеке бастарының қасиеті ретінде бағаланған. «Ақындар 
сияқты шешендер арнайы өнер жарысына түспеген, түсуге арланған. Олардың шешендігі 
белгілі  бір  дауларды  шешу  үстінде  көрінген.  Шешендік-тапқырлық  сөздері  белгілі 
мақсатпен байланысты туған. Нағыз кедей мен жарлы-жалшыдан не бір күміс көмейі, жез 
таңдай  халық  шешендері  шығып  əдеби  тілімізді  тілдік  қорымызды  байытуға,  қалыптаса 
қатысқан»[4:4].  Мəселен,  бата-тілектен  бастап,  кейінгі  ұрпаққа  арналған  өнегелі  өсиет 
сөздерді,  өмірде  кездескен  ердің  құны  нардың  пұлы  секілді  дау-жанжалды  шешетін, 
қайғы-қазамен  байланысты  туған  естірту,  көңіл  айту  сияқты  шешендік  сөздің  əр  түрлі 
нұсқасы сақталған. 
Ата-бабаның  мұра  болып  қалған  бұл  шешендік  сөздерде  халық  даналығы  мен 
кемеңгерлігі жарқырап тұрады. Мысалға: Есен бидің нақыл сөздеріне назар аударсақ: 
Өсиетке терең бол 
Өсек сөзге керең бол 
Кедеймін деп налынба 
Арыңды сатып жалынба 
Бұл атаңнан қалған арық 
Егін ек те бол қарық 
Атаңның ботасын алма, батасын ал 
Бота өліп қалады, батадан бағын жанады 
Ит жақсыны да, жаманды да қабады 
Жалақор өз жазасын өзі табады 
Ағайынмен жауласпа 
Басың азаяды 
Көршіңменен дауласпа 
Басың азаяды 
Етегің түріп елге жет 
Терің  төгіп  еңбек  ет [5:193] – деп  тəрбиеге  баулыған.  Əрбір  жолы  тəрбиеге, 
адамгершілікке, сүйіспеншілікке, ақыл-парасатқа шақырады. 
Осыған ұқсас жастарға айтылған, ғибрат, нақыл сөздерде Бекболат бидің өсиетті өлең 
жолдарында да кездеседі. 
Тəрбиелі бала жасынан 
Талаптыға ой табылар 
Талпынбаса басынан 
Ер ақылды болғанда 
Ерден қайрат табылар 
Ерлігің асса майданда 
Егіліп жауың қамығар 
Орынсыз болса өз ойың 
Ойлыға билік берерсің  
Жақында досың жоқ болса 
Ойламай-ақ, көнерсің 
Білімсіз болса сенгенің 
Бітір ісің бүлінер 
Бірліксіз болса жолдасың 

94 
 
Болымсыз іске сүрінер[5:128] деп осындай өнегелі, тəрбиеге баулитын, адамгершілікке 
бағыттайтын  асыл  мұрамыздың  жас  ұрпаққа  берері  мол.Аталы  дəстүріміз – шешендік 
өнерді ұрпақ тəрбилеуге пайдалану ұлағатты ұстаздың борышы. 
Бүгінгі тəуелсіз елімізде жас ұрпақты ұлтжанды, адамгершілікке мол, жігерлі, патриот, 
парасатты  етіп  тəрбилеуде  шешендік  өнер  баға  жетпес  құндылығымыз  десек  артық 
етпейді. 
Қорыта келгенде, шешендік сөздер – халық оқулығы, оның ғұмыры өлшенбейді, жастар 
тəрбиесінде де алатын орны орасан мол. Бұл сөздер алдымен адам баласын білімділікке, 
сөз  қадірін  білуге,  ерлікке,  қайырымдылыққа,  адамдыққа  баулыса,  жағымсыз  жат 
қылықтан сақтап, аулақ болуға шақырады. 
 
Пайдаланылған əдебиеттер: 
1. С.Негимов «Шешендік өнер». Алматы, 1997 ж. 
2. «Қазақтың шешендік сөздері». Алматы, 2006 ж. 
3. Б.Адамбаев «Халық даналығы». Алматы, 1996 ж. 
4. «Ел аузынан». Алматы, 1989 ж. 
5. Н.Төреқұл «Даланың дара ділмарлары». Алматы, 2006 ж. 
 
Резюме 
В статье рассматривается роль риторики в национальном воспитании 
 
Summary 
In article is considered the role of rhetoric in national education. 
 
ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕНІҢ БАҒДАРЫ 
 
Нұрқадырова Жамила 
«6М020500 - филология» мамандығының 
1-курс студенті, 
Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Əрбір  халықтың  ерекшелігі – оның  рухани  мəдениеттің  сапа – дəрежесімен 
таразыланып,  танылады.  Рухани  мəдениеттің  ең  елеулі  саласы - əдебиет  екені  ақиқат. 
Өйткені,  онда  халықтың  сан  ғасырлар  бойғы  рухани  ұлы  мұраттарын  мазмұндайтын 
көркемдік құндылықтар жинақталған. 
Əдебиет – қоғамдық  ой-сана,  пікірлердің  аса  жүйелі,  жинақталған  көрінісі.  Əдебиет 
туралы  сөз,  қалай  болғанда,  уақыт  туралы  сөз  болмақ.  Əдебиет  қоғамдық  ой-сананы 
танытушы  ғана  емес,  белгілі  бір  дəрежеде  қалыптастырушы  да.  Осы  тұрғыдан  келгенде, 
уақыт  талабына  жауап  беретін  шығармалардан  алдымен  іздейтініміз – тақырыптың 
көркемдік шешімін табуы, ой мен сезімнің тереңдігі мен мөлдірлігі, өмір нақыштарының 
молығы,  жан-жақтылығы,  ең  бастысы  адамгершілік  ізденістері  мен  ұрпаққа  берер 
тəрбиелік қыры болмақ. 
Көркемділік – шеберліктен  туады  десек,  суреткер  шеберлігі  ең  алдымен  өмір 
шындығын  жіті  көріп,  түсіну,  сан-алуан  адамдардың  мінез-бітімі  мен  қимыл-əрекеті, 
психологиялық  ерекшеліктерін  танып-білу  қабілетінен  туады.  Осы  орайда,  Б.Мұқай 
қаламгер үшін нағыз шеберлік мектебі болып табылатын əңгіме əлеміне сапар шекті. Біз 
ғылыми мақаламызда жазушы əңгімелерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен замана 
шындығы мен кейіпкер келбетін даралау сипатына жəне автордың əңгімелерінің тəрбиелік 
қырына ғылыми сараптама жасамақпыз. 
Қазақ прозасында өзіндік орны бар Б.Мұқай əңгіме жанрының шеберлігін жетік білген 
сөз зергерінің бірі. Шағын əңгімелері арқылы жазушы өзінің үлкен концепциялы суреткер 
екенін  таныта  білді.  Қаламгер  əңгіме  саласында  да  нақты  өмір  шындығын  суреттеп,  сол 

95 
 
арқылы терең азаматтық ойлар, философиялық толғамдар айта білді. Көркем дүниелерінде 
қайсыбір тақырыпқа қалам тербемесін, қандай да бір идеяны өзек етпесін, оны ең алдымен 
зерттеп, өз ой елегінен өткізіп қана қоймай, сол құбылысқа баға беріп, қоғам мен замана 
мəселелері  тұрғысынан  түйіндейді.  Жазу  машақатының  бар  қыр-сырын  жете  түсінетін 
қаламгер  əрбір  туындысында  əлеуметтік  өмірдің  шындығын  характерлер  бойына 
жинақтап  сомдап,  нанымды  жеткізуге  тырысады.  Оқырман  жүрегінен  терең  орын  алып, 
тамырын  тап  басатын  толғамды  тұжырымдарды  мазмұндайды. «Дəуірдің  əлеуметтік 
қайшылықтарын  көре  білу,  ірі  характерлер  ашу,  поэтикалық  жаңа  формалар  туғызу 
жөніндегі ізденістер де жас таланттардың қолынан келеді. Олар еңбектегі құрбыларымен 
бірге  бүгінгі  тіршіліктің  романтикасын  жақсы  сезінеді,  болашаққа  оның  қиялын  өсіріп 
қызықтыратын  ертеңгі  күнге  көрегендікпен  қарай  алады» [1, 28 б.] – деп,  академик 
С.Қирабаев  тұжырымдаған  болатын.  Осы  тұрғыда  қарастырар  болсақ,  өткен  ғасырдың 
жетпісінші  жылдардан  бастап  жазылған  Баққожа  Мұқайдың  көркем  дүниелерінен  адам 
характерін,  өмір  шындығын,  сол  уақыттың  əлеуметтік  проблемаларымен  байланыста, 
астастыра  тұлғалау,  бейнелеп  көркемдеу  шеберлігі  аңғарылады.  Шын  жазушыға  заңды 
қасиеттер  болып  саналатын  қаһармандарының  жан  дүниесіндегі  толғаныс-толқуларды 
тура  танып,  əсерлі  бейнелеу  мен  кейіпкер  келбетіне  көбіне – көп  ой  ағыны  тəн  болып 
келетіндігі  аңғарылады.  Қаламгер  əңгімелері  мəн-мазмұнының      тереңдігімен,  қоғам 
тынысын  терең  сезініп,  оқырманға  ой-сана  дəйектеуімен  құнды.  Кейіпкер  мінезі 
тарамдалып, адамгершілік іс-əрекеттерінің нанымдылығымен ерекшеленіп,  жинақталған 
бейнелер  ұлттық  болмысқа  сай  сомдалады.  Қаламгер  шығармасына  негіз  болатын 
тақырып  пен  идеяны  халықтың  ортасынан  алып,  психологиялық  мəнді  шығарманы 
қоғамдық  жағдайларға  сəйкестендіре  суреттейді.  Əңгіме  тақырыбы  жазушы  көкірегіне 
тың ойдың ұялауынан туындайды. Қаламгер өзі өмір сүрген уақыт тынысымен ілесіп, ең 
өзекті  мəселелерді  саралап,  шығарма  тақырыбының  өзегіне  айналдыра  білді.  Замана 
тынысын,  замандас  бейнесін  айта  келе,  өзекті  мəселенің  тартыс  желісін  жүйелеп  əкеліп 
жазушы əңгіме соңында шағын мазмұнмен терең ойларды зерделеді. 
Əр заманның айтылуға тиісті шындығын, дəуір тынысын ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін – 
қаламы  ұшқыр  қаламгер,  ал  əдебиеттің  көсегесін  көгертетін – көркем  проза.  Əдебиет – 
адам  тану  ғылымы.  Ал,  əдебиеттің  негізгі  нысаны  адам – кейіпкер.  Жазушы  оқырманға 
кейіпкерді танытуы қажет. Танытудың түрі көп. Солардың бірі – кейіпкерді толыққанды 
танытатын  тек  оның  аузымен  айтылатын  сөздері.  Сонымен  қатар  шығармадағы  замана 
шындығының көркем шындыққа айналу сенімдігінің бірден бір кепілі кейіпкер сөзі десек, 
жазушы  шығармаларында  əр  кейіпкер  өз  сөйлеу  мəнерімен  дараланады.  Бұл  дегеніміз - 
персонаждардың  рухани-ұждандық  эволюциясы  тұрмысы  мен  іс-əрекеттері  нəтижесі 
арқылы  көрініс  табуының  айғағы.  Б.Мұқай  əңгімелерінде  адам  мінезінің  сан  қыры 
қоршаған  ортамен  байланысқа  түскен  сайын  жан-жақты  ашыла  түседі,  адамгершілік 
тұлғасы  кеңейеді.  Кейіпкердің  жан  дүниесі  шығарма  барысында  толығымен  ашылады. 
Жазушының  шығармаларының  өн  бойынан  баяндау  мəнеріндегі  табиғилық,  образ 
мінездеуіндегі  өзгеше  сүйіспеншілік,  мəнерлі  ерекшелік,  адам  сезімдерін  дөп  басып 
суреттеудегі  өзіндік  ерекшелігі  анық  аңғарылып  тұрады.  Өйткені,  жазушы  əрбір 
шығармасына жауапкершілікпен қарайды. Қайсыбір туындысында да өз халқына, ұлтына 
деген сүйіспеншілігі мен жанашырлығы қатар өріліп жатады. Айналадағы болып жатқан 
уақиғалалар тізбегін кейіпкер болмысымен байланыстырып, өрнектей келе азғындық пен 
адамгершілікті, жақсылық пен жамандықты, жауыздық пен мейірімділікті, надандық пен 
көрегендікті  шендестіре  қозғайтын,  философиялық  мəні  терең  шығармалар  жазған. 
Жазушының көркемдік жағынан да, мағыналық тереңдігі жағынан да адамның ішкі жан-
дүниесін,  күйініші  мен  сүйінішіндегі  өзгерістерді  бейнелеп  көрсетіп  қана  қоймай, 
адамгершілік  қасиеттерді  мазмұндайтын  туындылары  өмірдің  сырлы  сипаттарын  алға 
тартады.  Əңгімелерін  талдау  барысында  жаңаша  сипаттағы  көркемдік  ізденістерге,  осы 
жолдағы  өзіндік  жетістіктерге  қол  жеткізгенін  байқаймыз.  Өйткені,  қашанда  қаламгер 
шеберлігі адам образын, кейіпкер сезімдерін нанымды жеткізе білуіне қарай танылатыны 

96 
 
белгілі.  Жазушы  көркемдік  құрал  мен  əдіс  тəсілді  табиғи  жолмен  тұтастырып, 
шығармадағы адам характері, бүгінгі замандас бейнесін жан-жақты ашуға тырысады. 
Бүгінде  жоғары  буын  қаламгерлердің  біріне  саналатын  Баққожа  Мұқайдың  қайсыбір 
көркем  дүниесі  болмасын  əлеуметтік  мəні  терең  ойларды  мадақтап,  оқырман  көкірегіне 
мəнерлі  мазмұндарды  ұялата  алады.  Сонымен  қатар,  жазушының  əрбір  шығармасы 
көркемдік  тұрғыдан  қарағанда  ерекше  сипатқа  ие,  əрбірінен  əртүрлі  ізденіс  ізімен 
жаңашылдық  лебі  аңғарылатын  суреткер  талантының  жемісі.  Осы  тұрғыдан  келгенде, 
жазушы  шығармашылығы  шын  мəніндегі  терең  түсінуді,  салмақты  саралауды  қажет 
ететін  қатпарлы  əлем.  Əңгіме  атты  шеберлік  мектебінен  шыңдалып  өскен  қаламгер 
əңгімелері  өз  бағасын  алған,  мазмұны  жағынан  дəл  бүгінгі  қоғам  тұрмысына  жақын 
көркем  дүниелер.  Сондай-ақ,  қаламгер  шығармашылығында  замана  тынысы  жоғары 
көркемдікпен  түйінделіп,  авторлық  идея  мейлінше  анық  мазмұндалады.  Б.  Мұқайдың 
табиғи  талантын  ұштап,  үнемі  ізденіс  үстінде  болуы  қаламгердің  əрдайым  жаңа 
қырларынан көрінуіне мүмкіндік береді. Əңгіме жанрынан бастап, повесть, романға қалам 
сілтеген  жазушының  кез-келген  туындысының  сарқып  құяр  ұясы  ұлттық  таным  мен 
халықтық  болмысқа  тіреліп  жатады.  Қаламгер  қолтаңбасына  адам  характерін  терең 
философиялық  ойларымен  тербеп,  саяси  оқиғаларымен  байланыстыра  отырып  кескіндеу 
тəн.  Қаламгер  өзі  өмір  сүрген  дəуірдің  өзекті  проблемаларын  көтере  отырып,  тың 
замандас  бейнесін  бейнелейді. “Жеке  бастың  мүддесінен  мемлекеттің,  егемен  елдің 
мүддесі  жоғары  тұруы  керек” [2, 7 б.] – деп  түсінетін  жазушы  халықтың  əлеуметтік-
қоғамдық  мəселелерін,  замана  ақиқатын  шығармалаларының  басты  арқауына 
айналдырды.  Оқушы  қауымға  нанымды  оқиғалалар  тізбегін  тың  өрнектермен  батыл 
суреттеп,  көптеген  амал-тəсілдерді  ыждаһаттылықпен  пайдаланады.  Күнделікті  өмірдегі 
сан қилы жағдайлар мен тағдырларды қиюластыра байланыстырып, поэтикалық ізденістер 
нəтижесінде  философиялық  тəрбиелік  мəні  терең  сипаттағы  қаламгер  əңгімелері  кейінгі 
көлемді шығармаларының іргетасы іспеттес. 
Б.Мұқай  əңгімелерінде  де  жалпы  адамға  тəн  құндылықтардың  замана  шындығымен 
таразылануын – ұлттық  рухани  болмыстың,  қадір-қасиеттің  терең  тамырын  танытуға 
деген ұмтылысы көрініс табады. 
Көркем шығарманың басты сипаты – адамгершілік қасиеттерге барып тіреледі. Көркем 
шығарманы  оқыған  адам  қандай  адамгерлішік  сынды  ізгі  қасиеттерді  бойына  сіңіріп, 
жақсылыққа  жақындап,  жамандықтан  диренуі  тиіс  екендігін  шығарманы  оқығанда 
ұғынатындай  дəрежеді  болуы  шарт.  Адам  мінезін,  жан-дүниесін  рухани  ұлылыққа  дейін 
шыңдау – көркем  əдебиеттің  негізгі  қызметі.  Көркем  əдебиет  ең  алдымен  адамның  ішкі 
ойының  дөп  басып,  нақ  қалпында  нанымды  суреттеліп,  оқушы  жүрегіне  жол  табуын 
ескереді.  Шығарма  бойында  адам  жанын  тебірентерлік  шынайы  адамгершілік  пен  ар-
ождан  философиялық  толғамдармен  көмкеріліп  жатса,  ол  қаламгер  ізденісінің  жемісі. 
Б.Мұқайдың қаламгерлік ізденістерінің негізгі өзегі мен бастау-бұлағы неде? Моральдық, 
рухани  ізденістер  суреткердің  тырнақалды  туындыларында  қалай  көрінеді.  Автордың 
халықтық  руханилылықты  алға  тартқан  туындыларының  берер  тəрбиелік  мəні  мен 
идеялық маңызы əңгіме аясына көркемдік əдіспен сыйдыра білген. 
Б.Мұқайдың  қаламынан  туған  дүниелер  аз  емес.  Көркем  шығармалары  заман 
мəселелерін əр қырынан зерделеп, терең мазмұнмен дəйектеледі. Осы орайда жазушының 
көркемдік  сапасы  мен  идеялық  мазмұны  қоғамдық  əлеуметтік  мəні  бар  күрделі  де 
қомақты шындықтарды көтеріп, соған байыпты тың ойлар түйіндеген «Қара талқан» атты 
əңгімесінің  мазмұндық-құрылымдық  сипаты  терең.  Жасан – бүгінде  қылтамақ  ауруымен 
төсек  тартып  жатқан  қария.  Жалғыз  ұлы  жоғары  жақта  бастық.  Бірақ  осы  «құдайдан 
тілеуін  тілеп  отырған» [3, 8 б.]  жалғызынан  жаны  азапқа  түсіп  жатқанда  көріп  жатқан 
жақсылығы  шамалы  қария  өткен  күніне  авторлық  баяндаумен  шегінеді.  Баяндаудың 
қаламгер  суреттеу  тұрғысы  туралы  ғалым  В.  В.  Виноградовтың  “Рассказчик – речевое 
порождение  писателя  и  образ  рассказчика,  который  выдает  себя  за  “автора”, - форма 
литературного артистизма писателя. Образ автора усматривается в нем как образ автора в 

97 
 
твормом  им  сценического  образа…  В  силу  этого  образ  рассказчика  колеблятся,  иногда 
расшираясь  до  предела  “образа  писателя”, “автора”.  Соотнешения  между  образом 
расказчика  и  образом  “автора”  динамично…  Динамика  форм  этого  соотношения  меняет 
непрестанно  функции  основных  словесных  сфер…”[4, 122-123 с.]  дейтін  пікіріне 
сүйенсек,  жазушы  кейіпкерінің  “шіркін-ай,  бір  уыс  қара  талқан  болсашы.  Бір-ақ  уыс…” 
деп  ойлады.  Тамсанып  еді,  сілекейі  шұбырды.  Мұрныны  қара  талқанның  иісі  қытықтап, 
ұзақ тамсанды. “Бір уыс қара талқанға зар болдым-ау ақыры” [55, 8 б.], - дейтін сөздерінде 
терең салмақ жатқанын аңғарамыз.  
Жасан шалдың қара талқанға аңсары ауғалы біраз күн. Талқанды қорек етсе ауруынан 
ада-күде  арылып  кетердей  болады  да  тұрады.  Мұнысын  ұлына  айтуға  қаймығады. 
Жəнібектің  мінезі  морт.  Жəне  оның  талқан  табатын  жері  де  жоқ” [3, 9 б.].  Осы 
қиналыстың  құшағында  жатқан  кейіпкер  өткен  күн  елесімен  ой  жүгіртуі  арқылы 
оқырманға  ашыла  түседі.  Əңгіменің  əлеуметтік  салмағын  бағдарлау  кейіпкер 
характерімен, психологиясынан көрінеді. Бір уыс қара талқанға зар болып жатқан Жасан 
қарттың қиналысы баласы Жəнібекке шыбын шаққан құрлы əсер ете қоймайды. Ал, келіні 
Рауза  қарияға  тіпті  қарамайды.  Шығармада  безбүйрек  ұл  мен  ұятсыз  келін  образы  жан-
жақты  бейнеленеді,  қарияның  немересі  Дастан  образы  қосалқы  тұрғыда  қарастырылады. 
Алайда  осы  образдың  əңгімедегі  жазушы  жақтап  отырған  ізгілік пен  мейірімнің  көрінісі 
ретінде  бағасы  зор.  Əңгіме  басында  атасының  бөлмесіне  кіріп  жағдайын  сұраған 
немересінің  сөзіне  оқырманның  іші  жылып,  үміті  оянады. “Сыртқы  есік  ашылғандай 
болды. Кірген адамның кім екенін біледі. “Да-а-с-тан” деп қинала дауыстады. Бөлмеге он 
жасар қара тəмпіш кірді. 
- Су ішесің бе ата! – Шал үнсіз бас изеді. Дастан əкелген орта кесе суды сарқып ішті, 
құсқан  жоқ,  маңдайынан  бұрқ  етіп  суық  тер  шықты. “Е,  тəубə!”  деп  күбірледі  ол.  Бойы 
сергіп,  бір  қиырда  жылтырап  көрінген  жалғыз  шырақ  жақындай  түскендей  шабысынан 
жаңыла беретін жүрегі лүп ете түсті. Өзіне бөтен көзбен шошына қарап тұрған немересіне 
мойын  бұрап,  ептеп  езу  тартты  да  бара  ғой  дегендей  кеудесінен  итерді.  Дастан  соңына 
жаутаңдай  қарап,  бөлмеден  шығып  кетті” [3, 8 б.].  Автор  алып  отырған  идеяда  ата-
анасына  жаны  ашымайтын  сүйкімсіз,  мансапқа  берілген  ұл  мен  келін  бейнесі  арқылы 
оқырман  жүрегіне  қаяу  түсіп,  көңілі  қобалжыса,  немеренің  қылығы  мен  ата  мен  немере 
арасындағы  бір  сəттік  жылылыққа  куə  болу  арқылы  көңілі  марқаяды.  Қария  өмірінің 
жалғасы  бар  екендігіне,  қайырым-мейірімнің  жоғалмайтындығына  көңіл  тоқтатады.  Осы 
қайырымдылықтың  негізіне  немересін  қоюының  өзінде  көп  мəн  жатыр.  Автор  өзінің 
қаламгерлік  ерекшелігі  мен  терең  талантының  нəтижесінде  айтар  ойын  түсінікті,  əрі 
оқырманға нанымды жеткізе алады. Келіні мен баласына күні қарап қалған ауру қарттың 
жан-күйзелісі  арқылы  қоғамда  белең  алып  бара  жатқан  ата-ана,  отбасының  күрделі 
проблемаларын көтеріп, соған байланысты философиялық ойлар таразылайды. Автор осы 
мəселелерді  кейіпкерінің  жан-дүниесіндегі  өзгеріс,  сезімдер  арқылы  жеткізеді. 
Халқымыздың  дəстүрлі  салтына  жат,  күнделікті  күйбең  тіршілікте  ата-анасынан  безген 
безбүйрек бала проблемасы жазушының нысанасына алынып, қоғамның нақты шындығын 
кейіпкерінің  өмірге  көзқарасы,  дүниетанымы  арқылы  береді.  Осы  əңгімедегі 
кейіпкерлердің  психологиялық,  рухани,  адамгершілік  мəселелері  арқылы  заман  тынысы 
терең танылады. Соңғы дəмі таусылуға жақын қалған Жасан қарттың  бір аңсары – қара 
талқан болады. Дегенмен, ауру қарт осыны өз баласына айтуға қаймығады. Себебі, «ата-
анамның  қабағына  қарайын  деген  ұл  жоқ» [3, 8 б.].  Автор  қарт  күйзелісін  тереңдете 
отырып,  безбүйрек  Жəнібек  образын  аша  түседі.  Жазушы  Жəнібек  характерін  сомдау 
жолында  пайдаланған  əрбір  көркемдік  деталь,  амал-тəсілдерді  жазушы  өз  орнымен, 
мүмкіндігінше,  негізгі  идеяны  жан-жақты  мазмұндауға  қолданады.  Кейіпкер  келбетін 
өрнектеудегі  қаламгер  ізденістері  өмір  шындығын  көркемдік  шындыққа  айналдырған 
жазушы  шеберлігінің  нəтижесі  екені  анық.  Қаламгер  Жəнібек  образын  арнайы  бір 
əрекеттермен  немесе  портретін  сомдап  оқушы  көз  алдына  келтіруге  тырыспай-ақ,  қарт 
жан-дүниесінде  болып  жатқан  арпалыс  ой-толғаулармен  жеткізе  білуі  еді.  Осы  Жəнібек 

98 
 
əкесінің жанына келіп біраз отырып кетеді, бірақ əкеге деген жылу жоқ. Автор ол жөнінде 
аз ғана жылдың ішінде тасы өрге домалап, абыройы өсіп, бір трестке бастық болғандығын 
баяндайды. «Орталықтан үй алды, төрт бөлмені шет елдік мебельдерге толтырып қойды. 
Бəрі  бар,  бəрі  жетеді.  Бірақ  шалдың  көңілі  əмсе  олқы.  Қашан  да  осы  үйде  бірнəрсе 
жетпейтіндей болып тұрады. Жиырма жыл  бойы араның ұясындай екі бөлмеде тұрғанда 
да  бұлай  жабырқаған  емес-ті...  Иə,  ол  кезде  табысы  аз  еді,  бірақ  негізгісі  бар  болатын, 
қазір  артық  нəрсе  көп,  негізгісі  жоқ.  Жылылық  жоқ» [55, 8 б.].  Осы  бір  үзінді  арқылы 
өмірдің тірегі дүние мен мансап емес, кез-келген шаңырақтың шуақ шашыратар шырағы 
ата-ананың  перзентіне,  перзентінің  ата-анасына  деген  мейірімі,  жылуы  екендігіне  назар 
аудартады. О баста перзентінің ештеңеден мұқтаждық көрмей, емен-жарқын өмір кешуін 
ғана  ойлап,  бала  тəрбиесіндегі  кеткен  кейбір  бармақ  тістететін  жайттарға  мəн  бермеген. 
Шығарманың  басты  кейіпкері  төрінен  көрі  жақын  қалған  Жасан  қарт  үшін  бəрі  де  кеш. 
Туындыдағы  басты  авторлық  ұстанымның  бұлақ-бастауы  да,  арнасы  да  осыған  саяды. 
Жазушы  кейіпкер  ой-толғанысы  арқылы  оқиғаны  өрістетіп,  көркем  тəсілдерді  орынды 
қолдану  барысында  шығармаға  эстетикалық,  əлеуметтік – философиялық  жүк  артып 
қояды.  Қарияның  жалғыз  ұлының  əкесіне  деген  мейірімінің  жоқтығы,  жылуының 
болмауы  кейіпкердің  жан-күйзелісі  ішкі  монолог  арқылы  шынайы  жеткізілген.  Қарттың 
жан-дүниесі,  ішкі  ой  толғамы  авторлық  баяндаулармен,  ішкі  монологтың  орынды 
қабысуымен  шешімін  тапқан.  Б.Мұқай  аталмыш  əңгімеде  əрбір  кейіпкерін  кескіндеп, 
өрнектеумен  қатар,  оның  аузына  ой-санасының  таразысы  болар  сөздерді  салып  береді. 
Сондықтан  да,  оқырман  олардың  əрбір  сөздерінен  таным-талғамын,  мақсат-мұратын,  ең 
бастысы  адамдық  тұлғасын  толық  тани  алады.  Əрбір  жазушының  адамның  қартайған 
шағын  суреттеуі  арқылы  өткен  мен  бүгінгінің  арасын,  ұрпақтар  арасындағы  байланыс 
сипаттарын  дəйектеуі  əрқилы  десек  те  тəрбиелік  мəні  мен  айтар  ой  астары  үндесіп 
жатады. Бүгінгі заман келбетіне   қалам тербеген қаламгерлеріміз жаппай тың көркемдік – 
эстетикалық ізденіс бағытында жұмыс жасауда. 
Біз  ғылыми  мақаламызда  замана  шындығын,  бүгінгі  қоғамдағы  əлеуметтік  мəселенің 
түйінін  өз  көркем  туындыллар  арқылы  көркемдей  білген  қаламгер.  Қоғамдағы  тəрбие 
мəселесінің шығу төркінін, белең алуын, немен аяқталарын өзіндік көзқараспен дөп басып 
жеткізе білген. Осы тұрғыда көркем туындыларының маңызы өте зор. 
 
Резюме 
В статье рассматривается роль казахской литературы в национальном воспитании. 
Summary 
In article is considered the role of the Kazakh literature in national education. 
 

жүктеу/скачать 6,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: