ҰСТАЗҒА ҚҰРМЕТ – ШƏКІРТКЕ МІНДЕТ

 
ҰСТАЗҒА ҚҰРМЕТ – ШƏКІРТКЕ МІНДЕТ 
(Ұстазым Сыдықов Тұрсын ағайдың 70-жылдық мерейтойына) 
 
Құрманғали А.К. 
Педагогика ғылымдарының магистрі, 
«Ұлттық тəрбие» журналының 
жауапты хатшысы 
Есимбекова Д.Б. 
І.Жансүгіров атындағы Жетісу  
мемлекеттік университетінің оқытушысы 

99 
 
 Əр адам есі кіре бастағаннан дүниені танып-білуге, 
үйренуге талпынады. Бір қызығы, бұл дүниеден хабарсыз жаңа туған сəбиден 
есейе келе, əлемді аузына қаратқан дана да, ойшыл да шығады. Осынау ақыл 
толыстырып, білімін шыңдау сапарында ол бір адамға ерекше қарыздар екенін 
сезінеді. Ол - ұстазға. 
Ұстаз - шəкіртін  өмірге  баулушы,  оған  өмірлік  азық  боларлық  пайдалы  білім  мен 
жанына  ізгіліктің  нəрін  егуші,  жақсы  мен  жаманды,  обал  мен  сауапты  үйретіп, 
адамгершілік  қасиеттерді  сіңіруші,  өзінің  тəжірибесімен  бөлісетін  жанашыры  əрі 
ақылшысы.  Бір  сөзбен  айтқанда,  бүгінгі  қоғамды  ертең  алға  сүйрейтін  озық  ойлы  адам 
тəрбиелеуші, өз уақытын аямай, өзгенің бақытын аялаушы жан. Бұл француз ойшылының 
даналыққа толы сөзі нағыз Тұрсын ағайдың ұстаздық бейнесінің үлгісіндей.  
Егеменді  еліміздің  болашағы – жас  ұрпақтың  тəрбиесі  мен  білімінде.  Қазіргі  таңда 
мемлекетімізге  өз  ісінің  жетік  шебері,  зерттеуші  ғалым,  ғылым  тілімен  айтқанда 
əдіснамалық  мəдениеті  қалыптасқан,  өз  мамандығының  шебер  маманы  қажет.  Себебі, 
мемлекетіміз  өз  бетімен  ізденіп  жұмыс  істейтін,  қазіргі  қоғамның  даму  барысында, 
саясаттың  да  экономикамен  қатар,  өз  халқының  тарихын  да,  тілі  мен  əдебиетін  сүйсіне 
оқитын болашақ ұрпағына мақтана жеткізетін ұрпақты талап етіп отыр. Білім беру ісінің 
түпкі мақсаты – қоғамға жақсы адам тəрбиелеп беру. 
Бүгінгі  таңда  І.Жансүгіров  атындағы  Жетісу  мемлекеттік  университеті  еліміздегі 
жоғары  оқу  орындары  мен  ғылымның  өрістеп  дамуымен  қатар,  біртуар  азаматтарды  
тəрбиелеудегі алатын ерекше орны бар білім ошақтарының қатарында. Мемлекетіміздегі 
бұл  аталған  тұғыры  биік  оқу  орны  еліміздегі  жоғары  білім  беру  саласының  алтын 
діңгектерінің  бірі  десек  те  артық  айтқандық  емес.  Міне,  осындай  алтын  шаңырақтан 
ұшқан  мыңдаған  түлектерді  білім  нəрімен  сусындатып,  сол  шаңырақтың  ғылыми 
баспалдағынан  өзіндік  бағыт-бағдармен  ғылымның  шыңына  жетелеген  филология 
ғылымдарының  докторы,  профессор,  академик  Сыдықов  Тұрсын  Сыдықұлының – қазақ 
əдебиеттану  ғылымында  өзіндік  орны  бар  тұлға  екені  баршамызға  аян.  Өмірде  жаны 
жайсаң, адам баласына деген қамқорлығы мол, қызғаныш пен арам ойлылығы жоқ, кішіге 
əрқашанда құрметпен қарайтын жақсы адамдар кездеседі екен. Сондай пейілі кең, көңілі 
ақ,  ғалым  ағаларымыздың  бірі  Тұрсын  ағай  дер  едім.  Ағайымның  ғылымға  деген 
сүйіспеншілігі,  оған  адалдығы,  жалықпайтын  ізденімпаздығы,  өмірге  деген    шынайы 
құштарлығы  сынды    қасиеттері  маған  ғана  емес,  барлық  шəкірттеріне  үлгі.  Ағайымның 
мінезінің жайсаңын-ай, мені таң қалдырды. Осы бойындағы мінездің қалыптасуына ұзақ 
жылдық  ұстаздық  еңбегі  мен  ғалымдық  ізденісі  бір  арнаға  тоғыстырып  келе  жатуында 
болса  керек.  Əдебиеттің  киелі  дүниесін  шəкірт  жүрегіне  құйып,  мыңдаған  шəкірттерін 
қолынан ұшырып, тəрбиелеп шығарды. 
Тұрсын  ағайдың    пейілі  мен  ақыл-кеңесіне,  ғылым  жолына  бағыт-бағдар  беруіне  ол 
кісіден  білім  алған  əрбір  ізденуші  мен  студенттер  тəнті.  Ғалым  ағайдың  ұстаздық 
шеберлігінің кəсіби деңгейлігіне, өз ісінің майталманы екеніне дəрісін тыңдап, тəрбиесін 

100 
 
алған студенттер мен ізденушілер көкірегіне таныс. Ағайдың оқыған дəрістері, жүргізген 
семинар  сабақтарының  мазмұны  неғұрлым  терең,  теориялық-идеялық,  ғылыми 
əдістемелік  тұрғыдан  аса  жоғары.  Сондықтан  болар,  Тұрсын  ағайдан  білім  нəрін 
сусындаған  əрбір    студенттер  қауымы  мен  ізденушілер  қауымының  əдебиеттің  киелі 
дүниесінің  жетік  меңгергендігі.  Əрбір,  ол  кісімен  өткен  санаулы  сағаттарымызды  біздер 
үнемдейтінбіз,  ол  кісімен  көбірек  сұхбаттасқан  өте  ұнайтын,  себебі,  ол  кісінің  дəрістері 
өте  тартымды  болғандықтан,  біздерді,  яғни  білім  алушыларды  баурап  алатын.  Ғалым 
ағаймыздың осындай қасиеттеріне тəнті болған біз, сол кісі сияқты болуды армандап, ол 
кісі  тапсырған  əр  тапсырмаларын  тұрақты  оқып,  талдап,  саралап,  семинар  сабақтарында 
өз ойымыздағын көркем тілмен жеткізуге тырысатынбыз жəне  ол кісіден алған өнеге өз  
пікіріңмен сөйлеуді үлгі тұттық. Тұрсын ағай бүкіл саналы ғұмырын халыққа білім беру 
жүйесінде еңбек еткен абзал ұстаздардың бірі. Еңбек жолын Қапал ауданында оқу ісінің 
меңгерушісі,  мектеп  директоры,  аудандық  партия  комитетінде  нұсқаушы,  облыстық 
мұғалімдер білімін жетілдіру институтында кабинет меңгерушісі қыметтерімен бастаған. 
Одан  кейінгі  ғұмырын    барлық  күш  жігерін,  білім  мен  тəжірибесін,  шығармашылық 
мүмкіндіктерін жоғары білікті əдебиетші мамандар дайындауға арнады. Ғалым ағай 1975 
жылы  ҚазПИ-дің  қазақ  əдебиеті  кафедрасының  аспирантурасына  қабылданады. 1978 
жылы    кандидаттық  диссертациясын  қорғайды.  Ал 1997 жылы  докторлық 
диссертатциясын  қорғаған.  1978  жылдан 2002 жылға  дейінгі  саналы  ғұмырын  Абай 
атындағы  Қазақ  Ұлттық  педагогикалық  университетінде  ассистенттен  профессор 
дəрежесіне дейін көтеріліп, жауапты қызметтерді атқарған. Ал 2002 жылы І. Жансүгіров 
атындағы  Жетісу  мемлекеттік  университетіне  ауысып  келіп  кафедра  меңгерді,  қазіргі 
уақытта  сол  мекемеде  «Ілиястану»  ғылыми-зерттеу  орталығының  жетекшісі.  Филология, 
журналистика  мамандықтарға  əдебиеттің  қайнар  көздерінен  лекциялар  оқиды,  жəне  де 
шешендік  өнерден  заң  факультетіне  дəріс  оқиды.  Ағай  дəріс  оқығанда  қоңыр  даусымен, 
түсінікті мақышпен еш нəрсені назардан тыс қалдырмай, талдау, саралау жасап, тереңнен 
қармап,  асыл  ойды  зердемізге  берік,  нық  етіп  құюға  тырысатын.  Ағайдың  осындай 
мағыналы,  мəнді  дəрісін  өз  басым  ерекше  тағатсыздана  күтетінмін,  ыстық  ықыласпен 
тыңдайтынмын. Ағайдың қаламынан «Қазақ тарихи романы», «Қазақ тарихи романының 
көркемдік  тілі», «Өңінде  тұлпар  мінгендер», «Талант  тағылымы», «Ізгілік  сабағы»  атты 
кітаптары  жарық  көрген.  Профессор  С.  Мақпыровпен  бірігіп  колледжге  арналған  екі 
бөлімнен  тұратын  «Қазақ  əдебиеті»  оқулықтарын  жазды, «Қазақ  əдебиеті» 
хрестоматиясын шығарды. 700-ден астам ғылыми-зерттеу мақалалардың авторы. Жуықта 
ғана  ЖМУ-дың  тікелей  демеушілігімен  «Қазақ  тарихи  романының  поэтикасы»  деген 
көлемді еңбегі жарық көрді. 
Ғалымның  саналы  ұстаздық  өмірі  кімге  болсын  үлгі  боларлықтай.  Ол  кісінің  сөйлеу 
мəнерінен,  мінезінен,  киім  киісінен,  жүріс-тұрысынан,  қадір-қасиеттерінен  ол  кісінің 
жоғары  интелегентті  жан  екендігі  байқалады.  Ағайдан  бір  байқағаным  əрбір  іске 
сабырлықпен  қарайды  жəне  қарамағындағы  үлкенді-кішілі  оқытушылар  мен  студенттер, 
ізденушілерге  дауыс  көтеріп  сөйлегенін  көрген  емеспін.  Ол  кісіні  осындай  қасиеттері, 
ұстамдылығы, байсалдылығы, кішіпейілділігі, өз еңбегіне адалдығы ерекшелеп тұрғандай, 
оны академиялық кең білімі де дəлелдейді. 
Сыдықов Тұрсынның есімі ескеріліп, ғылымға, əдебиетке қосқан елеулі үлесі елінің 
мұратына  бөленуде.  Ол  кісінің  ұлағатты  ұстаздық  қызметі    əр  шəкіртінің  жүрегінде  үлгі 
боларлықтай.  Əр  ұстаздың  ең  басты  жетістігі – шəкірттерінен  алғыс  алу  деп  ойлаймын. 
Ұлы  Абай: «Адамның  адамшылығы  жақсы  ұстаздан»  демекші,  осы  ұлы  ұстазыма 
алғысымды  білдіремін.  Тұрсын  ағай  ғылымның  шыңына  жеткен,  əдебиетші-ғалым. 
«Ұстаздық  еткен  жалықпас,  үйретуден  балаға» - дегендей,  Тұрсын  ағай  қашан  барсаңда 
ешқашан  ақыл-кеңес,  бағыт-бағдар  беруден  еш  жалыққан  емес.  Ұлтының  мұратына 
бөленген,  əдеби  мұра  мен  оның  зерттеу  тұрғысына  сергек  қараған  тұлға.  Сіздің  еңбек 
жолыңыз  сан  қырлы.  Еңбекке  ерте  араласып,  ұлағатты  өмір  мектебінен  өттіңіз.  Шəкірт 
тəрбиелей жүріп, ұстаздығыңызды шығармашылық жұмыспен ұштастыра білдіңіз.  

 
ар
ғұ
С
В ст
науку
Th
I.Zha
contr
 
 
М
Та
ныға
белг
тəуел
Мем
жолы
сенім
қада
атасы
жəне
шалқ
Тұрсын ағ
Өнеге боп
Көп болса
Жетпіс  ж
рнаймыз.  С
ұмыр, отбас
Статья пос
татье говор
ку в сфере о
he article 
ansugurov. 
ribution to s
1-сур
Мағынасы:
аңның  ату
айып келе ж
ісі.  Ақ  ор
лсіздігімізд
млекетімізд
ындағы  ад
мге толы ұл
амы,  ханны
ы қазақ дем
е  айбынды
қыған  дəул
ғай құтты б
п біздерге қ
а елулерге 
жасқа  ұқсам
Сізді  мерей
сыңызға ам
священа ака
рится о его
образовани
is devoted
The article
science in th
рет. Қазақты
: 
уы-тəуелсіз
жатқан тəу
рданың  тұр
ді  нығайту
дің  ұлы  бе
дамзат  дем
лы мұратты
ың  қара  қа
мократиясы
ы  Ақордан
летіміздің 
болсын жет
қалды ісіңі
келді-ау де
май  тұр  ке
йтойыңызб
мандық тіл
адемику Ж
о ценных ка
ия. 
d to Acade
e says of h
he field of te
ың алтын д
з  азаттыққа
уелсіздік за
рысы - ме
у  жолындағ
ерекесі  Нұр
мократиясы
ы мемлекет
асқа  жолын
ымен, адам
ның  алшын
белгісі.  Ақ
10
тпісіңіз, 
із. 
еп ем, 
елбетіңіз  –
бен  құттық
ейміз! 
Рез
ЖГУ им. И.Ж
ачествах, к
Sum
emician Sy
his valuable
eaching. 
Хан до
дəуірі. Айбы
а  жеткенім
аманымызд
емлекетіміз
ғы  бүгінгі 
рсұлтан  Ə
ының  жұмб
тіміздің ұл
нан  жеңісп
мзат көшін 
нды  саясат
қ  оюлы  үй
1 
деген  жүр
қтай  отыры
 
зюме 
Жансугуров
как человек
mmary 
ydykov Tur
e qualities
ойбысы 
 
ынды Ақ о
міздің  белг
дағы азат кү
здің  төбелі
озат  жетіс
Əбішұлыны
бағын  шеш
лы берекесі
пен  оза  өт
дара даңғы
тын  бейне
й – бейбіт
рекжарды  ж
ып,  Өзіңізг
ва Сыдыко
ка и препод
rsyn Sydyko
as a perso
орданың алш
гісі.  Ашық
үндерімізб
і  төріндегі
стігіміз  тар
ың  тұрысы 
шен  шешіп
і – Елбасым
тіп,  адамза
ыл жолға б
елейді.  Алт
тшілікпен  т
жыр  жолда
ге  зор  ден
ову Турсын 
давателя, о
kovichu'm  b
on and tea
шыны 
қ  жарқын 
ен озат таң
і  Ақ  орда
ралғандығы
–  ақиқатт
п  шебер  б
мыздың ері
ат  демокра
бастап келе
тын  үй – 
тұрақтылы
арын  өзіңі
нсаулық,  ұз
Сыдыкови
о его вклад
burning the
acher, and 
көк  аспан
ңдарымызд
ның  төрін
ының  белг
тың  ақтаңд
білеген,  бер
ік тұлғалы 
атиясының
е жатқанды
алып  қуа
ықтың  белг
зге 
зақ 
ичу. 
де в 
em. 
his 
н – 
дың 
нен, 
гісі. 
дақ 
рік 
оң 
əз 
ығы 
аты 
гісі. 

 
Əппа
сенб
М
дойб
2-
 
3-
Қ
С
О
Ба
бейт
кесте
 
ақ құлап ж
бейтін тенте
Мемлекетім
бысының ал
-сурет. Хан
-сурет.  Хан
ырандары 
еркелері сү
Оюлары иіск
ас аяғы түй
таныс  қызд
есі (4-сурет
жатқан үй –
ектердің бе
міздің  ұлы 
лғашқы үлг
н дойбысын
н дойбысы
қағысқан, 
үзіскен. 
кен  
йіскен... мы
дай  қып-қы
т).  
– қазақтың
елгісі. 
берекесі  Н
гісі қазір Т
ның алғашқ
ының ханда
Хан дой
ынау алдар
ызыл,  жер 
102
азат таңда
Нұрсұлтан 
Талдықорға
қы үлгісі 
арға арналғ
йбысы тура
рыңыздағы 
əлемде  жо
2 
арына, озат
Əбішұлын
ан қаласынд
 
 
ан үлгісі 
 
алы жалпы
кесте, адам
оқ  таңғажай
т күндеріне
а  көрсету 
да сақтаулы
ы түсінік 
мзат баласы
йып  жаңал
е ермейтін
үшін  дайы
ы тұр (2,3-с
ына əлі сы
лық  «хан  д
, болашағы
ындалған  Х
суреттер).
ыры мен қы
дойбысыны
ына 
Хан 
ыры 
ың» 

103 
 
 
4-сурет 
Құны  өлшеусіз  бағасы  баянды  ата-бабаларымыздың  асқақ  ақыл  парасатынан  қалған 
қасиетті  көздің  қарашығындай  табылмас,  таптырмас  ақыл  парасаттың  мұрасы, 
руханиятымыздың ұлы ордасы. 
Абай да: «Қазаққа бір ауыз сөз қоса алмадым», - деген еді. Хан дойбысын тапқырлап 
жаратуыма қазақтың руханияты жəне сөз құрылымы негіз болды. 
Хан  дойбысының  ең  таңғажайыбы  оның  кестесінде.  Кестеде  «астрономиялық» 
жұлдыздық  танымдардан  бастап  философия,  экономика,  ғылым,  мəдениет,  саясат 
мемлекет  құру  жүйесі,  демократия,  капитализм  сияқты  тағы  басқа  сан  алуан  өнердің 
саласын  бір  тұғырға  тоғыстырып  жатады.  Керек  десеңіз  он  сегіз  мың  ғаламның  тілін 
қазақтың  сөзінде  шешіп  беруге  негіз  салады.  Хан  дойбысы  баяғы  бағзы  заманнан  бері 
хандардың, билердің, байлардың ел басқару мемлекет құру ақылдарын сын тезіне түсіріп 
сынайтын  ақыл  парасаттың  майданы  болып  келген  бүл  күнде  жалғасын  таппақ.  Хан 
дойбысы жалпы он жылдан астам уақытта қазақтын руханиятын қадала бағып байқаумен 
сан  сараптау  салыстыру  барысында  жоқтан  барлыққа  келді.  Кестедегі  қазақтың  оюлары 
мен  өрнек  сызықтары  ашық  көк  түсті  болады  да,  ақ  түстің  үстіне  төселеді.  Кестеге 
тігілетін  ерсілі-қарсылы  үйлері  болады.  Ол  үйлер  қазақтың  түрлі  түсті  оюларымен 
өрнектелген болып, биіктері мен жүйріктерін, үлкендері мен кішілерін түсті оюлар жəне 
шаңырақтың түсі арқылы айырып жүріс шарттарына жүгіне отырып өз ақылын сынамақ 
байқамақ  болған  ер  азамат  сайысып  додоға  түседі.  Жеңгені  ерулік  алып,  хан  болып  ел 
сұрайды, жеңілгені айып төлеп ел болады. 
Жүрістің  шарттарындағы  бізді  таң  қалдырып  қызықтыратыны  жапонның  түймелері, 
индияның  шахматы,  қытайдың  патшалық  сайыс  дойбыларындай  «империялық» 
қағанаттық жүйемен құртып жоюға жол берілмейді, қайта жеңгенін жеңілгені мойындап, 
ел  болып  қосылуға  жол  береді.  Міне  бұл  хандық  жүйемен  арысуға  «Демократиялық 
қағидаға»  шақырады.  Демократияның  əз  атасы  қазақтың  руханиятында  жатқандығын 
аңғартады. 
Хан дойбысы балалар мен жас өспірімдердің ақыл өрісінің жетілуін тездетіп ойларын 
сан саққа жүгіртіп амал əдіс тəсілдерін жаттықтырып шыңдайды. Бала бастан балаларға, 
жастарға  рухани  саясатпен,  экономикалық  саясат  жəне  əскери  саясаттың  мемлекет 
құрудағы  өз  қасиетіне  сай  орындары  бар  екендігін  аңғартып,  жан  жақты  сай  салалы  іші 
бүтін сырты түгел болуға жетелеп үйретеді. Сонымен қатар есті текті салқамды сабырлы, 
берекелі опалы мінез қалыптастырып есеюін тездетіп ақыл қондырады.  
 
Айтып  тауыса  алмас басқа  қасиеттері  жетерлік.  Қысқасы  елдегі  үш  надандықтың  бірі 
болған  саяси  надандықтың  орнын  толтыруда,  қосатын  үлесінің  орны  бөлеқ.  Қазірше 
мемлекетіміздің  өнер  еңшісін  қорғау  мəселесі  шектеулі  де  əлсіз  болғандықтан,  сырлары 
айтылмай қысқаша таныстырылып тұр.  Алла бұйыртса мемлекеттің тарихи-мəдени мұра 
бағдарламасына  ұлттық  спорт  түріне  енгізіліп  жетілу  баптары  мемлекет  тұрғысынан 

104 
 
қаржылай  қолдау  тапса,  көп  ұзамай  көпшілік  өз  үйлеріңізде  жата  жамбастап  танысып 
білісе жатарсыздар. 
Ақыл мəңгі билемек  
өнер озып сүйремек  
айтысып туған замандар  
Ерден езің күйремек... 
Қасиеті туралы 
Енді осы хан дойбысының негізгі қасиетіне тоқталып өтейік. Олар: 
> Аталардың асқақ мұраты.  
> Бабалардың баянды мұрасы.  
> Адамзатқа ортақ мəдениет.  
> түркілердің ортақ мəдени мұрасы  
> жалпы адамзат рухани қазынасының атасы.  
> Адамзат астрономиялық танымының атасы.  
> Адамзат философиясының атасы қазақ философиясының баяны.  
> Адамзат демократиясының əз атасы қазақ демократиясының баяны.  
> Қазақ демократиясының белгісі.  
> Адамзат билік жүйесінің құпия шежіресінің баяны.  
> Қазақ хандығының құпия шежіресінің баяны.  
> Адамзат дойбы ойындарынын атасы демократиялық ойын түрі.  
> Қазақ философиясын тіктеп білім тəуелсіздігін түбегейлі қолға келтіреді.  
> Үшінші дүниежүзілік мəдениет төңкерісінің өрісіне бастайды.  
> Болашақтағы тапқырланатын биокомпьютердің техникалық негізін қалайды  
> Қазақша компьютерлік бағдарламасының ең кемелді үлгісін қалыптастырады  
>  Біздің  бүгінгі  қиялымыз  жетпейтің  болашақтағы  жаңа  білім  мен  жаңа  ғылым 
техникасының құдыретті өрісін ашады.  
>  Алты  миллиярд  адамзатта  жоқ  тұңғыш  жаңалық  Қазақстан  Республикасында 
тапқырланып жаңғырған.  
 
Қысқаша түсінік 
Ұлтымыздың  асыл  мұрасы,  дəстүрлі  рухани  спортымыздың  бірегейі  болған  «Хан 
дойбысы» ұлттық ойынын таныстырмақшымыз.  
Міне, көріп отырғандарыңыз Хан дойбысы ұлттық ойынымыз. Сіздердің  алдарыңызда 
тұрған бұл кесте – Хан дойбысының кестесі. Ал мынау Хан дойбысының үйлері: 
 
 
5-сурет 
 
Хан  дойбысы 2008 жылы  президентіміздің  тікелей  қолдауымен  мемлекетіміздің 
дəстүрлі  рухани  спортының  қатарына  кіріп,  спорт  министрлігінің 2008 жылы  қаңтар 
айында  шығарған  бұйрығына  сəйкес,  ұлттық  ойынды  кеңінен    насихаттау,  дамыту 
мақсатында:  Астана,  Алматы,  Петропавл,  Алматы  облысында,  Талдықорған  қаласында 
жаттықтыру  шаралары  жүріп  жатыр.  Міне  бүгін  сіздердің  алдарыңызға  келіп.  Əр  жылы 

 
респ
облы
Респ
респ
 
А
жағы
 
А
көлд
ден 7
 
О
ұяшы
жалп
 
9-
публикалық
ыстан  «Жү
публикалық
публикалық
Алдарыңызд
ындағы 9 тү
Ал,  хан  ке
денеңінен 1
7-ге дейінг
Оң  жағында
ық,  бұл – 6
пы кесте бе
-сурет         
қ  жүлделі 
үзден – жү
қ  жарысқа 
қ жарысқа қ
да  көріп 
үрлі таңбал
стесі,  жал
1-ден 7-ге д
гі 7 сызық, 
ағы 6 ұяш
6  ай  қысты
етіндегі 24 
                  
жарыс  өт
үйрік,  мы
қатыса  ал
қатысып, ө
Хан
отырғанда
лы өрнек, о
лпы, 7 қаз
дейінгі 7 сы
бұл – 7 қаз
шық,  бұл  –
ың  белгісі 
ұяшық – 2
                  
10
ткізіліп    от
ыңнан – т
лады.  Егер
өз білімдері
н кестесіме
арыңыз,  Х
ол – ертеде
6-су
зына, 7 ыр
ызық, бұл 
зынаның бе
7-сурет 8
6  ай  жазд
болып (10
4 сағат 1 тə
                  
5 
тырады.  Ж
тұлпар»  де
р  сіздерде 
іңізді көрсе
ен таныст
Хан  кестес
гі қазақтың
урет 
рыстан  қи
– 7 ырыст
елгісі (8-су
 
-сурет 
дың  белгіс
-сурет),  жи
əуліктің бе
 10-сурет 
Жүлдесі    б
егендей,  оз
сыннан  сү
ете аласызд
тыру 
сі (6-сурет
ң 9 таңбалы
иысып  құр
ың белгісі 
рет).  
сі (9-сурет
иыны 12 ай
елгісі (12-су
бір  миллио
зып  шыққ
үрінбей  өт
дар . 
т).  Хан  ке
ы саны.  
 
ралған.  Кес
(7-сурет). 
т),  ал  сол  ж
й 1 жылды
уреттер). 
он  теңге. 
қан  азаматт
тсеңіздер  о
естесінің
 
сте  бетінд
Ал тігінен
жағындағы
ың (11-суре
Əр 
тар 
осы 
екі 
дегі 
н 1-
ы 6 
ет), 

106 
 
 
9-сурет 
 
10-сурет 
 
11-сурет 12-сурет 
 
 
Кесте  бетінде  ыстық  белдеу,  ыстықтау  белдеу,  қоңыржай  белдеу  жəне  суық  белдеу 
болып,  жалпы  жер  шарының  географиялық  құрылымының  белгісі.  Мына  төрт  бұрышты 
көк  түсті  ою – хан  тағының  белгісі (13-сурет). «Қанатсыз  хан  болмайды,  құйрықсыз  құс 
болмайды» дегендей, ханның екі серігі болады. Оң жағында серкесі, сол жағында қыран 
бүркіті  болады.  Ханның  оң  жағында  ел  жұрты,  сол  жағында  тентегі  отырады.  Ел  жұрты 
билерден,  бектерден,  алаштардан  құралған.  Билері  кілең  көк  түсті,  бектері  қызыл  түсті, 
алаштары қара түсті, ал тентегі түссіз болады. Кестеде екі хандық құрылып, олар: ақ едік, 
көк  едік  болып  алысады.  Қай  жеңгені  жалпақ  дүниеге  билік  айтады.  Жалпы  екі  хандық 
үйлерден құралған. Шаңырағы ақтары – ақ едіктің үйлері, шаңырағы көктері – көк едіктің 
үйлері. Біз шаңырағына қарап үйлерін айырып аламыз.  
 
 
 

107 
 
13-сурет 
 
 
 
Хан дойбысының үйлерімен таныстыру 
Енді  мен  қазір  үйлерді  құрып  көрсетемін.  Жалпы  екі  хандық  үйлерден  құралған. 
Шаңырағы ақтары ақ едіктің үйлері, шаңырағы көктері көк едіктің үйлері (14-сурет). Біз 
шаңырағына  қарап  үйлерін  айырып  аламыз.  Əр  қайсысында  бірден  тентегі  болады,  олар 
түссіз  болады.  Əр  қайсысында  үштен  алты  ханы  болады.  Ханның 4 ою-өрнекті  белгісі 
болады.  Шаңырағы  ақ,  іші  көктері  ақ  едіктің  үйлері.  Шаңырағы  көк,  іші  ақтары  көк 
едіктің үйлері.  
 
 
14-сурет 
 
Қазыр мен ақ едіктің үйлерін құрып көрсетемін. Алдымен Хандарын, билерін, бектерін, 
алаштарын жəне тентегін айырып көрсетемін. Ал онда үлкенінен кішісіне қарай құрайын. 

108 
 
Ханның үлкені көк үй, бұл хан тағында отырады. Одан кейін алтын үй, одан кейін күміс 
үй қонады. 
 
 
15-сурет 
 
Билері  көк түсті  болады. 3 ою-өрнегі  бары  төрде  тұрады,  одан  кейін 2 ою-өрнегі  бар, 
одан кейін 1 ою-өрнегі бары тұрады:  
 
 
16-сурет 
 
Бектері  қызыл  түсті  болады. 3 ою-өрнегі  бары  төрде  тұрады,  одан  кейін 2 ою-өрнегі 
бар, одан кейін 1 ою-өрнегі бары тұрады: 
 

109 
 
 
17-сурет 
 
Алаштар  қара  түсті  болады. 3 ою-өрнегі  бары  төрде  тұрады,  одан  кейін 2 ою-өрнегі 
бары тұрады: 
 
 
18-сурет 
 
Ал тентегі сол жағында қара жұртта тұрады: 
 

110 
 
 
19-сурет 
Үйлердің есігі сызық бойымен алдыға қарайды: 
 
 
20-сурет 
 
Алтын үй – алып қуаты шалқыған дəулетіміздің белгісі. Ақ оюлы үй – бейбітшілікпен 
тұрақтылықтың  белгісі.  Əппақ  түссіз  құлап  жатқан  үй – қазақтың  азат  таңдарына,  озат 
күндеріне ермейтін, болашағына сенбейтін тентектердің жолда қалатынының белгісі...  
 
Резюме 
В статье даются общие сведения о национальной игре «хан дойбысы».  
Summary 
The article deals with the general reduction of the national game "khan doybysy". 
 

111 
 
МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖЕНИЕ
 
 
Құттықтау................................................................................................................. 
«Ұлттық тəрбие» журналы оқырмандары назарына........................................................... 
Піралиев  С.Ж.,  Нуриев  М.А.,  Сейсенбаева  Ж.А.  Ұлттық  тəрбие  (Оқу 
бағдарламасы)................................................................................................. 
Табылдиев Ə. Ұлттық тəрбиенің құралы - халық педагогикасы...................... 
Совет-Хан Ғаббасов Ұлт тағдыры - ұрпақ тəрбиесінде................................ 
Айталы А. Қазақты білім бұлағынан сусындырған......................................... 
Түрікпен-Ұлы , Бөлшекбаева Ə.И. Еңбекке баулу жəне кəсіптік бағдар 
беруде мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің рөлі.......................................... 
Құлсариева А. Гендерлік саясат пен ұлттық тəрбиенің үйлесуі...................... 
Сейсенбаева Ж.А. Гендерлік саяасаттың ұлт тəрбиесіндегі рөлі.................... 
Кенжеғараев Н. Абай шығармаларындағы гендер мəселесі........................... 
Нөкетаева Д.Ж. Атқарушы билікте əйел адамдардың артуынан еш 
ұтылмаймыз.........................................................................................................  
Жұмахан Қ. Инновациялық бағыттағы – ҚазМҚПУ........................................ 
Юнусова М.С. Роль образовательных программ по подготовке гендерно – 
чувствительного.................................................................................................... 
Жұмахан Қ. Қыздардың киелі ордасы туралы бір үзік сыр............................ 
Əуезбекова Ж.А. Экономикалық білімнің өзектілігі........................................ 
Бөлеев Қ., Ибраимова Л.Н. Отбасы тəрбиесі (бағдарлама).............................. 
Қымбат Əбділдəқызы Жаман бала жоқ, жаман ата-ана бар.......................... 
Жазылбекова А.Б. Отбасы тəрбиесінің психологиялық қырлары.............. 
Нұрқадыров С.Н. Сапалы тəрбие мен білім беру кепілі- электорнды оқыту 
жүйесі (e-lerning).................................................................................................. 
Кдыралиева Ж.Б. Шешендік өнердің халықтық сипаты.................................. 
Нұрқадырова Ж. Қазақ əдебиетіндегі ұлттық тəрбиенің бағдары.................. 
Құрманғали А.К., Есимбекова Д.Б. Ұстазға құрмет-шəкіртке міндет.......... 
Хан дойбысы.......................................................................................................