Бас редактор с. Ж. Пірәлиев
большое слово – ЗЕМЛЯ!», стихотворение
жүктеу/скачать 1,72 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
- «Нет Востока и Запада нет... Есть большое слово – ЗЕМЛЯ!». Знаменитые строки поэта – это идея
- ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ Сулейменова А.А.
большое слово – ЗЕМЛЯ!», стихотворение А.Вознесенского «Читая Махамбета». Была поставлена инсценировка по стихотворению О. Сулейменова «Айтыс». Два студента в костюмах батыров в сопровождении домбры полностью проиграли это стихотворение в виде настоящего состязания. Очень интересно прозвучала притча: лирический герой, правитель со своей свитой, соглядатай. Сценка получилась яркой за счет игры актеров и национальных костюмов:
беседуя с глазу на глаз с тайным соглядатаем, вернувшимся из соседнего враждебного государства, спросил: Правитель: Сколько войска у соседей? Соглядатай: Сто тысяч. Правитель: Ерунда, у меня семьсот тысяч воинов.
Соглядатай: Вы просили узнать и об акынах... Правитель: Да, сколько у соседей акынов, стихи которых знают наизусть в народе? Соглядатай: Их семь. Правитель (воскликнул): Тогда такое государство невозможно завоевать! Соглядатай (удивился): Почему же? 81 80
ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ Правитель: Семь акынов — это семь морей, семь гор... Разве можно переплыть семь морей и перевалить за семь гор? Когда семеро бросят клич с семи сторон, народ взбурлит и вспенится подобно морю, и встанет непреступ ными горными вершинами. Я отказываюсь от своих замыслов... Следующая сценка была поставлена по произведению «Последнее слово акына Смета». В сценке «Великий Мохаммед аль- Фараби» действующими лицами были: Стражник, Автор, Правитель, Аль-Фараби. Из воспоминаний О. Сулейменова, где он рассказывает услышанную от московского водителя один случай, была инсценирована сцена «Поездка в такси»:
советские времена. Я ехал в такси. Шофер, москвич, работал в Средней Азии, поэтому в этнотипах наших разбирается. Угадал, что я казах, и рассказал такую историю.
в Ташкент. В жару, один, без напарника. Заглох двигатель. Вокруг – пустыня, ни поселка, ни юрты. Скачет какой-то в зеленой шляпе, по виду чабан, лет тридцати. Притормозил, а я уж проверил аккумулятор, карбюратор, бензонасос, свечи. Завожу – глохнет. Придется, думаю, ждать попутки с тросом. Но здесь, если машина раз в год пропылит, то хорошо. Чабан тот с коня так и не сошел. Посмотрел, как я орудую, послушал и говорит: «Проводок в тромблере изолентой обмотай: на массу пробивает». И ускакал по своим делам. У меня шесть лет стажа шоферского, а этот – настройщик какой выискался – будет по слуху угадывать! Но все-таки полез в тромблер. Проводок вроде целый. На всякий случай обмотал. И завелся, и поехал. Теперь, если вижу – казах голосует, хоть в парк еду, остановлюсь и подвезу. Потому что мастеров уважаю.
выработано. Люди будут знать о нашем народе только то, что увидят в вас. Любой, даже случайный штрих вашего поведения гиперболизируется в портрет казаха. Выпили ненароком: казахи – пьяницы! Уступили в драке: казахи – трусы! Изобрели велосипед: казахи – гении! Никаких полутонов, это свойство массовой психологии.
уважаем. Вот формула патриотизма, которая всем доступна. Механика проста: хочешь быть сыном гордого и славного народа – дорожи своим достоинством и будь делами славен.
А презентация казахского, русского, узбекского и татарского народов прошла в виде музыкального обряда и музыкального номера. Так казахские обряды были показаны на фоне известного казахского танца кара- жорга, представление русского народа прошло в виде русского народного танца, узбеки показали шуточный музыкальный номер и спели веселую задорную узбекскую песню. Тарский народ представил народную татарскую песню. Конечно, все участники выступали в ярких национальных костюмах. Вообще праздник не получился бы без костюмов, без декораций, без оформления сцены, без музыкального и слайдового сопровождения. Все это было тщательно продумано авторами постановки, музыка и слайдовое сопровождение под каждую сценку, под каждое стихотворение были просчитаны буквально по минутам. Замечательным аккордом в заключении звучат в спектакле слова О. Сулейменова:
континенты не разделены. Наши экономики и наши культуры образуют единое пространство именно сейчас, когда столь большое значение имеет такое соседство.
об одной из лучших идеологий XX века – интернационализме. Много раз отвергнутой, но по свой сути – феноменальной. В Казахстане его стараются сохранить, придавая ему новые значения, – например евразийство.
сейчас этот термин уже получает гражданство и в Российской Федерации. Так, Владимир Путин не раз отмечал, что Россия – евразийская страна. И Евразийский союз – это форма интеграции, диалог народов и культур.
согрелось в Казахстане у надежного и ровного костра степняков! Эти люди считали своим долгом отплатить добром приютившей их земле. Мы росли во взаимном, естественном уважении друг друга – цвет волос, разрез глаз не имели для нас никакого значения.
казахами живут корейцы, немцы, русские, чеченцы, евреи, турки, татары, латыши… – «всемирный интернационал». Мы воду пьем из одного колодца. Память об этом до сих пор живет в каждом из нас, как изначальная примета бытия, судьбы народа.
которой весь казахстанский океан. В детстве мы не знали слова «толерантность», но все прекрасно понимали, что уважительное отношение к другому, независимо от его
национальной принадлежности, – непременная часть человеческого достоинства и культуры. Ведущий 15. Важно понять, что издревле объединяет народы, например, славян и тюрок. Историческая общность судьбы. Важно помнить на подсознательном уровне: если мы в двадцать первом столетии начнем обсуждать цвет кожи человека или разрез его глаз – значит, Гитлер одерживает победу посмертно. Ведущий 13. Казахстан – это од- на из прекрасных моделей мира, много- национального мироустройства. Мы как бы мир в большом мире. Ведущий 14. Тем, кто собирается прожить полнокровную жизнь, не надо витать в облаках в поисках «идеальных» друзей, а надо строить добрые отношения с соседями и заниматься совместным созиданием.
В условиях демократизации казахского общества большое
значение имеет
формирование поликультурной личности, ориентированной на познание своей традиции, ценностное отношение и уважение к культуре других народов, умение строить отношения с людьми, основанных на взаимном доверии и признания ценностей, особенностей национальной и общечеловеческой культуры. Молодежь составляет почти треть от общей численности населения, а студенчество всегда было и остается самой активной ее частью. Поэтому сегодня вопросы духовно-нравственного воспитания и формирования гражданственности наших молодых людей выходят на первый план. Приоритетность молодежной политики неоднократно подчеркивал Президент Нурсултан Назарбаев. Студенты — главная созидательная сила и в вузовских стенах. Именно они самые активные, мобильные, восприимчивые ко всему новому. От того, как активно будут вовлечены они в процесс управления вузом, во многом зависит, кто и как будет управлять нашим государством уже в ближайшем будущем. Студенчество демонстрирует развитие личностного потенциала, профессионализма и возможностей в решении задач любого государственного уровня.
Поэтому наиболее актуальным становится работа по распространению идей толерантности среди студенчества, как наиболее активной социальной группой, призванной в дальнейшем устанавливать диалогические связи между разными народами, культурами. Гражданско-патриотическое, правовое и поликультурное воспитание должно формировать гражданскую позицию и патриотическое сознание, правовую и политическую культуру, развитое национальное самосознание, культуру межнациональных отношений, социальную
83 82
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ и религиозную толерантность, основанные на гуманизме, любви и уважении к языку, истории и обычаям казахского народа, сохранении и развитии его лучших традиций, изучении, приятии и освоении культур других народов Казахстана.
1. Бондаревская Е.В. Концепция и стратегии воспитания студентов в культурно- образовательном пространстве Педагогического института ЮФУ / под ред. В.И. Мареева. – Ростов н/Д, 2007. 2. Кукушин В.С. Воспитание толерантной личности в поликультурном социуме: Пособие для учителя. – Ростов н/Д., 2001. 3. Бателаан П. Межкультурное образование – больше, чем долг /П.Бателаан. – М.: Просвещение, 2002. – С.243. 4. Материалы XII сессии Ассамблеи народов Казахстана. Выступление Президента Республики Казахстан на XII сессии Ассамблеи народов Казахстана. – Астана, 24 октября 2006 г. 5. Мир образования — образование в мире. Научно-методический журнал / №3(23) 2006 г./ Ержанов М.Е. Педагогические традиции народов Казахстан.
Халқымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық режим кезінде орасан зор күйзеліске түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім бола бастады. Бұл жағдай өскелең жас ұрпақтың туған халқының мәдениеті мен салт-дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе түсіуіне мықтап әсер етті. Жас өспірімнің ата-баба мұраларына толық қол үзіп қалмауы – елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі критерийлері екендігі даусыз. Осы айтылғанға орай ғылымдарымыз халқымыздың сан ғасырлық рухани мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап, зерделеп көрсете білуі тиіс. Қазақ халқының психологиялық мұра- сының қазіргі кезде жекеленген мәселелеріне арналған зерттеулер (Қ.Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, С.Жақыпов, Ж.Түрікпенұлы т.б. ) бар. Осы орайда ХХ ғасырдың бірінші ширегінде жазықсыз жапа шеккендердің бірі – Жүсіпбек Аймауытұлының (1889- 1931) алатын орны ерекше. Күні бүгінге дейін бұл ғұлама туралы төрт диссертация (Р.Досжанова, К.Әбдікова, Д.Құсаинов, Г.Шоқымова), екі монография (С.Қирабаев, Р.Сағынбекұлы) жазылған. Жүсіпбек Аймауытұлы 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезінде Қызылту облысының №1 ауылында туған. Арғы аталары ауқатты болған деседі. Бірақ Жүсіпбектің өз әкесі Аймауыт та, оның әкесі Дәндібай да шағын шаруалы адамдар екен. Руы – Сүйіндік. Бұл жағынан келгенде, Сүйіндік ішінде Айдабол Дөліктен шыққан атақты ақындар Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мәшқұр Жүсіп Көпеевтермен Жүсіпбек әрі жерлес, әрі аталас. Жүсіпбектің 15 – жасқа дейінгі өмірі ауылында өтеді. Ол ауыл молдасынан оқып сауатын ашады. Тиіп- қашып, әр қилы молдалардың , өзі айтуынша, Жүніс Қожа, Шаймерден Қожа, Қожаахмет Қожа, Қапар Қожа, Мұхамеджанның алдын көріп, ескіше едәуір білім алады. Содан кейінгі біраз уақыт өзі де молдалық құрып, бала оқытады. «Қартқожа» романында Жүсіпбек Аймауытов бала молда ретінде өз өмірінің осы тұсын суреттеген. Біраз уақытын ол ауылда бала оқытумен, Баяндағы мектептің үшінші класында оқуын жалғастырумен өткізеді. Содан 1911 жылы Керекуге келіп, екі класты орыс-қазақ мектебіне орналасады. Әуелі сол мектепте, кейін интернатта білім алып, 1914 жылы Семейдегі мұғалімдер семинариясына түседі, оны 1919 жылы бітіреді. Семейде ол «Абай» журналын шығарысады. Аймауытұлының саяси әлеуметтік қызмет сапары 1919 жылдан басталады. Әлеуметтік төңкерістер заманында өмір сүрген Аймауытұлы өзінің қысқа ғұмырында артына аса бай әдеби, ғылыми мұра қалдырды. Ол В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопассан, А.Дюма, А.С.Пушкин, Р.Тагор, Н.В.Гоголь, Л.Н.Толстой, Дж.Лондон шығармаларын, «Интернационалды» және бірқатар ғы- лыми еңбектерді қазақ тіліне аударды. Педагогикалық психология, методика, эстетикалық тәрбие туралы зерттеулер жазды, әдебиет, эстетика, сын саласына қатысты, сан алуан публицист мақалалар жазды.
Жүсіпбек әңгімелері негізінен жазушы өмір сүрген дәуірдің шындығын суреттеуге арналған. Олардағы ел тұрмысындағы өзгерістер, адам психологиясындағы жаңалық, әлеуметтік теңсіздік пен оған қарсы күрес, өнер тақырыбы, уақыт, заман туралы толғаныс және тағы басқа мәселелер сөз болады. Жүсіпбек Аймауытұлы әдеби мұра- ларының негізгі, салмақты саласының бірі- драматургия. Ол көптеген пьесалар жазумен қоса кезінде өз шығармаларын, үзеңгілес қаламдастар туындыларын сахнаға қойған, алғашқы режиссер қатарында болғаны тарихи шындық. Автордың негізгі туындылары алдымен Семей өңіріндегі сауық кештерінде тұңғыш труппалардың күшімен ойналып, кейін Қызылордада ұлт театрының сахнасына шыққан. Төңкеріс алдындағы тұрмыс-cалт, 1916 жыл оқи- ғасының шырғалаңдары, әйел теңдігі үшін күрес, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы тартыс, болыстар, тілмаштар, оқығандар, шаруалар осы алуандас түрлі әлеуметтік топтар арасындағы толып жатқан өзгеріс, құбылыс, эволюцияны жан-жақты көрсетіп берген Жүсіпбек драматургиясы өзінің құнарлы тіл өрнегімен, айқын, дара мінездері бар кейіпкерлермен, биік халықтық нысана – идеясымен ерекшеленеді. Поэзия, проза, публицистика, сын, зерттеу салаларында тең қатар қалам тартқан, олардың әрқайсысында тамаша туындылар берген автордың драматургиядағы жолы да ерте басталған.
85 84
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ Халық өмірінің терең шындығы, ауылдағы бай мен кедей арасының жыртылып айырылуы, әйгілі 1916 жылдың зарлы оқиғасы «Қанапия- Шәрбану» драмасында тап басып, дәл көрсетіледі. Жүсіпбектің драматург есебінде көзге түсуі де тым ерте басталған. Ол Семейде оқыған жылдары жастардың ойын-сауық кештеріне қатысып, домбыра тартып, ән салып, спектакльдер қойған, өзі басты рольдерде ойнаған. Жүсіпбек – әдеби шығармашылығын ақындықтан бастаған адам. Бірақ өлеңдері жиналып басылмай, кезінде жарық көрген күнделікті баспасөз бетінде қалған. Жүсіпбек көптеген сын мақалалар жазған. Олардың ішінде М.Әуезовпен бірігіп жазған «Мағжанның ақындығы туралы» (1923), «Аударма туралы» (1925), «Сұңқар жыры»(1925) атты еңбектері автордың өдебиет жөніндегі, оның ерекшеліктері туралы, жазушы
шығармашылығын түсінудің принциптері жайындағы ұғым- түсінігін, көзқарасын көрсете алатын елеулі туындылар. Қазақ әдебиетінде реалистік роман принциптерін алғаш меңгерген қалам- герлердің бірі – Жүсіпбек прозадағы ырғақ, стиль, композиция, көркемдік құралдарға ерекше көңіл бөлді, әсіресе халық тілінің сан алуан байлығын еркін қолдана отырып, Еуропа, орыс әдебиетіндегі бейне жасау, мінездерді даралау, сезім бұрқағын, ой толғауларды көрсету дәстүрлерін ер- кін пайдаланды. Жазушының талант мүмкіндіктері, қабілет ерекшеліктері әсіресе «Ақбілек» романында айқын көрінеді. ХХ ғасыр басында әдебиет майданына келген қазақ ақын-жазушыларының үлкен шоғыры ел мақсаты, халық қамы үшін жастарға арнап, әсіресе ағартушылық – педагогтік салада ерекше жұмыла еңбек етіп, түрлі ғылым салаларына арналған мектеп оқулықтарын, нұсқаулықтар, алғашқы зерттеулерді жазды. Тумысынан поэзия үшін жаратылған, Мағжан Жұмабаев «Пидагогика» кітабын шығарса, сан қырлы талант Жүсіпбек Аймауытұлы психология, әдістеме, эстетика саласында үш еңбек берді. Әдеби сын мақалалар, публицистикалық еңбектер, аудармаларын былай қойғанда, Жүсіпбек таза ғылым саласына, оның ішінде педагогика, психологияға арналған күрделі, маңызды, терең еңбектер берген көшелі ғалым, білікті зерттеуші. Бұл ретте әсіресе «Псиқолоғия» кітабын ерекше бөліп айту керек. Он екі бөлімнен тұратын, оқу құралы үлгісінде жазылған бұл зерттеу – қазақ тіліндегі осы бағыттағы алғашқы жемісті ізденістердің, олжалы табыстардың қатарына жатпақ. Ғалым дін тарихына, пәлсапа тарихына терең бойлай отырып, көптеген мысалдар, деректер келтіріп, сан алуан оқымыстылар туындыларына сүйеніп, кейде келісіп, кейде келіспей, психология ғылымының пәнін, зерттеу объектісін анықтайды, жан, дене, сана, ой, ақыл, сезім, қиял, түйсік, қайрат, серпіліс, ынта, қабілет т.б. ұғымдардың мәнін ашады. Адамның дене мүшелері, олардың физиологиялық қызметі, жүйке жүйесі, ми-жұлын әрекеті жан-жақты, нақты тәжірибеден алынған мысалдар арқылы көрсетіледі. Психологияның сан алуан түрлерін айта келіп, дәлді зерттеу үшін бақылаудың, анкетаның, сұраудың, математикалық тәсілдердің атқаратын қызметі ашылады. Шіміркеніс, серпіліс, рефлекция ұғымдары академик И.П. Павлов іліміне орайлас талданады. Платон, Аристотель, Христос, Мұхаммед, Кант, Лонк, Джеймс, Ньютон, Абай Мәшhүр, Жүсіп Көпеев, Павлов, Руссо, Арнольд, Нильсон- осы секілді тарихи тұлғалар, ғалымдар, зерттеушілер пікірлері үнемі ескеріліп отырады. Бұл тұлғаның екінші ғылыми еңбегі «Жан жүйесі мен өнер таңдау» деп аталады. Мұнда ең алдымен адам қабілетінің табиғаты зерттеледі. Автор: «Ол (адам) туыла белгілі бір өнерге бейім болып келеді, басқаша айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғайлы қабілет зеректігі болады, мәселен, біреу әскерлікке, не жазушылыққа, болмаса дәрігерлікке, яки саудаға, біреу даулы сөзге ыңғайланып жаралады» – деген ойын көптеген мысалдармен, деректермен, тұжырымдармен дәлелдеп береді. Барлық мамандықтың қажеттігін айта келіп, табиғи икемділік, қабілетке, оның биологиялық, табиғи негізіне ерекше көңіл бөледі. Адам қабілеттерін айқындау үшін, кәсіптік бағдар беру мақсатымен Англия, Германия, Шотландия, Американың әйгілі
университеттерінде жасалған тәжірибелер, түрлі бақылау әдістері, ан- кета, сұрау мүмкіндіктері көрсетіледі. Қабілеттің айқындалып ашылуына отбасы, мектеп, қоршаған әлеуметтік орта ықпалы орасан. Бұл орайда ғалым материалистік дүниетаным тұрғысынан тұжырым жасады. Ғалым негізгі ойларын тұжырымдай келіп: «Алтын кездік қын түбінде жатпайды» деген мақал бар. Ол рас, алтын кездік-озат талант, көптің бәрі талант емес. Өмірде озат адам сирек, әлеумет өзі ақтарып тауып алмаса, талай күміс, талай құрыш, кездік қап түбінде жатып қалуы анық», – деп, адам тәрбиелеуде, маман шығаруда жетекші рөлді қоғамдық факторлар атқаратынына ден қояды. Сонымен, еліміздің тәуелсіздік алуының арқасында кезінде отаршыл сұрқия саясаттың құрбаны болған есіл еріміз, қазақ халқының ұлы перзенттерінің бірі Аймауытұлы Жүсіпбектің «Псиқолоғия» аталатын құнды туындысы өз оқырманымен қайта табысты. Жүсіпбек Аймауытұлы «Психология- сының» тақырыбы да сан алуан. Ол өзінің туған халқына психологияның жалпы мәселелерімен қатар, оның сол кездегі жеке салалары: педагогикалық немесе тәлім-тәрбиелік психология мен ұлттық (этностық) психология, сондай- ақ осы ғылымның тарихи мәселелеріне қатысты көптеген ғылыми жайттарды қазақ өмірінен алынған нақтылы мысалдар арқылы талдауға алып, тиісті тұжырымдар жасай алған. Өйткені, қазақ топырағында осындай ғылыми туынды, яғни арнайы жазылған психологиялық еңбек бұрын- соңды болған емес. Кемеңгер ақын Абай Құнанбаевтың, оның жақын туысы Шәкәрім Құдайбердіұлының, тағы басқа қазақ зиялыларының еңбектерінде психология мәселелері, Жүсіпбек Аймауытұлы туындыларындай, өзінің ғылыми жүйесін таппаған еді. Біз Ж.Аймауытұлының психологиялық мұрасын бір қырынан ғана, яғни төл тілімізде айтсақ, тәлім- тәрбиелік (педагогикалық психологияға қатысты) ой түйіндерін талдауға алмақпыз. Ж.Аймауытұлының педагогикалық пси- хология саласындағы ұстанымдарына кіріспес бұрын, оның қазақ жантану ғылымына байланысты ой-пікірлері қандай әдіснамаға негізделгенін анықтау қажет болды. Ж.Аймауытұлы ғұмыр кешкен кезең бүкіл әлемдік психологияның үлкен дағдарысқа ұшыраған кезі еді. ХХ ғасырдың 10-30 жылдарына дейін психологияның методологиялық (әдіснамалық) тұғыры айқындала қоймаған, осы тұйықтан қалай шығудың бағыт-бағдары бұлыңғыр болған тұс еді. Бұл кезеңде Батыс психологиясында, сондай-ақ дамудың даңғыл жолына түскен АҚШ-та, Германия, Франция, Англия елдерінде қалыптасқан психологиялық жүйелерді Ж.Аймауытұлы өзінше тұ- жырымдап, жалпы психологияның сол кездегі өзекті мәселелерін қазақ өмірінен алған дәйекті деректермен өзінше тұжырымдайды. Ж.Аймауытұлы өз туындыларын жазуда батыс және орыс елінде жарық көрген психологиялық еңбектердің, оқулықтардың, оқу құралдарының қайсысына жүгінген жөн деген мәселеге орай біз соңғы кезге дейін онша анықтала қоймаған бір мәселенің бетін ашып отырмыз. Ол – орыстың атақты психологтарының бірі, Қазан төңкерісінен кейін іле-шала психологиялық аренада тұңғыш көрінген атақты Л.С.Выготскиймен бірге психологияның жаңа ғылыми
негіздерін құруға ат салысқан П.П.Блонский (1884-1941) еңбектері Ж.Аймауытұлының психологиялық оқу құралын жазуға арқау болғаны байқалады. Біз орыс ғалымдарының 87 86
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ П.П.Блонский туралы жазған бірнеше кандидаттық диссертацияларын оқып, әсіресе осы ғалымның психологиялық мұраларын талдап қарасақ, Ж.Аймауытұлы П.П.Блонский ұстанған позицияға жүгініп, кітап жазуда басқа ғалымдардың психологиялық еңбектерін қарастырумен қатар, Блонскийге ден қойғаны байқалады. Ж.Аймауытұлы эксперименттік психо- логияны сынап, Блонский қағи даларына сүйенгенді мақұлдайды. Ол жан деген ұғымның орнына сана, жан қабілеттерін, жан құбылыстарын алуды дұрыс санамайды. Ж.Аймауытұлы өз еңбегінің әдіснамалық мәселелерге арналған тарауына «Психология тірі заттардың қылығы туралы» деген параграфты енгізеді, соны бүкіл кітаптың өн бойында басшылыққа алады. Ол тірі заттар мен жәндіктердің өлі заттардан айырым белгісі қимыл-қозғалыста дейді. Ғалымның психологиялық мұрасындағы ерекше орын алатын саланың бірі – педагогикалық, яғни тәлім-тәрбиелік психология мәселелеріне арналған дүниелер. Психология ғылымының осы саласы ХIХ ғасырдың екінші жартысында алдымен Еуропа елдерінде, кейіннен АҚШ пен Ресейде дүниеге келді. Еуропа континентінде бұл мәселені алғаш қолға алған ағылшын, неміс, француз психологтары болды. ХIХ ғасырдың аяқ кезінде психологияның осынау қолданбалық маңызын жұрттан бұрын көре білген АҚШ ғалымдары еді. Өйткені, жас ұрпақты тәрбиелеудің тиімділігі, оларды нәтижелі етіп оқытудың, яғни қоғамды билеп-төстеушілердің сойылын соғатын азаматтарды тәрбиелеу, оның жан- дүниесін танып, білу – жан ғылымының осы саласының еншісіне тиетін мәселелер еді. Ж.Аймауытұлы «Әдет заңы» атты еңбегінде тәлім-тәрбие иірімдеріне, халықтық дәстүр-өнерлердің психологиялық астарына үңіледі. Автор жас өскін тәрбиесіне байланысты төмендегідей кеңес береді: «... күнін босқа өткізбей, таза пайдаланған жас жігіт тәрбиесі танымды жеміс беруіне күдіктенбесін, еңбекпен алған тәрбие, қай түрлі болса да берік болмақ. Ерінбей еңбек еткен жас күндердің күнінде замандастары ішінде жетік кісі болуында сөз жоқ. Бұл шындықты жастар жасынан тоқығаны дұрыс». Біздіңше, аталмыш мәселелер сол кезеңнің ғана шындық, сәулесі емес, бүгінгі күннің де, hәм ұлттық тәлім-тәрбиенің басты талаптарын да құрайды. Аймауытұлы еңбектерінде адам мен хайуанның жаратылысы, іс-әрекеттері әр түрлі нақты мысал-деректермен көрсетілген. Тәрбие екі түрлі,- деп жазды автор,- дене тәрбиесі және жан (рух) тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді. Адам баласына көбінесе дене тәрбиелеудің үстіне жанын (рухын), ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбие қылу керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген кісі сыңаржақтау бола береді. Мінездің, ақыл-қайраттың әр түрлі болмағы тәрбиенің түрлі-түрлі болмағынан. Расында, дене және ой тәрбиесі, оның бірлігі мен пайдалы тұстарын бүгінгі өмір де жоққа шығармайды. Өйткені, оқу мен тәрбие бірін- бірі толықтыратын біртұтас әлем. Қорыта келгенде, Жүсіпбек Аймауытұлының тәрбие-шарттары жө нін - дегі ой-пікірлерінің бүгін де мән-мағы- насын жоймағанын байқаймыз. Автор әрбір адамның туу, қалыптасу, жетілуінде тәрбие шарттарының, атап айтқанда кісінің жаратылысына, үй іші, өскен орта, замандастары , туған жұртына, оның тілі мен дініне ерекше мән береді.
жүктеу/скачать 1,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|