Бас редактор

37
ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА
Алѓы сμз
Ќазіргі  халыќ  шаруашылыѓына  μз  еркімен  ењбектенетін,  μз  ењбегініњ  мəнін  т‰сінетін 
маќсатќа сəйкес, экономикалыќ шешім ќабылдай алатын экономикалыќ біліммен ќаруланѓан 
ќ±нтты, ыждаѓатты, шаруаќор жас мамандар ќажеттігі туындап отыр. Экономикалыќ білім 
негіздерін  оќытудыњ  басты  маќсаты – білім  алушылардыњ  экономикалыќ  мəдениетпен, 
ќоѓамныњ  экономикалыќ  даму  зањдылыќтарымен  таныстыру,  іскерлікке  тəрбиелеу,  ењбек 
ете білуге, μндіруге, μзін жəне μзгелерді рухани материалдыќ ќ±ндылыќтармен ќамтамасыз 
ететін  μз  елініњ  патриот  азаматы  болуѓа  ќаруландыру.  Б‰гінгі  тањда  шаѓын  жəне  орта 
бизнесті  ±йымдастыру  нарыќтыќ  экономиканыњ  негізі  болып  табылады  жəне  халыќтыњ 
басым  бμлігін  ж±мыспен  ќамтамасыз  етіп,  μте  ірі  салалар  мен  жобаларды  дамытуѓа 
ыќпал  етеді.  Сондыќтан,  нарыќтыќ  экономикаѓа  байланысты  тəрбие  жəне  білім  беру  ісін 
басќару, оны жетілдірудіњ жолдарын іздестіру жəне ±тымды ќолдану мектеп педагогикалыќ 
±жымдарыныњ тμл ісі деп білеміз. Біз ±сынып отырѓан шаѓын жəне орта бизнес бойынша 
маќалалар  ±стаздар  ќауымына  сабаќтарын  ж‰ргізуде  ќосымша  іш  шаралар  μткізуде 
материалдыќ ќор ретінде пайдалануларына болады.
ƏОЖ 37.33 330.111.4
М.А. Нуриев
профессор,
Интеллектуалды ±лт ќалыптастыру ЃЗИ директоры,
ЌР Жоѓары мектебіне ењбегі сіњген ќызметкер,
Абай атындаѓы Ќаз¦ПУ
Э.О. Телагусова
Экономика ѓылымдарыныњ кандидаты
Абай атындаѓы Ќаз¦ПУ
Д.М. Советканова
Интеллектуалды ±лт ќалыптастыру ЃЗИ эксперті
Педагогика ѓылымдарыныњ магистрі
КƏСІПКЕРЛІК Т‡СІНІГІ ЖƏНЕ ОНЫЊ ЌАЃИДАЛАРЫ
Маќалада  кəсіпкерлік  т‰сінігіне  жан-жаќты  аныќтама  берілген.  Кəсіпкерліктіњ  негізгі 
ќаѓидалары мен атќарылатын ќызметтері сипатталады.
Тірек сμздер:, кəсіпкер, кəсіпорын, бизнес, с±раныс, маркетинг, т±тынушы 
Данная    статья    дает    системное    представление  об  основах  организации 
предпринимательской 
деятельности. 
Последовательно 
рассматриваются 
методы 
предпринимательской деятельности, среда и типы предпринимательских структур.
Ключевые  слова:  предприниматель,  предприятие,  бизнес,  маркетинг,  потребитель, 
заявка.
This articlegives asystematicpresentation ofthe basics ofbusiness organization. Consistentlydeals 
with methodsof business, the environment and the typesof business structures.
Keywords: entrepreneur, enterprise, business, marketing, consumer, аpplication.

38
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Кəсіпкерліктің  табиғатын  түсіну  үшін  
ең  алдымен  «кəсіпкерлік»  сөзінің  мағы на-
сын  ашып  түсініп  алуымыз  керек.  Қан дай-
да  болмасын  оқулық  немесе  газет,  жур нал 
беттерін  ашып  қарағанда  «бизнес», «кəсіп-
кер»  деген  сөздердің  қатар  жүретінін  бай-
қай мыз. Осы екі сөздің бірінен-бірі айыр ма-
шылығы  бар  ма?  Олардың  мағынасы  не де? 
Бұл сұрақтарға жауапты біз осы екі тер мин-
нің анықтамаларынан ала аламыз. 
«Бизнес» - бұл  «кəсіпкерлік»  түсінігінен 
күр делірек түсінік. Бизнес сөзі ең алғаш рет  
ерте грек тілінде «askholia» деп аталып, со-
дан  соң  латын  тілінде «neg+otium», одан 
ағыл шын  тіліне «business» деген  атауға  ие  
болады.  Бұл  сөздердің  барлығы  «іс», «іс-
керлік», «бос  уақыт  жоқ»  мағынаны  біл-
дірген. Ал Ресей сөздіктерінде «бизнес» та-
быс  əкелетін  кəсіпкерлік  қызмет  деп  түсін-
діреді. Бизнес бұрыннан қалыптасқан, тұты-
нушыларға  танымал  болған,  тұрақты  істің 
түрі.
«Кəсіпкерлік»  сөзін  сол  сөздіктерде 
«кəсіп кердің қызметі» деп түсіндіреді. Жал-
пы «кəсіпкерлік» сөзіне өте көптеген атақ ты 
экономист  ғалымдардың  берген  түсінік те-
мелері мен анықтамалары бар.
Олардың ішінде ең алғаш бұл сөзді түсін-
дірген  Кантильон  «Кəсіпкерлік  деп  өзінде 
тəу е келділік  элементтері  бар  өндірістік 
шару а шылық қызметтің ерекше түрі».
Жан  Батист  Сэй  «кəсіпкерлік  қызмет – 
бұл  үш  клас сикалық өндіріс факторларының 
бірік тірілуі, яғни олар: жер, еңбек, капитал» 
[1].
А.Смит «нарықтық экономикадағы кəсіп-
керлік  бұл,  аяқ  астынан  пайда  болатын,  өз 
бе тін ше бастама алатын жəне өз бетімен рет-
телетін қызмет түрі дейді» [2].
Маршалл «Кəсіпкерлік қызмет бұл – төрт 
өн дірістік факторлардың бірігуі. Олар: жер, 
ең бек,  капитал  жəне  ұйымдастырушылық» 
[3].
Хайек  «кəсіпкерлік  ең  алдымен  жеке  ер-
кін  дікке  байланысты,  өйткені  ол  адамға  өз 
қа бі летімен  білімдерін,  ақпараттарымен, 
та  быс  тарын өз бетінше пайдалануына мүм-
кіндік береді. Кəсіпкерліктің мəні бұл – қыз-
мет түрі емес, ол жаңа мүмкіншіліктерді із-
деу жəне зерттеу» [4].
Хизрич  «Бұл  қандайда-да  бір  құнға  ие,  
жаңа нəрсені қалыптастыру процессі. Кəсіп-
кер  бұл  осының  бəріне  қажетті  уақыт  пен  
күшті  жұмсайтын,  сонымен  қатар,  осы-
ған  байланысты  барлық  қаржылық,  психо-
логиялық,  əлеуметтік  тəуекелділіктерді  өз 
мойнына алу арқылы, нəтижесінде табысқа 
жететін  жəне  ол  жетістігінен  жан  ляззатын 
ала білетін адам» [5].
Кэмппел «Кəсіпкердің төрт қызметі ар қы-
лы  кəсіпкерлік  терминінің  мағынасын  аша-
ды.
1  Кəсіпкер  өзіне  тауарды  немесе 
қызметті 
өндірудің 
бірыңғай 
процессіне жер, капитал жəне еңбекті 
біріктіру бастамасын өзіне алатын».
2  Кəсіпкер 
бизнесті 
жүргізу 
процессінде 
негізгі 
шешімдерді 
қабылдау мəселесін өзіне алады.
3  Кəсіпкер бұл – новатор. Коммерциялық 
негізде 
жаңа 
өнімдерді, 
жаңа 
өндірістік  технологияларды  немесе 
бизнесті 
ұйымдастырудың 
жаңа 
формасын енгізуге талпынушы тұлға.
4  Кəсіпкер  бұл  тəуекелге  бара  алатын 
адам. 
Самуэльсон «Кəсіпкерлік новаторствамен, 
жаңалық енгізумен байланысты, ал кəсіпкер 
бұл - өзіндік ерекше ойлау қабілеті бар, батыл 
адам. Ол жаңа идеяларды тиімді енгізуді іске 
асырады» [6].
Друкер  «Кəсіпкерлік  бұл – барлық  сала-
лар да,  соның  ішінде  басқару  саласында 
жаңа лықтарды енгізумен байланысты нақты 
қыз мет түрі» [7].
Барр  «Кəсіпкерлікке  тек  қана  творчес-
тволық, ізденушілік қасиеттер ғана емес со-
ны мен  қатар,  ұйымдастырушылық  қасиет-
терде болуы керек».
Крупанин  «Кəсіпкерлік  азаматтардың  өз 
бас тамасымен іске асыратын жəне пайда та-
буға бағытталатын өз бетінше қызметі» [8].
Семененко  «Кəсіпкерлік  экономикалық 
жəне  құқықтық  заңды  еркіндікке,  жеке 

39
ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА
бастамаға  негізделіп  ұйымдастырылған  өн-
ді рістік-коммерциялық қызмет».
Бусыгин «Кəсіпкерлік – бұл қалыптасқан 
экономикалық  байланыстар  жүйесінде  ин-
но вациялық  жолмен  жасалатын  жəне  тəуе-
кел ділікке  негізделген  іскерлік,  белсенділік 
фор масы. Мұндағы өндірісте жəне нарыққа 
тау ар лар шығаруда кəсіпкерлік пайда əкелуге 
бағыт талады».
Бұл анықтамалардың барлығындағы ұқ сас-
тықтары  бар,  оларды  түйіндеп  ай тар  болсақ, 
кəсіпкерлік бұл өз бетінше, тəуе кел дерге бара 
отырып,  іске  асырылатын  қыз мет  жəне  ол 
өзінің  қолда  бар  мүлкін  пай далану  арқылы, 
жүйелі түрде пайда алуға бағыт тал ған қызмет 
түрі.  Кəсіпкерлік  қызмет  өзін де  қандайда  бір 
белгісіздікті,  сонымен  қа тар  тəуекелділікке 
бел бууды білдіреді дей ала мыз.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, бизнес-
тің  кəсіпкерліктен  басты  айырмашылығы 
ол  тəуе келділікті  айналып  өтіп,  көбінде 
олар ды  азайтып  жəне  тұрақты  түрдегі  та-
бысты  алуды  көздейді.  Бизнес  ол  бұ рын-
нан  белгілі,  тұрақты  қалыптасқан  іс тің 
түрі.  Мысалы  бизнес  компьютерлік  тех-
нологиялар  саласындаға  немесе  мұнай-газ 
саласындағы  бизнес  болуы  мүмкін.  Бизнес 
осындай  салалардағы  дайын  тұрған  істің 
түрін  пайдалану  арқылы  тұрақты  түрде 
пайда  алуды  көздесе,  ал  кəсіпкерлік  үлкен 
тəуекелділіктерге бара отырып «новаторлық» 
жаңа  ойларын, «идеяларын»  іске  асырып, 
сол  ісі  арқылы  табыс  алуға  негізделген. 
Мысалы қəзіргі күні бүкіл əлемге аты əйгілі, 
интернет желісіндегі «Фейсбук» əлеуметтік 
же лі сін  ойлап  тауып,  оны  іске  қосып  жə не 
сол  арқылы  мол  табысқа  кенелген  жар қын 
«новатор» кəсіпкер ретінде Марк Цукерберг-
ті атауға болады. Ал осы дайын «Фейсбук» 
əлеу меттік  желісінің  көшірмесін  жасап  «В 
кон такте»  деп  атап,  оны  іске  енгізіп,  сол 
арқылы  пайдаға  кенелген  Ресейлік  Павел 
Дуров ты  біз  бизнесмен  деп  атауымызға 
бола ды.
Бизнестің  айналым  көлемі  кəсіпкерлікке 
қара ғанда  ауқымды,  көлемді  болады.  Сон-
дық тан  бизнес  шағын  жəне  орта  іспен 
айна лыс пайды.  Оларды  шағын  жəне  кəсіп-
керлерге  қалдырады.  Ал  шағын  жəне  орта 
кəсіп керлер  табыс  алу  үшін,  ірі  биз нес 
өкілдеріне қарағанда анағұрлым тəуекел дер-
ге  барады.  Тағыда  нақты  мысал  келтірейік, 
кəсі би  шаштараз  өз  ісін  бастағысы  келеді 
дей ік,  оның  осы  істі  бастаудың  екі  жолы 
бар.   Біріншісі,  ол  қандайда  бір  бөлмеде, 
өзі нікі  немесе  жалға  алып,  қажетті  құрал-
жабдықтарын  сатып  алып  жұмысын  бас-
тай ды.  Ал  екінші  жолы  ол  өзінен  басқада 
ма мандарды,  яғни  маникюр,  педикюр,  бас-
қада  шаштараздар  мен  осы  салада  ма ман-
данған қызметкерлерді қасына жалдап алып, 
оларды  басқарып  ісін  бастайды.  Бұл  жол-
дардың  екіншісінде  əрине  айтпасада  шы-
ғындардың  анағұрлым  көп  болатыны  бел-
гілі.  Осы  мысалда  біз  бірінші  вариантта 
адам жеке кəсіпкер екендігін көріп отырмыз, 
ал  екін ші  вариантта  адам  басқарушы,  ұй-
ым дастырушы, 
жүйені 
құрастырушы, 
адамдардың  еңбегін  қолданып  табысқа  же-
ту ші бизнесмен ретінде көре аламыз.
Дегенмен де екі сөздің де бір ортақ мағы-
насы «іспен айналысу», сонымен қатар біз-
дің  еліміздің  заңнамасында  «бизнес»  сөзі 
жоқ,   тек  қана  «кəсіпкерлік»  сөзі  бар.  Ал 
«биз  нес»  сөзінің  біздің  əдебиеттерде  пайда 
бо лып, қолданысқа енуі ол бізге шетел əде-
биеттерінің енуіне байланысты пайда болып 
отыр. Бізге дұрысы «кəсіпкерлік» жəне «кə-
сіпкер»  терминдерін  қолдану  жəне  біздің 
алды мызда  шағын  жəне  орта  кəсіпкерлікті 
те рең  оқып,  оның  қыр-сырын  түсініп  алу 
мақ саты тұр. Бұдан біз осыдан əрі қарай тек 
осы  шағын жəне орта кəсіпкерлік қызметтері 
ту ралы сөз қозғайтын боламыз. 
Экономикамызды  дамытудың  қозғаушы 
кү ші  ретінде  кəсіпкерлерді,  соның  ішінде 
ша ғын  жəне  орта  кəсіпкерлік  субъектілерін 
атау ға болады. Өйткені нарықта жаңа тауар 
мен   қызмет  түрлерін  ойлап  тауып,  оларды 
өнді ріске  шығарып,  жаңа  технологияларды 
іс ке қосатын осы кəсіпкерлер.
Кəсіпкер болу үшін адамның кейбір же ке 
басының қасиеттері соған сəйкес бо лу ы ке-
рек. Ол мол фантазия мен қыруар идеяларға 

40
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
бай творчестволық адам болуы керек.
Кəсіпкерліктің негізгі қағидалары:
1. Тəуелсіздік негізінде өз қызметін еркін 
таңдау.
2.  Кəсіпкерлік  қызметке  заңды  тұлғалар 
мен  аза маттардың  мүлкі  мен  қаражаттарын 
тарту
3.  Қолданыстағы  заңнамаларды  сақтай 
отырып    өз    бетінше  қызметінің  бағ дар ла-
ма  сын  қалыптастыру,  жабдықтау шы лар ды, 
тұтынушыларды  таңдау  жəне  өнді ріс тік 
шығындарға  байланысты  бағаны  қалып-
тастыру
4. Қызметкерлерді еркін таңдай алу
5. Заңмен шектеу қойылмаған немесе ти-
ым  салынбаған  материалды-техникалық, 
қар жы лық,  еңбек,  табиғи  жəне  басқада 
ресурс тарды тарту жəне пайдалану.
6. Заңмен қалыптастырылған төлемдерді 
өте ген нен  кейін  қалатын  пайданы  еркін 
бөліс тіру
7. Кəсіпкердің (заңды тұлға болса) өз бе-
тін ше  сыртқы  экономикалық  қызметін  іске 
асыру
8. Кез-келген кəсіпкердің оған тиесілі ва-
лю талық  түсімдерін  өз  қалауынша  пай да-
лан уы
9.  Кəсіпкерліктің  атқаратын  қызметтері. 
Атақ ты экономист Шумпетер кəсіпкерліктің 
келе сідей қызметтерін атап көрсеткен: 
−  Жаңа,  əлі  тұтынушыларға  белгілі 
бол маған  материалдық  құндылықты  жасау 
не ме се бұрыннан белгілі материалдық құн-
дылықты жаңа сапамен жасап шығару.
−  Белгілі-бір  өнеркəсіп  саласында  бұ-
рын-соңды  қолданылмаған  өндірістің  жаңа 
тəсілін енгізу.
−  Істі  ұйымдастырудың  жаңа  тəсілін 
ен гі зу.
−  Жаңа  шикізаттар  немесе  жартылай 
фаб ри каттарды пайдалану.
−  Өнімді  өткізудің  жаңа  нарықтарын 
ба сып алу.
Ал қазіргі кəсіпкерліктің қызметтері: но-
ваторлық  немесе  жаңашылдық  фунциясы. 
Бұл  жаңа  қызметтер  мен  жаңа  тауарларды 
жасап шығару, тəжірибелік-конструкторлық 
өңдеулерді іске асыру, жаңа идеяларды іске 
асыру процессіне əсер ету.
Ұйымдастырушылық  функциясы – бұл 
өн дірісті ұйымдастырудың жаңа формалары 
мен  əдістерін,  сонымен  қатар  еңбек  ақы 
төлеу дің жаңа формаларын енгізу болып та-
бы ла ды.
Шаруашылық  функциясы – бұл  еңбек, 
мате риалдық,  қаржылық,  интеллектуалдық 
жə не  ақпараттық  ресурстарды  ең  тиімді 
жол мен пайдалану.
Əлеуметтік функциясы – бұл басты мақ-
сатқа  сəйкес,  сонымен  қатар  негізгі  эко но-
ми калық  заңдардың  талаптарына  сəйкес 
ке ле тін,  қоғамға  қажетті  тауарлар  мен  қыз-
меттерді жасап шығару.
Жеке бастық функциясы – бұл кəсіпкердің 
жеке тұлға ретінде, алдына қойған мақсатына 
жету,  өз  жұмысынан  қанағаттану  арқылы 
кəсіп кердің тұлға ретінде қалыптасуы.
Кез-келген  кəсіпкерлік  істі  бастамас  бұ-
рын, кəсіпкердің қандайда бір идеясы немесе 
ойы болуы тиіс. Кəсіпорынның идеялары үш 
сұ раққа жауап беруі тиіс. Кім үшін жəне кім-
ге? Нені жəне қандай? Қалай?
Яғни  бұл  үш  сұрақ  экономикалық  тео-
рияның алдына қойған маңызды сұрақ тары, 
ол  өндіріс  кім  үшін  немесе  кімге  арнал-
ғандығын анықтап алу  керек, яғни тұтыну-
шыларды анықтап алу; нені өндіреді немесе 
қандай  өнім  өндіруді  сұрайды,  яғни  сол 
тұты нушыларға  не  қажеттігін  анықтап  алу 
ке рек; оларды қалай өндіреді, яғни өндірудің 
əдіс,   тəсілдерін анықтау керек деген сөз. Осы  
сұрақтардың  жауаптары  кəсіпорынның  не-
месе кəсіпкердің мақсаттар жүйесі болады.
Сонымен 
қатар, 
тұтынушыларды 
шабыт  тан дару  мақсаттарын  үш  топ қа 
топтастырамыз:  стратегиялық,  специфика-
лық жəне бір реттік. Əрқайсысына жеке тоқ-
та лып өтейік. 
Стратегиялық мақсаттарға:
   — Тұтынушылар санын ұлғайту;
   — Бір тұтынушының сатып алатын тауар 
санын ұлғайту;
   —  Тауар  айналымын  маркетингтік  жос-
парда  көрсетілген  көрсеткіштер  деңгейіне 

41
ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА
жет кізу;
   — Сатылым жоспарының көрсеткіштерін 
орын дау;
Спецификалық мақсаттарға:
   —  Ең  тиімді  тауарлар  сатылымын  жыл-
дамдату;
   — Тауар айналымын жоғарылату;
   — Артық қорларлардан босатылу;
   —  Маусымдық  тауарлардың  сатылу 
жиілігін тұрақтандыру;
   — Бəсекелестерге қарсы тұру;
   — Тұрып қалған тауарлар сатылымын тұ-
рақтандыру.
Бір реттік мақсаттарға:
   — Жыл сайын болатын мерекелерден та-
быс табу, мысалы жаңа жыл т.б.;
   —  Жеке  қалыптасқан  бəр  мүмкіндіктен 
та быс алу;
   — Жарнамалық компанияны жетілдіру.
Міне  осы  мақсаттарды  ұстана  отырып, 
кəсіпкерлік істі бастауға болады. Кез-келген 
кəсіпкерлік қызметті бастау үшін ең алдымен, 
кəсіпкерлікті қозғаушы күш жаңа ой, ұсыныс 
болу керек. Кəсіпкерлік ойларды іске асыру 
үшін, ұсыныс ойлар келесідей қасиеттерге ие 
болуы  керек.  Олар:  субъектінің  кəсіпкерлік 
қызметіне  байланысты,  белгілі-бір  бағытта 
жинақталған  ой  пікір  болуы  тиіс;  өзінің 
нақты өндірістік шарттарына сəйкес келетін 
жинақталған  ой-пікірлердің  ішінен  ең 
перспективалы ұсынысты таңдау жасау мүм-
кіндік  болуы;  таңдап  алынған  ойды  нақты 
экономикалық  көрсеткіштеріне  таңдау  жа-
сау  негізінде  талдау  жасау;  кəсіпкерлік  ой-
лар дың  жинақталу  көздері,  яғни  ол  ойлар 
қай  жерде  пайда  болады,  кəсіпкерлік  ойлар 
ең  алғаш  тауарлық  нарықтан,  одан  кейін, 
ғылым  жəне  техниканың  жетістіктерінен, 
қо ғам дық  өндіріс  процессіндегі  география-
лық  алшақтық  жəне  оның  құрылымын  тал-
дау  арқылы,  презентация,  кездесулер,  сим-
позиумдар,  бəсекелестердің  потенциалды 
ойларынан,  экономикалық  пəндерді  оқу 
ар қылы  алынған  білімдер  негізінде  жəне 
сұ раныс  заңдылықтарын  білу  негізінде, 
бұ рыннан  өндіріліп  отырған  өнімдерді 
талдау  арқылы.  Кəсіпкерлік  ой  негізіне  ке-
ле сілер  жатады:  белгілі-бір  кəсіпті  жетік 
білу;  кəсіпкерлік  қызметке  əсер  ететін 
сырт қы  факторларды  білу;  өзінің  өмірлік 
мақ сатын  іске  асыруға  талпыну  жəне  қо-
ғамда  өзін  тұлға  ретінде  мойындатуға  тал-
пыну;  жеке  меншік  иесі  болуға  талпыну; 
өзі нің  байлығын  арттыруға  талпынуы; 
өзі нің  мүмкіншілігі  шегінде  жұмыс  іс-
теу  қажеттілігін  мойындау;  өз  ісін  қалып-
тастыру үшін қажетті ресурстарды алу жол-
дарын  білу;  болашақ  кəсіпорынның  ұйым-
дастырушылық-құқықтық  нысанын  таңдай 
білу;  потенциалды  тəуекелділіктерді  білу 
жəне оларды басқара білу; бухгалтерлік жə-
не басқару есебінің негіздерін білу жəне оны 
кəсіпорында қолдана білу.
Кəсіпкердің ойына келген барлық ойлар-
дың  ішінен  ең  тиімді  ойды  таңдай  алу  си-
паттары, яғни ол сипаттар бойынша кəсіпкер 
ойы ның тиімділігін анықтауға болады. Олар-
ды  атап  өтсек:  ойдың  тиімділігі,  нарықты 
басып  алу  перспективасы,  ойды  іске  асыру 
үшін  қажетті  уақыт,  ойды  іске  асыру  үшін 
қа жетті капитал мөлшері, ресурстардың қол  
жетімділігі  мен  бағасы,  қажетті  жұмыс  кү-
шінің қол жетімділігі.
Əдетте  кəсіпкерлік  іс-əрекет  келесідей 
жал пы схема бойынша өтеді: кəсіпкерлік ой-
дың тууы; одан соң ол ойдың бастапқы ма-
мандардың бағалауынан өтуі; нарықтық ақ-
парат  жинақтау,  яғни  сұраныс  пен  ұсыныс, 
баға ны анықтау, олардың арасындағы ара қа-
тынасты анықтау; өндіріс шығындарын есеп-
теу; ойды іске асыру мүмкіндігінің тиімділігін 
анықтау; мамандардың бағалауы; нарықтық 
ақ па ратты алу, яғни мұндада сұраныс, ұсы-
ныс,  бағаны  анықтау.  Кəсіпкерлік  ой  осы 
схе ма мен іске асырылады.
Жалпы осының ішіндегі нарықтағы ақпа-
ратты  алудың  негізгі  көздеріне  мыналар 
жа  та ды:  жергілікті  жарнамалық  баспалар; 
жал пылама  ақпаратты  тарату  құралдары, 
ол   телевидение,  радио,  газеттер,  таныс  кə-
сіп керлер,  ғаламтор,  арнайы  баспалар,  ар-
найы  журналдар,  нормативтік  актілер, 
про  ос  пектілер  т.б.,  арнайы  əдебиеттер, 
мар  кетингтік  зерттеу  нəтижелері,  кеңес 

42
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
беруші  мамандар,  арнайы  жасалған  мəлі-
меттік базалар, мемлекеттік органдар, құры-
лымдардың ақпараттары.
Кəсіпкерлік қызметтің негізгі белгілері:
1. Қызметті пайда табу мақсатында жүзеге 
асыру.
2. Қызмет бойынша барлық тəуекелділікті 
өз  жауапкершілігіне  алу,  яғни,  ертеңгі  күні 
қолында бар мүлкімен жауап беру.
3. Ең жақсы нəтижеге жету үшін өндірістің 
аралас  факторларын  пайдалану,  қолда  бар  
ресурстарының  тиімді  пайдалануға  негіз-
делген процесс.
4. Қызметті жүйелі түрде үздіксіз жүргізіп 
отыру.
5.  Тұтынушылардың  сұранысына  ие 
жаңа тауарларды, қызметтерді жасап қалып-
тастыру процессі.
Кəсіпкерлік процессі келесідей кезең дер-
ден тұрады:
1.  Бизнестің  мүмкіндіктерін  анықтау 
жəне бағалау. Бұл кезеңде кəсіпкер бизнестің 
ұзақтылығын,  бизнесті  шығаратын  нарық 
мүмкіндіктерін,  бəсекелестеріне    талдау 
жүр  гізу, нарық жəне кəсіпорын үшін бизнес 
мүм кіндіктерінің құндылығын анықтау, биз-
нестің  мүмкін  болатындығын  анықтаған 
жағ дайда  тəуекелділікті  жəне  одан  алатын 
пай дасының мөлшерін анықтау, кəсіпкердің 
же ке  басының  мүмкіндіктерін,  яғни  оның 
жал пы  білімі  жəне  дағдыларын  бизнеспен 
бай ланыстырып, салыстыру керек.
2. Бизнестің жоспарын жасау. Бұл кезең-
де  бизнес  жоспарды  бөлімдерге  бөліп  құ-
рас  тыру  жұмыстары  жүзеге  асырылады. 
Оның   бірінші  бөлімі  кіріспеден,  бизнестің 
си паттамасынан  жəне  мазмұнынан  бас та-
лады.  Екінші  тарауда  кəсіпорынның  сипат-
тамасына қысқаша түйіндеме беріледі. Мұн-
да сонымен қатар саланы талдау, өндіріс жос-
пары, маркетинг жоспары, қаржы жоспары, 
ұйымдастырушылық  жоспарлар  болады. 
Со ңын да  қорытынды  жəне  есептеулер  жа-
салады.
3.  Қажетті  ресурстарды  анықтау.  Бұл  ке-
зеңде  кəсіпкер  ең  алғаш  қолда  бар  ресур-
старды  анықтайды,  содан  соң  қажетті  ре-
сурстардың  мөлшерін,  оларды  беретін 
жаб дықтаушыларды  анықтайды  жəне  сол 
жаб дық таушылармен  тіл  табысу  жолын  қа-
растырады.
4.  Кəсіпорынды  басқару.  Бұл  кезеңде 
кəсіп кер  ұйымды  басқару  стилін  өңдеп  жа-
сайды,  қадағалау  жүйесін  енгізеді,  ұйым-
дастырушылық  процедураларды  жасайды, 
үз діксіз  түрде  талдауды  жасайды  жəне 
табыс тылыққа  əсер  ететін  факторларды 
анық тауы керек.
Міне осы кəсіпкерлік қызметтің бары сын-
да  жасалатын  негізгі  жұмыстар  болуы  тиіс 
жəне бұл процесстерді тереңірек біз арнайы 
тарауда толығымен қарастыратын боламыз.
Əдебиеттер:
1. А.Н. Асаул, М.П. Войнаренко, П.Ю. Ерофеев «Организация предпринимательской дея-
тельности»Учебник. Под ред. д э.н., проф. А.Н. Асаула. – СПб.: «Гуманистика», 2004. – 448с.
2. С.С. Носова, Экономическая теория, 2008ж.
3. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кəсіпкерлік негіздері».
4. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, – Алматы, 2002ж. «Экономика».
5. Хизрич Р., Питерс М. «Предпринимательство или как завести собтвенное дело и до-
биться успеха» - Москва: Прогресс-Уневерс, 1991 - с.160
6. Самуэльсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика: Пер. с англ.: 16-е изд. М., 
2001ж.
7. Розділ: Управління персоналом Питер Ф. Друкер. Эффективный управляющий.
8. А.А. Крупанин, Основы регулирования предпринимательства. – СПб.: СПбГИЭА, 1998.

43
ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: