әлеуметтік ортаға, ата-анаға

55
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
насихаты  халқымыздың  табиғи  болмысын 
сақтауға  шақырады.  Ақынның    өнегелі  отбасы 
иелері тұлғаларын насихат жырымен бейнелеуі 
көркемдік-эстетикалық, 
педагогикалық-
психологиялық  кешенді  тәлім-тәрбиелік  ойлау 
жүйесін танытады. 
Ойшылдың 
тәлім-тәрбиелік 
бағдарлы 
өлеңдері қазіргі заманғы тәуелсіз Қазақстанның 
жаңа тарихындағы мемлекет иесі қазақтың ұлттық 
дүниетаным  ұлағатын  дамыта  жалғастыруға 
қызмет  етеді.  Адамзат  өркениетінің  дара,  дана 
тұлғасы  хакім  Абайдың  ұлттық  тәлім-тәрбиеге 
арналған шығармалары  ұлтын сүйген отаншыл 
қайраткер  ұл-қыздарымызды  тәрбиелеу  құралы 
қызметін  мәңгілік  атқаратыны  да  дәлелденген 
ақиқат. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының 
Президенті – Ұлт  Көшбасшысы   Елбасы Н.Ә. 
Назарбаевтың  БҰҰ-ның  ЮНЕСКО  шешімімен 
әлемдік  деңгейде  өткізілген  150  жылдық 
мерекелік  мерейтойда  «Абай  туралы  сөз» 
тақырыбымен жасаған баяндамасындағы ойлары 
да дана тұлға тағылымын ұлттық дамуға бағдар 
еткен  қазіргі  және  мәңгілік  ұстанымымызды 
дәйектей түседі:  «Абайдың айтуынша, адамның 
бақытты  болуы  үшін,  оның  ынтасы  мен  сол 
ынтаның  мақсатына  жетуіне  былайғы  жұрттың 
ықыласы керек. «Достықты достық шақырады», 
– дейтіні де тегіннен тегін емес. Сондықтан да 
ол ұлттық бүтіндік, ішкі татулық, уыздай ұйыған 
ынтымақты көп аңсады. Ал, халық дегеніне жету 
үшін оған да өзін қоршаған ортамен дәл сондай 
ынтымақ  пен  ықпалдастық  керек.  Бұл  –  біздің 
қазіргі таңда тағдырымызды шешетін ең басты 
тарихи факторлардың бірі» [4.57-55 б.б.].
Қорыта айтқанда, хакім Абай өлеңдеріндегі 
қазақ  ұлтының  басты  жетекші  тұлғаларын 
қалыптастыруды  көздеген  ойлары  –  біздің 
қазіргі  және  болашақтағы  тәлім-тәрбиелік 
бағдарымыздың  негізгі  желісін  құрайды. 
Қазақ  ұлтының  әлем  өркениеті  кеңістігіндегі 
танымалдылық  беделі  де,  күш-қуаты  да  жаңа 
ұрпақтың ұлттық-отаншылдық қызметі арқылы 
жүзеге асатыны ақиқат. Ұлттық тәрбие ұлағаты 
ұрпақтарды жаңа биіктерге жетелей береді. 
ӘДЕБИЕТТЕР:
Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы.
1. 
 Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – 
Алматы: Раритет, 2008. – 384 б.
Қазақтың мақалдары мен мәтелдері./Жинап, құрастырған 
2. 
Тұрманжанов Ө. – Алматы: Білім, 2004. – 
272 б.
Философия:  Жоғары  оқу  орындары  студенттеріне  арналған  оқулық/Құрастырған   
3. 
Ғабитов  Т.  – 
Алматы: Раритет, 2008. – 400 б.
Назарбаев Н.Ә.
4. 
 Абай туралы сөз. – Алматы: Рауан, 1995. – 160 б.
Резюме 
В статье рассматриваются философско-педагогические особенностей лирических стихотворении хакима 
Абая посвященные казахскому молодежью по воспитанию в духе национальной мировоззрении.
Summary
In article are considered filosofsko-pedagogical features lyrical a poem hakima by Abaja devoted Kazakh the 
youth on education in the spirit of national outlook.

56
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
К.Ж.Қожахметова – 
педагогика ғылымдарының докторы, профессор, 
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
ғылым және халықаралық байланыстар бойынша проректоры
ҚАЗАҚТЫң 
ОЙШЫЛДАРЫ 
МЕН 
АҒАРТУШЫЛАРЫНЫң 
РУхАНИ-
АДАМГЕРШІЛІК  ТӘРБИЕСІ  ТУРАЛЫ  ИДЕЯЛАРЫ  МЕН  ФИЛОСОФИЯЛЫҚ 
КӨЗҚАРАСТАРЫ
Рухани-адамгершілік  тәрбиесі  –  мәдени 
құндылықтарды  іске  асыру  мен  таратудың 
маңызды  механизмі,  өмірдің  мәні  мен 
өнегесі,  тарихпен,  ана  тілімен,  философия-
сымен,  әдебиетімен,  дәстүрімен,  психоло-
гиясымен  «ұлттық-мәдени  әлемнің»  арнайы 
детерминизацияланған мазмұны мен түрі.
Рухани-адамгершілік  тәрбиесі  міндеттерін 
жүзеге  асыру  төл  мәдениетімізді  тұтастай 
сақтаудың  маңызды  шарты  және  қоғамның  ру-
хани  қауіпсіздігінің  басты  алғышарты,  өйткені 
«мәдени  дербестік»  –  мемлекеттік  тұрмыстың 
тәуелсіздігі және халықтың ұлылығының кепілі. 
Рухани - адамгершілік тәрбиесінің өзектілігі 
зиялыларды дайындау мен білім берудің ұлттық 
жүйесі  күйреуі  нәтижесінде,  өз  халқына,  оның 
тарихына, салт-дәстүрі мен мәдениетіне жат болу 
сияқты руханилықты және зияткерліктің әлсіреп, 
халықтың  шығармашылық  мүмкіндігінің  өшуі 
сияқты негізгі себептерімен күрделенгендігінде. 
Ұлттық  даму  мен  мәдени  бағдарлы  білім 
ұлттың мүмкіндігі мен шығармашылық күшінің 
белсенділігін  арттыру,  оның  рухани  байлығын 
жинақтаудың алғышарты.
Осыған  байланысты,  біз  ұлттық  мектеп 
өз  халқының  тарихи  тәжірибесіне,  әлем  мен 
адамның  рухани-адамгершілік  санасына,  діни 
құндылықтарды қоса алғанда, рухани мәдениетке 
сүйенетіндігі  шындық  екендігін  білеміз.  Оның 
негізінде іргелі білімнің белгілі бір жүйесі ғана 
емес, өз халқының тарихи рөлдері мен тағдыры 
туралы,  рухы  туралы,  жоғары  құндылықтары 
туралы  кең  мазмұнды  танытатын  рухани 
ағартудың  бай  дәстүрлері  қаралған  болуы  тиіс. 
Ағартушылық  адамның  маңызды  үш  бөлігін: 
біріншіден, рухани жан дүниесі, екіншіден, ойы 
мен сөзі үйлесуі, үшіншіден, тарихилығы сияқты 
адамның  маңызды  үш  белгісі  арқылы  ерек-
ше  қасиеттерінің  толық  ой-қорытындысынан 
ағартушылық шығады.
Адамға ұлттық тән. Сондықтан да, адамның 
ұлттық  өзіндік  санасын  қалыптастырудан 
бекітуге  дейінгі  шынайы  ағартушылықтың 
міндеттерінің  бірі  халықтық  тәрбиеге  айна-
лады.  Бұл  міндет  көп  ұлтты  Қазақстанның 
бірлігін  орнықтыратын  қазақ  халқының  руха-
ни  мәдениетіне  қызмет  ететін,  ұлттық  рухани 
құндылық биігіндегі туған мәдениетінің аясын-
да  дамыған  жағдайда  ғана  жүзеге  асады.  Ол 
үшін  қазақ  халқынан  шыққан  ойшылдар  мен 
ғұламалар, ағартушылардың халық ділімен біте 
қайнасқан  пікірлері  мен  көзқарастарын  талдап, 
таразылай  отырып,  педагогикалық  тұрғыдан 
бағалағанымыз ұрпақ тәрбиесі үшін аса қажет.
Қорқыт  бабаның  ойлары  өзінің  «Қорқыт 
ата  кітабында»  қанатты  сөздер,  өсиеттер, 
аңыз-жырлар  ретінде  беріліп,  философиялық 
тұжырымдаманың  негізін  құрайды.  Оның 
өсиеттерінің  басты  тақырыбы  бала  тәрбиесі, 
ата-ананы  құрметтеу.  «Атаның  атын  былғаған 
ақылсыз  баланың  әке  омыртқасынан  жаралып, 
ана  құрсағында  шырланып,  тумағаны  жақсы. 
Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға 
ешкім  жетпейді.»  Оның  кітаптарының  негізгі 
сарыны бабалар өсиетіне адал болу рухындағы 
ұрпақ тәрбиесі, батырлық пен ерлік рухындағы 
тәрбие  болып  табылады.  Үшінші  жыр  осыған 
арналады.
Сол  кезеңнің  салты  бойынша  он  бес-он 
алтыдағы ер бала соғыс өнерінің барлық қырын 
меңгеруі тиіс. Үлкендер жас жігіттерді өздерімен 
бірге  майданға  әкетеді.  Қолына  қару  алып,  тар 
жол тайғақ кешпеген, жауының қанын төкпеген 
жігітті  ешкім  адам  ретінде  санап,  сыйламай-
ды. Ал, жауының алдында тайсақтаған, қашқан 
адамды өз әкелері қатаң жазалап отырған. 
Қорқыт жырлары өз арын жоғары бағалауға, 
соғыс  өнерін  танып-білуге,  өз  Отанын  жау-
дан  қорғауға  және  Отан  үшін  жан  қиюға 
шақырады.  Жетінші  жырдың  кейіпкері  Игенек 

57
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
батырдың басқа батырлармен салыстырғандағы 
тұлғасының  сан  қырлылығымен  ерекшеленді. 
Ол он бес жасында өз әкесін тұтқыннан босатып, 
үлкен той жасайды, тойға Қорқыт ата қатысып 
бата береді. 
Ж.Баласағұни өзінің атақты «Құтты білігінде» 
(құт  әкелетін  білім)  философиялық  ойлары 
мен  дүниеге  деген  көзқарасын  жеткізді.  Оның 
түсінігінде  мейірімділік  пен  бақыт  мәселелері 
адамның өмір салтына қатысты. Адам өлгенмен, 
оның ісі мәңгілік. «Кісі мәңгі болмас, ары – мәңгі 
қалар шапағаты». 
Баласағұни адам ғұмырының ұзақтығы ұзақ 
өмір сүруінің емес, ізгі істерімен өлшенеді дейді. 
«Егер адам артына өз ұрпағына пайда келтірердей 
іс  қалдырса,  оның  жаны  өлімге  берілмейді». 
Ж.Баласағұни бала тәрбиесінде ата-аналарға на-
сихат боларлық өте құнды педагогикалық мұра 
қалдырды:  «Өзіңнен  ұл-қыз  туса,  асыл  бекзат, 
қолда өсір, ұстай көрме алыста жат».
«Мейірімді, таза болса тәрбиесі,
Баланың еркін өсер ақыл-есі,
Ұл-қызға әдеп үйрет, білім-өнер,
Көп көріп, сонан пайда кемелденер».
Егер бала жаман мінезді болса, онда жақсы 
адамдарға  қауіп  төнгені.  Адам  өмірде  өз 
ойындағы  мақсаттарға  жеткісі  келсе,  ол  дұрыс 
тәрбие алуы керек. Ата-ана өз ұлын бірінші ке-
зекте ата-текті жалғастырушы, үйдің қожайыны 
екендігін  ұғындыру  қажет.  Бұл  –  ата-ананың 
бірінші парызы. Халыққа тән адамгершілік бейне 
үлкенді, ата-ананы сыйлау мен құрметтеу арқылы 
айқындалады. Сондықтан да әкесін құтқару жо-
лында  мерт  болған  ұлдың  өлімі  бақытты  өлім. 
Өнегелі тәрбие жас адамның өмірдегі өз жолын 
жаңылмай табуға көмектеседі.
Ақылды – ұлы, біл, білімді – білікті,
Қонса екеуі, ұлы етер жігітті...
«Ақыл қайда болса, ұлылық толады,
Білім кімде, сол білікті болады.
Ақылды ұғар, білімділер біледі,
Түгел болар білімді, есті тілегі!»...
Баласағұни мейірімділік шындықтың мәніне 
терең үңіледі: Әділеттілік – бақыт, негіз (ұя), 
бақыт  –  қанағатшылдық  пен  тәубешілдік. 
Әділеттіліктің мәні – адамшылдық.
Жаратушымен  тығыз  байланыс,  әлемнің 
үйлесімі, кеңістік пен кезеңнің бірлігі, адамның 
Алланы  тануға  ұмтылысы,  ғарыш  пен  адам 
әлемнің тұтастығы, макрокосмос мен микрокос-
мос Қожа Ахмет Яссауи философиясының   бас-
ты тақырыбының бірі болып табылады.
«Диуани  хикмет»  және  «Рисала»  атты 
еңбектерінде  А.Яссауи  өз  ілімдерінің  негізгі 
әдіснамалық ұстанымдарын анықтайды. Негізгі 
ұстанымға  ізденіс  жолы  Хақты,  Руханилықты, 
Тазалықты  тануға  апаратындығын  жатқызады. 
Адам  осы  мақсатқа  жету  жолында  шариғат  – 
заңдылық  талабы,  Ислам  заңы;  тарихат  –  та-
рих  туралы  ілім;  мағрипат  –  ғибадат,  хақиқат 
–  шындық  жолы  сияқты  төрт  кезеңдерден  өтуі 
тиіс. Әр кезең Яссауидің түсінігінде  өзіндік та-
зару мен өзіндік таным, Хақты тануға ұмтылыс. 
Мұның күрделілігі адам үшін әр кезеңнің өзіндік 
аса  маңызды  мағынасының  барлығы,  оларды 
түйсініп  өтпейінше,  өзіндік  дамудың  жолы-
на  түсу  мүмкін  емес.  Тарихат:  тәубашылдық, 
ғибадатшылық, 
махаббат, 
сабырлылық, 
шүкіршілік, 
ризашылдық, 
заһидшілдік 
(анықтық),  ғаріптік  сияқты  сегіз  жүйеден 
тұрады. Біздің зерттеуіміздің тұрғысынан «тәуба» 
ұғымы  назар  аударуды  қажет  етеді.  Өйткені, 
А.Яссауи  шығармашылығында  «тәуба»  негізгі 
философиялық түсінік. Тәуба – шариғатқа жеңіл 
оймен  қараудан  құтылу,  тазалық  пен  шындық 
жолында  өзін-өзі  қайта  тәрбиелеу  сияқты 
құбылыстардың өлшемі, бастауы.
Тәубашылдық  (қанағат,  тоқтамшылдық, 
ризашылық)  –  адам  көңілінде  болатын  түрлі 
құбылыстар  мен  өзгерістердің  негізі.  Тәуба 
негізінде  этикалық  тұрғыдан  қабылданады. 
Қанағаттанушылық тәрізді «тәуба» философия-
сы  біздің  халқымыздың  санасында  қарапайым 
көрініс береді.
Ламакан  –  жаңару  мен  дамудың  жоғары 
сатысы.  А.Яссауи  ілімімен  келісе  отырып, 
хақ  шындықты  тануға  талпынған  адам,  алды-
на  қойған  мақсаты  жоқ  құдайдың  құлы  емес, 
керісінше мұндай адам өмірді сүйетін, іздемпаз, 
үнемі  өзін  жетілдіруге  мақсат  қойған  адам  бо-
луы керек. Ә.Нысанбаев: «Оның адам кемелдігі 
философиялық  тұжырымдамасы  мейлінше 
терең пайымдау» деп бұл байланысты ескереді. 
Оның  ежелгі  ілімі  арқылы  да  қоғамның  және 
тұлғаның үйлесімді, жан-жақты дамуына жеңіл 
қол жеткізуге болады. Бәрімізге белгілі, адамды 
ғарышпен және әлеммен салыстыру, мұның өзара 
байланысын  орнату  –  ежелгі  философиялық 
дәстүр. Ал, «кемел адам» – бұл микрокосм және 
макрокосм. Микрокосм – бұл дамыған адамның 
сыртқы түрі, ал макрокосм – оның ішкі мазмұны. 
Адам – бұл тұтас әлем, үлкен әлемнің кішкентай 

58
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
бейнесі. Міне, дәл осы – ізгілік ілімі». А.Яссауи 
идеясы – адамның ақыл-ойы мен санасының та-
заруы. Қожа Ахмет Яссауи ілімі кемел адамның 
тәрбиесі  туралы  идея  тұрғысынан  қарағанда 
шыдамдылық  пен  төзімділік,  саналы  тоқтам, 
ұстамдылық,  шүкіршілік  пен  қанағатшылдық 
(тойымсыздар  мен  ашкөздерге  қарсы)  сияқты 
тұлғаның  сапаларына  тәрбиелеу  қызығушылық 
тудырады. 
«Тәуба» 
адамның 
нақты 
мүмкіндіктеріне  шынайы  жауап  береді,  бірақ, 
А.Яссауи  философиясының  күрделілігі  сон-
да, бүгінгі күннің шындығы көзімен қарағанда, 
адам  кемелдену  жолында  өзін-өзі  жетілдірудің 
көптеген  кезеңдерінен  өтеді,  сондықтан  да 
«тәуба» кесімді өлшем бола алмайды.
Егер Абай философиясын этнопедагогикалық 
дүниетанымдағы  оның  рөлі  тұрғысынан  қарар 
болсақ,  онда  зор  мүмкіндіктер  игертер  күші 
бар.  М.Орынбеков  Абайдың  философиялық 
көзқарастарын  зерттей  келе,  Абайдың  адами 
ұстанымының пайда болуы мен ол үшін негізгі 
фәлсапалық  сұрақтар  өздігінен  тумағандығын 
ескертеді. Ол адами мәселелерді философ ретінде 
қарастырады,  өйткені  өз  тұжырымдамасының 
ортасынан  ойып  тұрып  жеке  адам  туралы 
сұрақтарды қарайды. Ол тіпті, адамды құдаймен 
салыстыра  отырып,  асыл  қасиетті  тұлға, 
адамгершілікті  жеке  адам,  әділеттілікті  құдай 
арқылы  түсінуге  тырысқан  адам    толыққанды 
және  үйлесімді  дамыған  адам  деген  түсінікке 
тоқталады.
Абай философиясы ұлттық бағдарлы сипат-
та екенін ескерсек, қазақ философиясы да Абай 
философиясын  негізге  алады.  Ғалым  Абайдың 
орталық  философиялық  идеяларының  мәнін 
ашады.  Абай  философиясының  өзегі  адам 
тақырыбы. «Адам бол!» деген ұранды ойды жа-
лау етеді. Шығыстың ұлы ғұлама-ойшылдарымен 
үндесе  отырып,  адамның  еркіндігі  мен  құқығы 
оның  лайықты  өмір  сүруі  туралы  күрескендігі 
байқалады.
Абай  қазақтың  ру  мен  ағайын  төңірегінде 
ғана  ойлаудан  шығуын  қалайды.  Қазақтың 
этникалық  бірлігін  ойлау  үшін  тіл  және 
мәдени,  экономикалық  кеңістікті  шолып,  жал-
пы  адамзаттың,  бірліктің  мүддесін  ойлауға 
шақырады.
Данышпан  ақын  өз  түсінігі  бойынша 
адам  баласы  өмірдегі  бар  және  болып  жатқан 
нәрселерді  түсінуге  және  қабылдауға  қабілетті, 
өз  руының  ғана  емес,  ұлтының,  адамзаттың 
жеке адамы атануға тиіс деген ой айтады. Адам 
дегеніміз өзінің туылып, өсіп-өнген, әлеуметтік 
жағдайларға тез қалыптасқан мәдени ортасының 
нәтижесі.  Ағарту  мәселелері  өмір  шындығына 
сәйкес  түбегейлі  өзгерісті  қажет  ететін  қарым-
қатынас  арқылы  қоғамды  жаңарту  міндетін 
көздеп өркендеуі тиіс.
Адамның ең басты қабілеті қоршаған ортасы-
на сай өзін өзгерте білуі. Абайдың адам туралы 
пайымдаулары  оны  философиясының  орталық 
мәселелеріне әкелді. Адам және оның әлемдегі 
жағдайы,  тәжірибесі  мен  шығармашылығы 
түйінді  мәселе  болып  табылғандықтан,  Абай 
поэзиясының өзегіне айналды. Ол жеке адамның 
тұрмысы туралы ережеге, оның санасына, жан-
дүниесіне,  өзіндік  санасына  ой  салады.  Абай 
адамды тұтас тұлға ретінде түсінеді. Ақыл мен 
жанды  «Менге»  біріктіре  отырып,  «мен»  ба-
сында тірі болғанмен, ақыл мен жан мәңгі, тек 
олардың жүзеге асулары әртүрлі дейді. «Менге» 
ақыл мен жанды біріктіру жеткіліксіз, «менікі» 
қосылар  болса,  өзгешелік  пен  қарым-қатынас 
жүйесі толыға түседі. «Ақыл мен ой деген –Мен, 
ал тән – Менікі» деп Абай анықтай айтады. Адам 
тірі  тұрғанда  тән  мен  жан  бірге,  адам  ғұмыры 
біткенде  ғана  бір-бірінен  ажырайды.  Олар 
бөлектенсе,  өмір  біткені.  Абайдың  айтуынша, 
адам өлмейді, өлетін табиғат немесе онда тұрған 
зат.
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап күлмес.
«Мені» мен «менікінің» айрылғанын
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.
Адам дәстүрлі түрде тұрмыспен байланыста. 
Абай  тұрмыстың  адамсыз  мағынасы  жоқ    деп 
көрсетеді (Ол әлемнің өзегі). Руханият – адамның 
негізгі бастауларының бірі. Адам оны халық ауыз 
әдебиеті  мен  кітаптардан,  музыкалық  аспаптар 
үні және мешіттегі уағыздар мен мінажаттардан 
бойға жинақтайды. Адам үлгі етер тұлғалар мен 
жетекші ойларды, тіл және әдеп үлгілерін тану 
арқылы мәдениетке қол жеткізеді. Бұл шындық, 
әділеттілік, 
қайырымдылық, 
мейірімділік, 
сұлулық  идеялары  мен  рухани-адамгершілік 
ұстанымдарын  қабылдау  мен  пайымдауға 
әкеледі.  Егер  адам  әлемнің  орталығы  болса, 
оның орталығы – өзінің өзіндік санасы. Абайдың  
«Адам бол!» деген негізгі идеясын аша отырып 
М.Орынбеков  нағыз  адам  болу  тек  өзін  тану 
арқылы  жүзеге  асатынын  көрсетеді.  Мына 
әлемде  «Адам  бол!»  идеясымен  бірге  оңаша 

59
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
қала  отырып,  сананы  немен  бекіту,  рухың  мен 
жігеріңді немен қайраттандыру қажеттігіне:
«Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап.
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Еңбегің мен ақылың екі жақтап», – деп ақыл 
қосады. 
Философ  Абайдың  діни  философиясының 
терең  түсініп,  Аллаға  сену  –  адамның  даму 
жолдарындағы баспалдақтар, яғни «Адам бол!» 
философиясының да өз кезеңдері болатындығын 
, соның бірі – Алланы тану, өзіңді өзің танудан 
тұратындығын  айтады.  Аллаһ  –  Пайғамбар  – 
Адам  үштігін  Абай  қарапайым  адамдардың 
қажеттілігіне  сай  келісілген  жүйе  ретінде 
түсіндіруге  ұмтылады.  Алайда,  ол  құдайдың 
құдіреттілігіне, сан қырлылығына, ғаламды жа-
ратуына,  адамға  соншалықты  жақындығына 
күмәнсіз.  Аллаһ  әр  адамға  даналық  пен 
қайырымдылық мүмкіндігін бере отырып, оның 
болашақ тағдырына да тікелей қатысты. Құдай өзі 
жаратқан пенделеріне мейірім, шындық, сұлулық 
береді де, әр адамның өсіп-өркендеп, көркеюіне 
мүмкіндік  жасайды,  ал  оны  жаратқанның  бұл 
сыйын  қаншалықты  бағалап,  қажетіне  жарату 
еркіндігін адамның өзіне қалдырады.
Абай өз ілімінде адамның кім болуы жеке адам 
ретінде  дамуына  және  сол  жолдағы  ізденісіне 
қатысты  деп  қарайды.  Адамға  пайғамбарлар 
мен  әулиелер,  хакімдер  қызметі  үлгі.    Нағыз 
мұсылмандарға  қандай жолмен жүру қажеттігі 
таңдалады.  Егер  пайғамбарлар  мен  әулиелер 
салған  жолмен  жүріп,  өмірдің  қызығын  тәрк 
етіп  кетер  болсаңыз,  тұрмыстағы  міндеттерді 
кімдер атқарады, мал бағып, нан табу, киім тігу 
мен  жаудың  жолын  бөгеуге  ешкім  ұмтылмауы 
керек  пе  деген  ой  тастайды.  Сондықтан,  Абай 
мұсылмандарға  ең  ыңғайлы  жол  хакімдер 
жолы  деген  ойға  тоқтайды.  Хакімдер  дін  жо-
лын уағыздамаса да, өз еңбегінің адамға пайда-
лы болуын көздейді, «Жақсы адамдар әрдайым 
басқа адамдарға пайдасын тигізіп отырады» деп 
Алланың көрсеткені сияқты. 
Адамның құдайға деген махаббаты адамның 
өзін-өзі тазартуы, адами парызы, өмірінің негізгі 
ережесін  ұстана  білетін  тәрбиелілігі  сияқты 
рухани  сапаларының  пайда  болуынан  баста-
лады.  Аллаға  деген  махаббат  мейрімділік  пен 
сұлулыққа және оның мазмұнына негізделуімен 
қымбатты. Күнәдан тазаруды Абай тәңірінің шар-
тымен келісу дейді, өйткені, адам өзін күнәһар 
сезіне  жүріп,  таза  жолда  жүрмін  дей  алмайды. 
«Аллаһ пен адамның арасында белгілі бір өлшем 
сақталуы  тиіс,  себебі  ол  адамның  дамуы  үшін 
берілген  кеңістік»  деп  жоғарыда  айтылғандай 
«Адам бол!» бағдарламасы арқылы адамның қол 
жеткізетін өлшемдері мен көрсеткіштері – Аллаһ 
пен  адам  арасындағы  ара  қашықтық  –  адам 
болудың нақты да саналы кезеңі деп көрсетеді. 
«Адам бол!» идеясы шексіз мүмкіндіктер арқылы 
таңдауды өзіне бере отырып, адамды жетілдіру, 
кемелдену 
баспалдақтарымен 
биіктетеді. 
Осыған  байланысты  ол  «Сенім  адамның  өзін 
діндар  деп  сезінуі  ғана  емес,  Алланың  бірлігі 
мен  барлығына,  Құранның  Аллаһтың  сөзі 
екендігіне  пайғамбарымыз  Мұхаммедтің  құдай 
сөзін  жеткізуші  екендігіне  сенумен  бекітіледі. 
Аллаһтың  сипатын  білу  өте  қажет»,  –  деп  жа-
зады.  Аллаһтың  аты  құдіретті  күш  пен  мол 
мүмкіндіктің  жинақталған  сапаларымен,  жан-
жақты ұлық қасиеттерімен сипатталады. Адамға 
мұны  танып-білу,  адамның  құдайдың  құлы 
екендігін түсінуге әкеледі. Мұнда Абай Алланы 
тануда  оған  ұқсауға  ұмтылыстан  сақтандырып, 
тыйым жасайды.
Абай  Аллаһқа  тән:  Қайраткерлік,  Ғылым, 
Күш, Айқын көруші, Есте сақтаушы, Даңқты, 
Бұйрық  беуші,  Орындаушы    сияқты  сегіз 
қасиетін  атап  көрсетеді.  Бұл  сапалар  адамның 
ішкі  жан-дүниесіне  қатысты.  Алланың  осы 
қасиеттерін  бағалап,  ұқсауға  тырысқан  адам-
да тумысынан осы сапалар бар, тек оны жүзеге 
асыру үшін адамның өте көп еңбектенуі қажет. 
Адамның  Аллаға  жақындығын  ескере  оты-
рып,  Абай  Исламдағы  құдайдың  құлы  болған 
адамды  құдіреттілік  деңгейге  жетуге  деген 
талпынысты  тұлға  ретінде  көтерді.  Ақынның 
түсінігінде Алланың сегіз сипатын нақтылы түрде 
өз  бойынан  көрсете  білген  адам  құдаймен  тең. 
Абай қайтадан «Алайда, бұл қол жетпес мақсат, 
өйткені «Аллаһ – өлшеусіз, ал біздің ақылымыз 
– шектеулі», адамның шексіздікке жетуі мүмкін 
емес»,  –  деп  жазады,  демек,  адамның  өзін-өзі 
кемелдендіру,  жетілдіру,  дамыту  жолы  шексіз, 
себебі адам мүмкіндігі орасан, кемелденудің де 
шеті болмауға тиіс. Абайдың «Адам бол!» атты 
философиялық  идеясы  мейлінше  көп  өлшемді 
де  сан  қырлы  және  оның  этнопедагогикалық 
дүниетанымды дамытуда мүмкіндігі орасан зор, 
ол шынайы өмірді сезінуге, өзін-өзі жетілдіруге 
ұмтылысқа көмектеседі. Бұған көз жеткізу үшін 
Абай поэзиясына үңілу қажет. « Жігіттерге» деген 

60
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
өлеңде өмірдің басы мен ақыры, соқпақтары мен 
жолдары, жүректегі жастықтың желігі мен саналы 
әрекеттері сияқты өмір туралы ойларын айтады.
«Адам болам десеңіз,
Тілеуің, өмірің алдында, 
Оған қайғы жесеңіз. 
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ - 
Бес дұшпаның білсеңіз». 
Абай  адам  баласының  осы  бес  дұшпаннан 
құтылуы арқылы өмірде өз мақсатына жете ала-
ды және оған бес асыл іс серік болуы тиіс. Олар 
–  талап,  еңбек,  терең  ой,  қанағат,  рақым.  Бұл 
қасиеттерді  меңгерген  жігіт  өмір  сүруге  батыл 
кірісуіне болады.
Шәкәрім  философияның  өзегі  –  адам,  оған 
ерекше қамқорлық пен көңіл бөлу оның пәні бо-
лып  табылады.  Ойшыл  қазақтың  ағартушылық 
дәстүрімен  келісе  отырып,  адамды  түсіну 
білімнен, білімнің шындықтан көрініс табуынан 
білінеді деп есептейді. Бірақ шындық адамның 
сезіміне  қатысты  емес.  Адам  оны  ақылының 
көзімен ғана көре алады. Басты шындық әлемнің 
пайда  болу  себептері  туралы  шындық  болып 
есептеледі.
Шәкәрімнің діни догматикасы жіті зерттеліп, 
салиқалы  түрде  қабылданбады,  қайта  сынға 
ұшырады. Ол өзінің «Мұсылмандық шарты» атты 
кітабында  адамға  адамгершілік  тәрбиесін  беру 
мақсатында дінді пайдалану қажеттігін айтады, 
көз  жеткізер  мысалдар  келтіреді.  Шәкәрім  де 
Абай сияқты қоғамды адамгершілік тұрғысында 
тазартудың  басқа  құралын  таппайды.  Қазақ 
халқының  ортасына  Исламды  тарату  арқылы, 
қазақтың қоғамдық өміріне ыңғайланған Ислам 
арқылы жолға қою керектігін ұсынады. Ол адам 
жанын тән мен өлімге тәуелсіз мәңгі өмір сүретін 
субстанция деп қарап, жаратушының қалауымен 
дене сияқты пайда болатынын кез келген құрал 
арқылы дәлелдеуге тырысты. Өзінің «Үш анық» 
атты  кітабында  ол  «жаратушыда  ақыл-ой  мен 
таным бар ма, өлгеннен соң жан жоғалып кете 
ме, бұл кітаптың негізгі мақсаты осы» деп анық 
жазды.
Жанның 
өлімге 
берілмейтіндігін, 
Жаратушының барлығын мойындайтын сенімнің 
анықтығы – бірінші анық екендігі. Қаншалықты 
осы  сенім  шындығын  қанша  тайталасып 
дәлелдеуге тырысқанымен, соншалықты ғылыми 
негіздеме алмағандықтан, халықтың дені дерлік 
бұл түсініктен мақұрым болды.
Екінші анық – рационалды ойлау мен сезіммен 
қабылдауға  негізделген,  ғылыми  анығы.  Бірақ 
ғылыми дәлелдер біржақты қаралмайтындықтан, 
оның  ақталуы  болашақ  пен  білімнің  есесіне 
қалдырылды. Сондықтан да, олар адам жанының 
ізгілікпен қалыптасуына негіз бола алмады.
Ақыры,  үшінші  анық  –  субстанционал-
ды негізгі ұяттан тұратын жан анығы. Осы ұят 
қана жанның бастапқы талабы, ізгілікке бастай-
тын  өмірге  адамгершілік  тұрғысынан  тазарта-
тыны  да  анық.  Сондықтан  да,  адам  жанының 
өлшейтіндігі және басқа тәнге енуі осы анықтың 
негізгі шарттары болып табылады деп Шәкәрім 
осыған барынша күш салады.
Шәкәрімнің үш анық трактовкасының екінші 
нұсқасы  да  болуы  мүмкін.  «Үш  анықтың» 
ұмытылып  қалған  қосымшасы  немесе  өзіндік 
жинақталған  қорытынды  ой  болып  табылатын 
(записки забытого) «Ұмыт болғанның жазбала-
ры»  атты  ойшылдың  философиялық  эссесінің 
мазмұнына  талдаудан  екінші  нұсқалық  ой 
аңғарылады. Мұнда философ «Үш анықты» да-
мыта  түседі.  «Адам  табиғатын  қандай  жолмен 
түзетуге болады? Адамзатты өмір сүруге үйрету 
үшін  не  істеген  жөн?  Бұл  сұрақтар  халықтың 
игі жақсыларының ақылы мен ұятына  ғасырлар 
бойы тыныштық бермейді», – деп нақтылайды. 
Ол  бұл  сұрақтарға  жауап  беруді  алты  бағытта 
қарастырады. 
Осылайша,  адамды  адамиландыру  тура-
лы  барлық  қаралған  тұжырымдамалар  ғылыми 
қанағаттанарлық  болмады.  Ал  сұрақ  жауапсыз 
қалуы мүмкін емес, әйтпесе, адамзат азғындықтың 
құлдырауына ұшырау қаупінде. Міне, сондықтан 
ол адамды жаңғыртуға өзіндік тұжырымдаманы 
негіздеуге күш салады. «Ақыл-ойы мен ар-ұяты, 
өз  туғандарына  деген  жанашырлық  сезімі  бар 
адамдар  бір-біріне  зиянкестік  жасап,  қырып-
жойып өмір сүре алмайды. Менің ақылға салуым 
бойынша, – дейді ол,  адамның жақсы өмірінің 
негізі – таза еңбек, арлы ақыл, таза жүрек. Осы 
үш қасиет, барлығына үкім жүргізуі қажет. Олар-
сыз өмірде келісім мен тыныштық жоқ».
Алайда,  бұл  сұрақтардың  шешімі  үшін  кем 
дегенде екі шарт ұстану қажет. Біріншісі: «Мем-
лекет  басшысын  адал,  ақылды,  қанағатшыл 
адамдардан  сайлау  керек.  Лауазым  иелерін 
тағайындау, әділетті де адамгершілікке құрылған 
заң  тәртібі  және  олардың  сақталуын,  жүзеге 
асуын  қадағалау.  Халықты  еңбек  етуге  үйрету, 
білім  беру  қажет,  бірақ  мұның  бәрі  адамды 

61
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
адамгершілік  кемтарлығынан  құтқаруға  жете 
бермейді. Адамның тәрбие үрдісіне ұят ғылымын 
ендіру  қажет.  Бұған  әрине,  ғалымдардың  ойла-
ры керек. Олар баршаға арнап, реттелген теория 
жасағаны жөн.
Замана 
жылжып, 
қоғамның 
дамуы 
алға  озған  сайын  өзгерген  қоғамға  лайық 
рухани-адамгершілік 
тәрбиесінің 
асыл 
қағидаларына  айналған  қазақ  ойшылдары  мен 
ағартушыларының  идеяларын  жаңғырта,  оқу-
тәрбие үдерісіне пайдалануымыз керек.
Резюме
В статье автор рассматривает генезис идеи диалектического единства национального и общечеловеческо-
го.
Summary
In article the author considers genesis of idea of dialectic unity national and universal.
К.Ж.Кожахметова – 
доктор педагогических наук, профессор,
 проректор по науке и международным связям 
Казахского государственного женского 
педагогического университета
Н.К.Тайтанова –
  заведующая кафедрой воспитания и социализации 
личности РИПК СО
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ 
КЛАССНОГО РУКОВОДИТЕЛЯ В УСЛОВИЯх СИСТЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ 
КВАЛИФИКАЦИИ
Подготовка  педагогов  к  внеклассной  вос-
питательной  деятельности  представляет  собой 
целостный процесс, направленный на формиро-
вание системы знаний о сущности, принципах, 
содержании и методах организации внеклассной 
воспитательной  деятельности  классного  руко-
водителя  (а  не  учителя  предметника),  системы 
умений, интереса к внеклассной воспитательной 
деятельности, что является составляющими про-
фессиональной культуры классного руководите-
ля.  В  этой  связи  представляется  необходимым 
рассмотрение    проблем  формирования  педаго-
гической культуры классного руководителя в си-
стеме повышения квалификации.  
Проблеме  повышения  квалификации  педа-
гогов  в  настоящее  время  уделяется  достаточно 
внимания со стороны исследователей.
Б.А.  Альмухамбетовым  разработана  «на-
циональная  модель  повышения  квалификации 
научных  и  педагогических  кадров  в  современ-
ных  условиях»,  в  которой  ученый  определил 
методологическую основу, функции и принципы 
деятельности  учреждений  системы  повышения 
квалификации  на  трех  уровнях:  школьном,  об-
ластном,  республиканском.  В  диссертационном 
исследовании автор оперирует такими понятия-
ми,  как  «профессиональное  мастерство»,  «про-
фессиональная  компетентность»,  «профессио-
нальные знания»,  которые можно рассматривать 
в  качестве  составляющих  профессиональной 
культуры. Анализ основных форм и методов  со-
вершенствования  профессионального  мастер-
ства учителей в школе, предложенных ученым, 
позволяет разработать методику повышения пе-
дагогической культуры классных руководителей 
в системе повышения квалификации. 

62
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
Наиболее  близким  к  теме  настоящего  ис-
следования является диссертация В.Г.Павленко, 
посвященная  проблеме  оптимизации  системы 
повышения  квалификации  классных  руководи-
телей. Исследователь раскрыл понятие «система 
повышения квалификации», обосновал принци-
пы повышения квалификации, разработал задачи 
и функции повышения квалификации классных 
руководителей на школьном, районном, област-
ном уровнях. Важным результатом исследования 
является  содержательная  модель  подготовлен-
ности классного руководителя к воспитательной 
работе  с учащимися. Однако специально не рас-
сматривалась  проблема повышения уровня пе-
дагогической культуры классного руководителя.  
Проблеме обновления воспитания в системе 
повышения  квалификации  посвящено  исследо-
вание Р.С. Димухаметова. Ученый обосновал за-
висимость обновления воспитания в меняющем-
ся  обществе  от  организационно-методических 
усилий  системы  повышения  квалификации, 
разработал  методические  технологии  повыше-
ния квалификации педагогов воспитателей, тех-
нологическую  карту  повышения  квалификации 
заместителей  директоров  школ  по  внеклассной 
и  внешкольной  воспитательной  работе,  однако 
рассматриваемые вопросы не связаны с пробле-
мой повышения педагогической культуры класс-
ных руководителей.
Существенный  вклад  в  разработку  пробле-
мы  формирования  профессиональной  культуры 
педагога  в  системы  повышения  квалификации 
внесла Н.К.Кибатаева. Исследователь раскрыла 
особенности  формирования  профессиональной 
культуры  педагога  в  системе  повышения  ква-
лификации,  обосновала  траекторию  развития  и 
представила результаты апробации методики ее 
формирования. Исследование   Н.К.Кибатаевой 
посвящено проблеме формирования профессио-
нальной  культуры  учителей-предметников,  во-
прос о педагогической культуре классных руко-
водителей специально не рассматривался.
Анализ  исследований  показал,  что  учены-
ми предлагаются  разработки проблем системы 
повышения  квалификации,  среди  которых,  на 
наш  взгляд  недостаточно  уделяется  внимания 
проблемам повышения квалификации классных 
руководителей  в  современных  условиях,  про-
блема развития уровня педагогической культуры 
классных  руководителей  в  системе  повышения 
квалификации  специально  не  рассматривалась. 
Вместе с тем на основе имеющихся исследова-
ний представляется возможной разработка тео-
ретических основ данного процесса.
Рассмотрим  общие  подходы  к  организации 
системы повышения квалификации педагогов. 
Е.П.Белозерцев  считает  основной    целью 
послевузовского  этапа  непрерывного  педагоги-
ческого    образования  развитие  творческого  по-
тенциала педагога, совершенствование его лич-
ностных  качеств,  профессиональных  знаний  и 
умений, расширение его научно-теоретических, 
управленческих  и  организаторских  возможно-
стей и способностей. [с.125].
Развитие личности учителя является целью, 
основой и условием эффективности его профес-
сиональной  подготовки,  и  в  то  же  время  опти-
мальная  реализация  задач  профессиональной 
подготовки  способствует  развитию  личности 
учителя.  Данное  заключение  подтверждается 
определением  Н.Б.Крыловой:  «развитие  лич-
ности есть постоянное становление, изменение, 
возникновение новых содержательных личност-
ных структур – процесс, адекватный всей системе 
жизнедеятельности  и  образу  жизни  личности». 
[с.17].  По  мнению  исследователя  «личностная 
культура формируется во всесторонней деятель-
ности;  полнота  развития  и  самоопределения 
личности  обусловлена  широтой,  диапазоном  и 
содержанием  деятельности…  таким  образом, 
культура специалиста формируется всем строем, 
образом и стилем жизнедеятельности, одновре-
менно воздействуя на их развитие. Это  обуслов-
лено  тем, что повышение культуры воспитания 
связано с процессом его гуманизации, восходя-
щей тенденцией его развития как системы и со-
циального  института;  процессы  гуманизации 
воспитания,  гуманитаризации  образования  и 
задачи  формирования  целостной  культуры  спе-
циалиста тесно связаны». [с.6].
Таким  образом,  основным  требованием  к 
системе повышения квалификации классных ру-
ководителей является обеспечение процесса по-
вышения уровня их общей личностной и педаго-
гической культуры, находящихся между собой в 
отношениях взаимосвязи и взаимозависимости. 
Реализация данной задачи невозможна без раз-
работки  содержания  образования  через  состав-
ные  части    педагогической  культуры.  Вместе  с 
тем культура личности – это постоянно изменяю-
щееся образование, поэтому процесс ее развития 
должен, в первую очередь учитывать динамику 

63
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
личностного роста. В этой связи необходимо си-
стематическое обновление  содержания образо-
вания педагогов с учетом новейших достижений 
гуманитарных наук, а так же исследования уров-
ня развития педагогической культуры классных 
руководителей.  На  наш  взгляд,  данное  положе-
ние  должно  стать  основой  разработки  принци-
пов повышения квалификации. Таким образом, 
в качестве основополагающих принципов повы-
шения  квалификации  классных  руководителей  
выступает  принцип  подбора  и  обновления  со-
держания образования, которые должны прово-
диться с учетом уровня развития их педагогиче-
ской культуры.  
Далее рассмотрим основные положения ис-
следователей  относительно  принципов  повы-
шения  квалификации  педагогов.  По  мнению 
Абдуллиной О.А. основными принципами педа-
гогической подготовки выступают: системность 
и целостность общепедагогической подготовки; 
взаимодействия  общего,  особенного  и  индиви-
дуального в содержании и методах подготовки; 
научности;  связи  теории  и  практики;  система-
тичности  и  последовательности;  единства  обу-
чения и воспитания. [с.38].
В.В.Бенин  в  основу  системы  самообразова-
ния педагога определяет принципы целесообраз-
ности  обучения,  индивидуализации;  непрерыв-
ности и системности. [с.242].
Н.К.Кибатаева  в  основу  модели  формиро-
вания  профессиональной  культуры  педагога 
определяет следующие принципы: системности; 
непрерывности,  преемственности,  целостности 
этапов и ступеней педагогического образования; 
фундаментальности; интегративности; гуманиз-
ма; интерактивности; сотрудничества. [с.65].
Выше были рассмотрены принципы общепе-
дагогической подготовки, которые требуют пере-
смотра и уточнения применительно к подготовке 
классного руководителя. В.Г.Павленко, характе-
ризуя процесс оптимизации системы подготовки 
квалификации классных руководителей отмеча-
ет такие  принципы ее функционирования, как: 
принцип актуальности, научности, практической 
направленности, целостности системы. [с.113]
Современный взгляд на систему повышения 
квалификации  педагогов  отличается  уклоном  в 
сторону  вариативности  и  гибкости  системы.  В 
условиях  становления  рынка  образовательных 
услуг каждый учитель должен иметь право и воз-
можности  выстраивать  собственную  стратегию 
профессионального  роста.  Формы  повышения 
квалификации должны строиться на принципах 
субъектной ориентации, опережающего характе-
ра, гибкости и вариативности, преемственности 
и согласованности, учета изменяющихся требо-
ваний к системе образования и  профессиональ-
ной деятельности учителя.
На основе вышеизложенных положений мож-
но заключить, что система повышения квалифи-
кации классных руководителей, основной целью 
которой является повышение их педагогической 
культуры,  в настоящее время должна быть орга-
низована на принципах, обеспечивающих опти-
мальную разработку содержания образования,  а 
так же оптимальную организацию процесса по-
вышения квалификации, способствующей повы-
шению уровня педагогической культуры класс-
ного  руководителя.  Такое  условное  деление 
принципов на две категории позволяет провести 
анализ имеющихся в педагогической литературе 
подходов к повышению квалификации педагогов 
и разработать на его основе систему повышения 
уровня педагогической культуры  классных ру-
ководителей.  
В первую группу принципов, на основе кото-
рых  должно  разрабатываться  содержание обра-
зования  классных  руководителей  мы  выделили 
принципы:  научности,  актуальности,  интегра-
тивности,  культуросообразности,  природосоо-
бразности.
Принцип  научности  предполагает  соответ-
ствие  содержания  образования  уровню  совре-
менной  науки  и  техники,  накопленному  опыту 
мировой цивилизации.
Принцип актуальности - учет изменяющихся 
требований  к  системе  образования  и    профес-
сиональной  деятельности  учителя,  взаимосвязь 
теории и практики.
Принцип  интегративности  предусматривает 
междисциплинарные  связи,  ориентированные 
на  формирование  целостного  представления  о 
воспитательном процессе, а так же связь теории 
с практикой.
Принцип культуро и природосообразности – 
ориентированность на повышение уровня педа-
гогической культуры классного руководителя, с 
опорой на его этнокультурные запросы.
Во вторую группу  принципов,  характеризу-
ющих  операциональную  сторону  процесса  по-
вышения  квалификации,  определены:  принцип 
системности,  гуманизма,  интерактивности,  об-

64
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
ратной связи.
Принцип  системности  обеспечивает  си-
стемность  и  целостность  общепедагогической 
подготовки,  обеспечивающей  повышение  педа-
гогической  культуры  классного  руководителя; 
непрерывность, гибкость и вариативность систе-
мы повышения квалификации классных руково-
дителей ее преемственность и согласованность.
Принцип  гуманизма  предполагает  субъект-
ную  ориентацию  и  сотрудничество  педагогов, 
индивидуализацию  и  дифференциацию  обуче-
ния.
Принцип интерактивности предусматривает   
включение  участников  образовательного  про-
цесса  в  обучение,  построенное  на  групповом 
взаимодействии,  сотрудничестве,  кооперации, 
обеспечивающих накопление опыта.
Принцип обратной связи  обеспечивает оцен-
ку результатов обучения и эффективное приме-
нение  полученных  достижений  в  практической 
деятельности.
Следующим этапом проектирования модели 
формирования  педагогической  культуры  класс-
ных  руководителей  является  определение  ком-
понентов  системы  повышения  квалификации  и 
ее организационных форм.  
Б.А.Альмухамбетов, освещая общие тенден-
ции развития повышения квалификации отмеча-
ет,  что  последняя  во  многих  странах  осущест-
вляется в трех направлениях: обучение в системе 
высшего  образования;  обучение  через  кратко  и 
долгосрочные  курсы  для  учителей;  самооб-
разование  педагогов.  [с.242].  Сравним  с  этим 
утверждением  положение  Е.П.Белозерцева,  ко-
торый  условно разделяет все формы повышения 
квалификации  педагогиче¬ских  кадров  на  три 
категории:
•  долгосрочные, 
фундаментальные, 
предусматриваю¬щие  научно-теоретическое  и 
практическое  совершенствование  по  избранно-
му предмету деятельности, по окончании кото-
рых возможно рассмотрение соответствующими 
аттестационными  комиссиями  вопросов  о  ква-
лификации педагогов;
•  краткосрочные  (оперативные)  при  госу-
дарственных  или  общественных  организациях, 
учебных  заведениях  и    научных  учреждениях  
(действуют  временно  или  постоянно,  в  зависи-
мости  от  потребностей  органов  народного  об-
разования).  Эти  формы  содержат  оперативную 
или  опережающую  информацию  по  тематике, 
определяемой органами народного образования;
•  самообразование  педагогов,  включаю-
щее  в  себя  систематическое  самостоятельное 
изучение  определен¬ных  вопросов  по  инди-
видуальному  плану,  утвержденному  и  выпол-
няемому  под  руководством  непосредственного 
руководителя  подразделения,  участие  в  семи-
нарах  по  производственным,  экономическим, 
общественно-политическим и философским во-
просам. [с.126-127].
 
Как  видим,  классификация  форм  повы-
шения квалификации Е.П.Белозерцевым прово-
дится по организационному принципу. Им рас-
смотрен  операциональный  аспект  повышения 
квалификации,  названы  компетентные  органы, 
или учреждения, осуществляющие обучение пе-
дагогов. 
Положения  В.Г.Павленко  дополняют  струк-
туру  учреждений  повышения  квалификации 
классных руководителей. С каждым из учрежде-
ний повышения квалификации автор соотносит 
содержание обучения, условно выделив три на-
правления: теоретическая подготовка (облИУУ), 
методическая подготовка (районное звено), опыт 
творческой  деятельности  (школьное  звено). 
[с.100]
Сопоставление  структуры  повышения  ква-
лификации,  предложенной  Е.П.Белозерцевым  с 
классификацией В.Г.Павленко позволяет сделать 
следующее заключение. Структурными элемен-
тами  системы  повышения  квалификации  явля-
ются  областные  ИПК,  районные  методические 
объединения классных руководителей и школь-
ные методические объединения. Организацион-
ными  формами  повышения  квалификации  пе-
дагогов, по нашему мнению, в областных ИПК 
являются долгосрочные и краткосрочные курсы, 
в  райметодобъединениях  –  различные  формы 
взаимодействия  с  организациями  образования 
по совершенствованию методической работы, в 
школах – деятельность методических объедине-
ний и самообразованию педагогов.
Согласно 
модели, 
предложенной 
Б.А.Альмухамбетовым,  организация  системы 
повышения квалификации строится на четырех 
уровнях:  республиканском,  областном,  район-
ном, школьном. Каждый уровень системы повы-
шения  квалификации  выполняет  определенные 
функции.  На  первом  уровне  решаются  задачи 
повышения теоретической и методической под-
готовки педагогов на основе новейших достиже-

65
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
ний науки. [с.120]
Таким  образом,  структура  системы  повы-
шения  квалификации  дополняется  Республи-
канским  институтом  повышения  квалификации 
сотрудников образования – звеном, призванным 
осуществлять теоретико-методологическую под-
готовку  педагогов.  Повышение  квалификации 
учителей на различных уровнях СПК: республи-
канском,  областном,  районном,  школьном,  рас-
сматриваемое  нами  в  контексте  формирования 
педагогической культуры классного руководите-
ля  основывается,  в  первую  очередь  на  самооб-
разовании педагогов.
Однако последнее способствует повышению 
уровня их педагогической культуры при соблю-
дении определенных условий.
В.Г.  Павленко  определяет  перечень  данных 
условий, при которых самообразование классно-
го руководителя способствует оптимизации про-
цесса повышения его квалификации. В первую 
очередь,  содержание  самообразования  должно 
быть связано с программой повышения квалифи-
кации, отвечать задачам совершенствования дея-
тельности классных руководителей. Во-вторых, 
содержание  самообразования  должно  соотно-
ситься  с  возможностями  классного  руководи-
теля,  его  творческим  уровнем,  педагогическим 
опытом, быть направлено на обеспечение его пе-
дагогического роста и преодоление затруднений 
в  воспитательной  работе.  В-третьих,  классный 
руководитель  располагает  временем  для  само-
образования, последнее не рассматривается как 
фактор  перегрузки.  В  четвертых,  самообразо-
вание  имеет  проблемный  характер,  проблема, 
над  которой  работает  классный  руководитель,  
является  частью  общешкольной  проблемы,  в 
связи с чем самообразование каждого классного 
руководителя становится коллективной заботой 
всего  педагогического  коллектива,  предметом 
профессиональной оценки и помощи со стороны 
методического объединения классных руководи-
телей. В-пятых результаты самообразования вы-
ражаются  в  творческом  педагогическом  поиске 
классного руководителя.
Рассмотрение  проблемы  самообразования 
как  способа  развития  педагогической  культуры 
классного  руководителя  предопределяет  необ-
ходимость уточнения вышеописанных условий. 
Как субъект общечеловеческой и педагогической 
культуры, классный руководитель должен обла-
дать, в первую очередь, мотивацией к ее повыше-
нию, а так же к осуществлению воспитательной 
деятельности.  Во-вторых,  содержание  самооб-
разования  должно  соотноситься  с  уровнем  его 
педагогической культуры, что предполагает не-
обходимость  применения  методов  диагностики 
и оценки при его разработке.
В системе повышения квалификации, основ-
ными  компонентами  которой  являются:  респу-
бликанские  и  областные  институты,  районые 
методические службы, школьные методические 
объединения классных руководителей в соответ-
ствии  с  их  функциями  определяются  наиболее 
оптимальные формы и методы работы, направ-
ленные на повышение педагогической культуры 
классных руководителей.
В этой связи требуется, на наш взгляд, про-
ведение проблемного анализа имеющихся форм 
и методов, применяемых в системе повышения 
квалификации педагогов, с целью выяснения, ка-
кие из них наиболее эффективны с точки зрения 
формирования  педагогической  культуры  класс-
ных руководителей.
Одной  из  актуальных  проблем  системы  по-
вышения  квалификации  является  обеспечение 
взаимосвязи  теории  и  практики.  В  этой  связи 
Е.П.  Белозерцев,    отмечает  такие  средства,  как 
обеспечение  проблемного  обучения,  организа-
ция дискус¬сий, деловых игр, разработки проек-
тов,  тренинга,  практикумов,  «круглых  столов», 
использование при изучении педагогической те-
ории таких учебных задач, кото¬рые позволяют 
осуществить конкретизацию теории в практике 
школы,  моделирование  педагогических  ситуа-
ций. [с.128-129].
Моделирование   педагогического   процес-
са      и      процесса  самовоспитания,  по  мнению 
С.Б.Елканова,  может  не  только  временно  заме-
нять  реальные педагогические процессы,  но и  
иметь    некое  превосходство    над    последними.  
В   процессе  моделирования  отбираются  и  на-
глядно подаются  наиболее существенные при-
знаки  и  свойства  моделируемых  явлений.  Как 
бы  отбрасываются  их  избыточные  и  ненужные 
признаки. Таким образом, происходит более эф-
фективная  организация  усвоения  необходимых 
знаний и умений.
Решение   педагогических   задач   как   моде-
лей   педагогических проблемных ситуаций по-
зволяет быстрее обычного овладеть основными 
профессионально-педагогическими  умениями. 
Это  умение  анализировать  условия  педагоги-

66
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
ческих  задач,  выявлять  скрывающиеся  за  пе-
дагогическими  явлениями  качества  и  свойства 
участников  педагогического  процесса,  ставить    
педагогический    диагноз,  формулировать    кон-
кретные    педагогические    проблемы, строить  
педагогический  прогноз,    отбирать  оптималь-
ные средства для решения этих проблем и т. д. 
[с.56].
Важным инструментом, является теоретиче-
ское осмысление своей практической деятельно-
сти на спецсеминарах и спецкурсах по психолого-
педагогическим дисциплинам. [с.128-129].
Следующей актуальной проблемой повыше-
ния квалификации является развитие творческо-
го потенциала учителя, который формируется, в 
первую очередь путем обращения к передовому 
педагогическому опыту.
Между тем, как отмечают исследователи, не-
редко примеры педагогического мастерства по-
даются  в  информационном,  ознакомительном 
плане, без глубокого проникновения в причинно-
следственные  связи  и  зависимости,  лежащие 
в  основе  передового  педагогического  опыта, 
без рас¬крытия действующих в нем психолого-
педагогических закономерностей. [с.141].
По мнению Н.Ю. Посталюк педагогический 
опыт в принципе не может быть передан друго-
му.  Только  творчески  переосмыслен  и  исполь-
зован  на  основе  знания  общих  педагогических 
закономерностей, механизмов, процедур порож-
дения. [с.22]. Способность к переосмыслению и 
применению  данных  педагогических  приемов, 
способов рождается посредством использования 
игровой  методики.  Ученый  предлагает  класси-
фикацию  игр:  исследовательские,  аттестаци-
онные и дидактические игры. Если игра прово-
дится для получе-ния нового знания, например, 
для  экспериментальной  апробации  какого-либо 
нововведения на предприятии, совершенствова-
ния,  решения  комплекса  реальных  проблем,  то 
есть в игре самым важным становится результат, 
то она называется исследовательской. Основная 
цель  аттестационных  игр  —  оценка  профес-
сиональных  качеств,  компетентности  участия 
специальными  экспертными  советами,  которые 
задают  ход  игры.  Дидактические  игры  имеют 
основной своей целью определенный результат 
в  научении  игроков,  «микросдвиг»  в  развитии 
личности, хотя, ко¬нечно, и в них осуществляет-
ся контрольно-оценочная функция. В этих играх 
важнее сам процесс игры, в ходе которого и про-
исходит развитие участников, а не результат, ко-
торый, кстати, часто бывает известен ведущему 
заранее. Наряду с основной целью в любой игре 
функцио¬нирует и ряд дополнительных, второ-
степенных.  Так,  исследовательские  игры,  без 
всякого  сомнения,  вносят  вклад  в  повышение 
квалификации  участников,  присутствует  обу-
чающий эффект в аттестационной игре. [с.152-
155].
Одной  из  составляющих  педагогической 
культуры  является  коммуникативная  культура 
педагога. В этой связи одним из направлений по-
вышения квалификации должно стать развитие 
умения общаться.  
С.Б. Елканов предлагает три методики фор-
мирования умения общаться: 1)   моделирование  
педагогического      общения      («педагогические 
игры»);  2)    микропреподавание,  когда  для  уси-
ления  каждого  педагогического  приема  прово-
дятся проб-ные   микроуроки  для   малой  груп-
пы   учащихся   с  последующим   анализом   и   
обсуждением   (лучше — с   видеозаписью); 3) 
использование чужого опыта.
Таким  образом,  под  системой  повышения 
квалификации  классных  руководителей  мы  по-
нимаем  целостную  совокупность  учебных  за-
нятий  и  видов  их  методической  деятельности, 
отвечающих современным требованиям, реали-
зация которых обеспечивает теоретический рост 
классного руководителя, развитие их педагогиче-
ского мастерства, необходимую педагогическую 
подготовку  к  осуществлению  воспитательной 
работы, способствующих повышению уровня их 
педагогической культуры.
Процесс формирования педагогической куль-
туры  классных  руководителей    в  системе    по-
вышения  квалификации  будет  успешным,  если  
цели и содержание образования  отвечают акту-
альным  потребностям  совершенствования  вос-
питательной  деятельности  классных  руководи-
телей, реализуются с учетом реальных условий 
педагогической  деятельности  и  возможностей 
обучающихся,  обеспечивается  теоретическое, 
методическое  и  практическое  совершенство-
вание  воспитательной  деятельности  классных 
руководителей. Поскольку системообразующим 
элементом  системы  повышения  квалификации 
является  личность  классного  руководителя,  за-
интересованного в собственном педагогическом 
росте  и  активно  повышающего  свою  квалифи-
кацию  во  всех  звеньях  функционирования  си-

67
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
стемы,  важным  условием  является  системати-
ческое  обновление  содержания  его  подготовки 
в  соответствии  с  уровнем  профессионально-
педагогической культуры, мотивация и стимули-
рование самообразования и самосовершенство-
вания классного руководителя. 
ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА:
1.  Концепция непрерывного педагогического образования педагога новой формации Республики Казах-
стан. – АСТАНА, 2005.
2.  Альмухамбетов Б.А. История становления и тенденции развития системы повышения квалификации 
педагогических  кадров  в  Казахстане.:  Диссертация  на  соискание  ученой  степени  доктора  педагогических 
наук. 2002. - 284с.
3.  Павленко В.Г. Оптимизация системы повышения квалификации классных руководителей. - Дисс. на 
соиск. уч.степени канд. пед.наук.– Ростов-на Дону, 1986. -184с.
4.  Коева С.Н. Деятельность методических объединений классных руководителей школ НРБ по совер-
шенствованию воспитательной работы. – Минск, 1986. -183с. 
5.  Каладзе И.Г. Научно-педагогические основы организации райнной системы повы
шения профес-
сионального мастерства учителей: Дис.к.п.н., Тбилиси. 1986.- 174с.
6.  Белозерцев Е.П. Подготовка учителя в условиях перестройки. – М.: Педагогика, 1989. - 208с. 
7.  Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специалиста: Методическое пособие. – М.: Высшая 
школа. – 1990. - 142 с.
8.  Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образо-
вания.- 2-е изд, перераб.и допол.- М.: Просвещение, 1990. - 141 с. 
9.  Бенин В.Л. Теоретико-методологические основы формирования и развития педагогической культуры. 
Диссертация на соискание ученой степени доктора педагогических наук. – Екатеринбург , 1996.  
10.  Кибатаева Н.К. Дисс. На соиск. Уч.степени кандидата пед.наук Формирование профессиональной 
культуры педагога в системе повышения квалификации работников образования. – Алматы, 2006 160с.
11.  Сластенин  В.А.  Педагогика:  учеб.пособие  студ.высш.учеб.заведений/  В.А.  Сластенин,  И.Ф.Исаев, 
Е.Н.Шиянов; под.ред.В.А.Слатенина.- 7-е изд., стер.- М.: Издательский центр «Академия», 2007. - 576 с. 
12.  Елканов С.Б. Основы профессионального самовоспитания будущего учителя: Учеб.пособие для сту-
дентов пед. Ин-тов.- М.: Просвещение, 1989. - 189 с.
13.  Посталюк Н.Ю. Творческий стиль деятельности: педагогический аспект. Издательство Казанского 
университета, 1989. - 207с.
Түйін 
Бұл мақалада педагогикалық мәдениеттің құрастырылуы  класс жетекшілердің біліктілігін жоғарылату 
жүйесінен көріну мәселелері қарастырылған. Негізгі формалары мен әдістерінің кәсіби әбден жетілгендігіне 
талдау жүргізе отырып, зерттеушілер тарапынан біліктілікті жоғарылатудың негізгі қағидалары ұсынылған. 
Summary
The article raises the problem of the formation of pedagogical culture of the class leaders in the training. The 
analysis of basic forms and methods of improving professional skills, the basic principles of training, the proposed 
series of investigators.

68
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
В 
процессе 
организации 
учебно-
воспитательной  работы  в  школе  важно  пони-
мать,  что  в  результате  кризисных  явлений  в 
социально-экономической  сфере  значительная 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: