Басқару экономикасы
сурет. Оң сыртқы жағдайындағы ресурстарды ұтымсыз орналастыру
жүктеу/скачать 1,31 Mb.
|
| 12.1 сурет. Оң сыртқы жағдайындағы ресурстарды ұтымсыз орналастыру
Пайдалы сыртқы жағдайларды қолдау. Пайдалы сыртқы жағдай кейбір адамдар төлейді, кейбір адамдар төлеуден қашады. Барлық адамдарды төлету үшін екі жолбар: төлемейтін адамдарға пайда алуға мүмкірдік бермеу немесе пайда алатын адамдардың барлығы төлеуге мәжбүр ету. Бәрінші әдісті жеке кәсіпкерлер қолданады, екінші әдісті үкімет органдарына тән, оны қолданғанда қоғамдық өнімді салық салудан түскен қаражаттан төлейді. Қоғамдық өнімдер қатарына ұлттық қорғаныс, полиция мен өрттен сақтау, медициналық будандау мен білім беру жатады. Егер өнім айрықша болмай, оны тұтыну оның көлемін азайтпаса, онда ол таза қоғамдық өнім деп танылады. Егер таза қоғамдық өнім біреу үшін бар болса, онда ол қосымша төлемсіз барлық адамдарға бар. Осы уақытқа дейін қоғамдық өнімнен келетін экономикалық пайданы өлшеу жолы табылмаған, демек, қай көлемде оны өндіру керектігі туралы бірыңғай пікір де жоқ. Осыдан қай қоғамдық өнімді және қай көлемде өндіру экономикалықтан гөрі саяси шешім болып келеді. Көмекқаржы. Өнімнің көп түрлері жартылай жеке, жартылай мемлекеттік болып келеді. Бұл жағдайда үкімет қоғамдық өнімді тікелей қамтымай, көмекқаржы барда жеке өндірісті ұлғайтуға ынталандырады. Көмекқаржы тікелей және жанама болып келеді. Тікелей көмекқаржының екі түрі бар: - «арзан» қаржыландыру, мысалы, Қазақстанда халықтың әлеуметтік тұрғыдан әлсіз тобын баспанамен қамтамасыз ету үшін құрылыс саласына көмекқаржы бөлінеді; - арнайы салық жеңілдіктері: жер қойнауының тозғаны үшін берілетін шегерім, жаңа жұмыс орындарын жасайтын инвестицияға берілетін салық жеңілдіктері.
Үкімет деңгейіндегі реттеуші органдар чартер немесе лицензия түрінде мемлекеттік франшиза беріп тұрады: банкілер және басқа жинақ мекемелеріне, сақтандыру компанияларына, бағалы қағаздармен жасалатын операциялар жөніндегі дилерге. Мемлекеттік франшизалар қаржы жағынан сау, салыққа жауаппен қарайтын және қоғамталаптарын қанағаттандыруға қабілетті фирмаларға беріледі. Аталған талаптарға сәйкес келмеген жағдайда опрерациялық құқыны қайтарып алады. Патент беру. Патент өнертабысын жылжытып жеткізу құралы ретінде өнертапқышқа уақытша монополия беру болып табылады. Тағы патент жүйесі өндірісті бақылау, нарықты бөлу және саладағы бағаны тиянақтау құралы ретінде пайдалынады. Патент заңы бәсекеге тікелей әсер жасайды, патенттік монополияны шектеу керектігі туралы пікір жиі айтылуда. Теріс сыртқы жағдайларменкүресуге бағытталған шаралар жүйесі. Теріс сыртқы жағдайды төмендету жолының бірі – оның құнына көз болған фирмаға бағыттап жіберу. Бұл процедура жүйелі түрде салық салу арқылы және тұрақсыз түрде тыйым салынған қылықтары үшін жазалау шаралары арқылы орындалады. Мысалы, жүк автомашинасына лицензия талоны жеңіл автомашинамен салыстырғанда едәуір қымбат болуы керек, өйткені оның ауыр салмағы жолға үлкен зиян келтіреді. Көмекқаржы фирма ластауға құқы бар, қоғам оның сол құқысынан бас тартқаны үшін төлеуге дайын дегенді білдіреді. Салық салу қоршаған орта қоғамға тиелісті болады, сондықтан ауа мен су тазалығы үшін күресуге құқы бар дегенді білдіреді. Демек, кім ластай бастаса, ол зиян келтіргені үшін төлеуі қажет. Ал тым шектен шығып ластаса, фирманы жағымсыз әрекеттерін тоқтатуға мәжбүрлеу керек. Мысал. «Ойранды химия компаниясы» А өнімін шығарып сатады. Әр А өнім бірлігіне компания сұйық түрде В өнім бірлігін шығарады. В өніміне сұраныс бар, бірақ бәрін пайдамен сатуға болмады, сондықтан В өнімінің бөлігін көлге ағызып тастайды. Сөйтіп су ластанады; қоршаған ортаны қорғаушы мамандар мұны тоқтату керек деп талап қоюда. Олар төккіш құбырға есепші жабдықты орнатып, компанияны қалдықты әр төккені үшін $1000 айыппұл төлесін деген ұсыныс жасады. Фирма бухгалтерлері сұраныс пен ұсыныс функцияларын келесі түрде бағалады: = 8000 - 6; = 600 - ; TC = 45000 + 10Q + 6. Ластағаны үшін төлем алынбаса, фирма пайдасын максималдайтын өндіру көлемі мен баға қай деңгейде болар еді? Ластағаны үшін төлем алынғаннан кейін, фирма пайдасын максималдайтын өндіру көлемі мен баға қай деңгейде болды? Ластауды жоюдың құны қанша болады? Шешімі: 1-қадам. Жанама өнімді сату шегін орнату үшін мен = 0 анықтаймыз: = 8000 - 6; = 600 - ; = 8000 - 12 = 600 - = 0; = 666,67 = 300 А өнімінің максимал сату көлемі 667 данаға тең, В өнімінің максимал сату көлемі 300 данаға тең. Жанама өнімнің көлемі 300-ден артық болғанын демпингтік бағамен сатылуы керек. 2-қадам. Екі өнімді өндірудің шекті шығындарын табамыз: TC = 45000 + 10Q + 6; MC = 10 + 12Q. 3-қадам. Шекті шығындарға тең бірлескен шекті табыстарын (+ ) анықтап, оптималды өндіріске арналған Q шешімін табамыз: + = MC; 8000 - 12 - = 10 + 12Q. Әріптерден айырыламыз, өйткені = : 8600 – 14Q = 10 + 12Q; 26 Q = 8590;
В өнімі үшін бұл көлем сатуға болатын көлемнен артық болды, демек, бұл шешім оптималды емес. 4-қадам. А өнімінің шекті табысн шекті шығынға теңейміз, сөйтіп Q шешімін табамыз: 8000 – 12 = 10 + 12Q; 24 Q = 7990; Q = 333 дана әр өнім түрі үшін. 5-қадам. Әр өнім түрі үшін оптималды бағаны табамыз, бұл жерде тек 300 дана В өнімін пайдамен сатуға болады, қалғандары демпингтік бағамен сатылу керек: = 8000 - 6= 8000 – 6(333) = $6002 әр данасы; = 600 - = 600 – 300 = $300 әр данасы. 6-қадам. π = TR – TC = $6002 (333) + $300 (300) - $45000 - $10 (333) - $6 = $1375002. Фирма енді таңдау керек: артық жанама өнімді шығын әкелетіне қарамай сатсам бе екен немесе табиғи қорғаушы органдарына қоршаған ортаны ластағаным үшін төлем жасасам ба екн? Компания демпингтік бағамен сату теріс MR ластау төлеміне тең болғанша пайдалы болады: = 600 - = -1000; - = -1600; = 800. Сонымен, жанама өнімнің көлемі 800 данаға жеткенше, яғни ластауға салық төлей бастағанша, оны сату пайдалы болып келеді. Бұл компания өндіре алуынан көп, демек, өндірудің оптималды көлемі жиынтық шекті табыстар шекті шығындарға тең кезінде болады. Бұл көлем әр өнім түрі 300 данамен шығарылып сатылуын білдіреді ( 3 қадамға қара). Оптималды баға келесідей болу керек: = 8000 - 6= 8000 – 6(330) = $6020 әр данасы; = 600 - = 600 – 330 = $270 әр данасы. Ластауды жою құны ластауға төлеуден бұрын алынған максимал пайда мен ластауға төлем жасағаннан кейін алған пайданың айырмасына тең: = TR – TC = 6002 (333) + 300 (300) - 45000 - 10 (333) - 6 = $1375002; = TR – TC = 6002 (330) + 330 (270) - 45000 - 10 (330) - 6 = $1374000; - = $1375002 - $1375002 = $1002. Операцияларды мемлекет тарапынан бақылау бір әрекеттерді жасауға мәжбүрлеп, басқаларына тыйым салу арқылы теріс сыртқы жағдайды азайтуды көздейді. Салық пен көмекқаржыдан айырмашылығы операцияларды бақылауда қаржы тетіктері әдетте қолданбайды, бірақ норманы бұзышуларды жазалау үшін айыппұл жүйесі мен түрмеге қамау шаралары қолданылады. Кәсіпкерлік қызметтің әрбір қыры дерлік мемлекет тарапынан реттелінеді, ал қоршаған ортаның ахуалын бақылау тек реттеудің ең қарапайым мысалы болып келеді. жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|