Басқару экономикасы

Шекті шығындарды және өсімді талдау әдістері бір біріне өте ұқсас. Шекті деген сөз, өнімнің әр қосымша бірлігіне байланысты табыс пен шығынды бағалау керек екнін, білдіреді. Өсімді талдау баға өзгеру, жаңа тауар енгізу, қосымша жабдық сатып алуға қатысты нақты шешімнен кейін жиынтық табыс пен толық шығындардың өзгеруімен байланысты.

Алайда, көп жағдайда бір фирма шығаратын тауарлар бір бірімен әр түрлі байланыста болады. Бұл өзара байланыс сұранысты немесе шығындарды, кейде екеуін де қамтиды. Өзара байланыстың кем дегенде төрт типін ажыратуға болады:

- сұраныс тұрғысынан тауарлар бірін-бірі толықтыратын тауарлар болып келеді: бір компания компьютерді және оған бағдарламалық жасақтаманы өндіреді;

- сұраныс тұрғысынан тауарлар ауыстырғыштар болып келеді: компания дербес компьютерлердің әр түрлі моделдерін шығаруы мүмкін;

- тауарлар бірге шығарылады;

- ресурс бойынша бәсекеге түсетін тауарлар: бір тауардың өндіру көлемі көбейсе, ол басқа тауардың көлемін қысқарту есебінен болады.

Бұл жерде құрылымдық бөлімше түсінігіне бет бұруымыз керек, оның қызметінің нәтижесі алынған пайдамен (profit center) өлшенеді. Әр бөлімшенің менеджерлері алдында пайда алу міндеті тұрады. Сонымен, өндірістің әр стадиясында шығындар өлшеніп, одан кейін баға орнату керек, осы бағамен өнімді келесі кезеңге аудару керек. Бұл жағдайда түпкі өнімге баға бүкіл компанияның пайдасын максимал жасай алмауы мүмкін.

Бөлімше орнатқан баға осы аралық өнімді алатын бөлімше үшін шығын болып келеді. Егер ол баға тым жоғары болса, ұласпалы реакция тууы мүмкін, ол түпкі тауарға орналған бағаны компанияға максимал пайда әкелетін бағадан жоғары болуы мүмкін. Трансферттік баға белгілеу механизмі бүтіндей компанияның жалпы пайдасын максимал болдыртуды көздеу керек. Демек, түпкі тауарға баға саясатын компанияның жоғарғы деңгейінде анықтау қажет. Бұл үдеріс кезең саны көбейген сайын өте күрделі болады. Оның үстіне, аралық тауарлар тек іште пайдалануға арналуы мүмкін. Және керісінше, өндіруші бөлімше өз өнімін сытқы нарықта сатуы мүмкін, ал аралық тауарды бәсекешілерден сатып алуы мүмкін, егер ол бүтіндей компанияның пайда алу жағдайын жақсартса.

Осыған орай келесі оңайтылған жағдайды қаратырайық: тек екі ғана бөлімше бар, біреуі (В бөлімшесі) бөлшек өндіреді, ал екіншісі (А бөлімшесі) осы бөлшектерден түпкі бұйымдарды құрастырады және сатады.

- В бөлімшесі өзінің шекті шығындары шекті бағаға тең деңгейде тауарын өндіреді;

- А бөлімшенің аралық тауарының құны нарықтық бағаға тең болады. Оны түпкі тауардың жалпы шекті шығындарын есептеу үшін А бөлімшесінің шығындар қисық сызығына қосу керек;

- толық шекті шығындар тупкі өнімнен алынған шекті табысына тең болған деңгейде өнім өндірілуі керек.

Егер В бөлімшесі бір себеппен өзінің аралық тауарына нарықтық бағадан жоғары баға қойса, онда А бөлімшесі бүкіл аралық тауарды сыртқы нарықта алуға мәжбүр болады. Егер В бөлімшесінің оптималды өндіру көлемі А бөлімшесі сатып аламын деген көлемнен аз болса, А бөлімшесі өз тарапынан сыртқы нарыққа сүйеніп, аралық тауарды қосымша сатып алуға тура келеді, өйткені олар бүтіндей компания максимал пайда алуына қажет.

Баға белгілеудің басқа тәжірибелері. Компания бірінші болып нарыққа тауарымен шықса, ол «қаймағын алу» (skimming price) саясатын жүргізгені. Фирма, шын мәнінде, монополияға ие болады, жоғары баға тағайындайды, бәсекешілері нарыққа келгенше ерен пайда алады.

«Ену бағалары» (penetration pricing): компания нарықта өз үлесін жеңіп алу үшін салыстырмалы төмен бағаны тағайындайды.

Лайықты баға (prestige pricing) жағдайында тауар бағасы жоғары болса оған сұраныс жоғары болуы мүмкін, өйткені сатып алушыға таур иесінің мәртебесі тарайды.

«Психологиялық баға белгілеу» (psychological pricing): нақты тауарларға кейбір бағалар аралығында сұраныс айтарлықтай икемсіз болады, бірақ ол бағаны жоғарылатсақ немесе төмендетсек ол икемді бола бастайды. Бұл жағдайда сұраныстың қисық сызығы сатылы түрде көрінеді.