Көпұлттық корпорациялар тап болатын қауіптер

Ұлттық және көпұлттық компаниялар әр түрлі қауіптерге тап болуы мүмкін. Тәуекелді қызмет нәтижесі болжалды нәтижесінен өзгеше мүмкін болуы деп анықтауға болады. Кәсіпкерлердің көпшілігі тәуекелге теріс қарайды, оларды абыржытатын тәуекелдің сыртқы жағы. КҰК өз еліндегі тәуекелмен ісі болуға мәжбүр, сонымен қатар көпқлттық корпоративтік тәуекелмен (multinational corporation risk) де айналысуға тура келеді. Мысалы, корпорацияларды абыржытатын тақырып – айырбас бағамының тәуекелі, ол валютаның айырбас бағамының ауытқуынан туады. Соңғы уақытта (2015 жылдан бастап) Ресей, Әзербайжан, Қазақстанда валютаның күрт құнсыздануынан біраз КҰК өз қызметін аталған елдердегі бизнестерін тұжыруға мәжбүр болып отыр.

КҰК үшін тәуекелдің басқа көздері:

- қорларды тыйым салу және капиталды бақылау. Мемлекет қорларды өз еліне жіберуге тыйым салуы мүмкін, нәтижесінде корпорациялар өз қаражаттарын дұрыс бағытта инвестицияны жасамауға алып келеді;

- мәдени және діни айырмашылықтары шетел компанияларына дұшпандық қалып тудыруы мүмкін;

- меншік құқығын шектеу. Филиалды толық меншікке алуға тыйым салу немесе КҚК-ны кәсіпорынды иеленуде құқысы кіші серіктес ретінде болуына мәжбүрлеуі мүмкін;

- адам ресурстарымен байланысты шектеулер. Жұмысқа алу туралы ережелер мен заңдар өз еліндегіден өзгеше болуы мүмкін. Мысалы, Қазақстандағы шетел компаниялардың алдына нақты міндеттер қойылған: жергілікті кадрлар белгілі уақыт өткеннен кейін тиісті лауазымдар мен жұмыс орындарына алынуы керек. Еңбекақысына қатысты кемсіту болмау керек, әлеуметтік мәселелерге жете көңіл бөлінуі керек және басқа талаптар.

- зияткерлік меншік. Кейбір елдерде зияткерлік меншікті қорғау өте қиын.

- кемсіту. Кейбір елдерде үкімет шетел компанияларына арнайы заңнамалық актілерін және салық салу жүйесін қолдануы мүмкін, сонымен қатар отандық компанияларына көмекқаржы беріп отырады.

- парақорлық пен сыбайлас жемқорлық. Эти проблемы существуют в большинстве стран, но в одних они выражены сильнее, чем в других. Например, Transparency International ұйымының 2015 жылғы зерттеуі 168 елді қамтыды. Жарияланған «Corruption Perceptions Index» бойынша Қазақстан 123 орында болып отыр. Салыстыру үшін: Ресей – 119 орында, Беларусь – 107, Кыргызстан – 123, Армения – 95, Әзербайжан – 119, Өзбекстан – 153 орында;

- ішкі және сыртқы әскери жанжал. Олар кез келген орын алуы мүмкін. Мысалы, Достыққа ниеттелінген үкімет орнына дұшпандықпен қарайтыны келуі мүмкін. Төтенші жағдайда жаңа үкімет шетел меншігін  экспроприациялауы мүмкін.

Әрине, келтірілген тәуекел көздерінің тізімі толық емес, оны жалғастыруға болады. туралы

PRS Group, Inc. ұйымы «International Country Risk Guide» атты анықтама жариялайды, тәуекел индексі үш параметрден – саяси, экономика және қаржы тәуекелдерінен тұрады. Әр параметрге сәйкес елдер көптеген тәуекел категорияларына бөлінеді. Максимал мүмкін көрсеткіш 100 баллға тең (минималды тәуекел), минималды – 0 (ең үлкен тәуекел).

Валютаны айырбастай бағамы КҰК-ның тап болатын тәуекелдің негізгі көздерінің бірі. Шетел мемлекетте өз тауарын сататын немесе олардан тауар сатып алатын, шетел валютасымен төлемдер жасайтын компаниялар баға орнату мен төлемді жасау мезет арасында ацырбастау бағамы қолайсыз өзгерістер болуын әрқашан ескеріп отыруы керек. Айырбастау бағамы – ол бір елдің валютасының бағасы басқа елдің валютасымен берілгені. Оны ұлттыұ немесе шетел валютасымен беруге болады.

Егер біз АҚШ долларын қазақстандық теңгемен өлшесек, ал қазіргі мезетте доллар 350 теңге тұрса, онда біз айырбастау бағамын келесідей жазамыз: $1 /350 теңге. Ал егер доллармен теңгенің айырбастау бағамын білдірсек, онда былай жазылады: 1теңге/$0,0029.

Мысалы, отандық фирма шет елге құны 100 мың долларға тең тауар сатады. Қазіргі күнгі айырбастау бағамы $1/350 теңге құрайды. Бұл бағамы бойынша тауар құны 35 млн. теңге болады. 60 күннен кейін тапсырыс үшін төлеу кезінде айырбастау бағамы $1/330 теңге болды, осы уақыттың ішінде доллар әлсіреген. Сондықтан отандық фирма тек 33 млн. теңге алады.

Ал енді отандық фирма шет елінен 100 мың долларға тең тауар сатып алсын, айырбастай бағамы $1/350 теңге құрайды. 60 күннен кейін тапсырыс үшін төлеу кезінде айырбастау бағамы $1/370 теңге болды, осы уақыттың ішінде теңге әлсіреген. Енді отандық фирма 37 млн. теңге төлеуге тура келеді. Әрине, егер айырбастау бағамы кері бағытта өзгерсе, онда отандық фирма ұтыста болар еді.

Айырбастау бағамының жағымсыз ауытқуынан қорғану жолдары:

- айырбастау бағамын хеджерлеу, ықтимал залалдардан өзін қорғау үшін компанияның қолданатын әр түрлі жолдары;

- есесін қайыру келісімдері, компания қарастырылып отырған мезгіл ішінде шет елінен бір тауарды сатып алса, сол сомаға тауарды және сол шет еліне экспорттауына болады. Сөйтіп, айырбастау бағамының ауытқу орнын толтырып отырады, бұл ең оңай жол, бірақ тәжірибеде қолдан келе бермейді;

- белгілі мерзімге жасалатын келісімдер нарығы, компания нақты бағамен нақты уақытта валютаны сатуға немесе сатып алуына мүмкіндік алады. Мысалы, қазақстандық импорттаушы шетелдік экспорттаушыға $1млн. бүгіннен бастап 60 күн бойы төлейтін болсын. Егер импорттаушы доллардың кенеттен күшейуінен ұтылып қалмас үшін, ол $1 млн. сомасына 60 күннен кейін тауар сатып алу туралы келісім жасауына болады. Сонымен, ол 60 күннен кейін нақты бағаны төлеуі керек;

- фьючерстік нарық, алдыңғы нарығына ұқсас. Алайда, бірқатар айырмашылықтар да бар. Фьючерстік келісімдер стандарттық сомаға бекітіледі және нақты күндері (нақты айда сәрсенбіде) төленуі тиіс. Фьючерсті жасағанда белгілі сома (margin) депозитке салынады. Келісімдер реттелгенде күнде сатуға болатындығы және келісімнің комиссиясы қарастырылады. Егер адам немесе компания шетел валютасының айырбастау бағамы өседі деп болжаса, фьючерстерді сатып алады. Егер шетел валютасы әлсізденеді деп болжаса, онда фьючерстерді сатады;

- валюталық опцион – ол сатып алушысына нақты көрсетілген бағамен белгілі мезгіл ішінде белгілі көлемде валютаны сатуына немесе сатып алуына құқы беру туралы келісімшарт. Опцион колл дает сатып алушысына шетел валютасын сатып алуына, опцион пут оны сатуына құқы береді. Әр валютаның бірлігінің бағасы сыйақы деп аталады, опционды пайдалану бағасы – ол опционды пайдалану мезетіндегі төленетін баға. Әр келісімшартта опционды сатудың соңғы күні көрсетіледі. Компания егер болашақта шетел валютасымен төлем жасайтын болса, онда ол опцион коллды сатып алады.

Опционды сатып алу фирмаға опционды пайдалануға құқы береді, алайда ол оны орындауға міндетті емес. Компания болашақта қаражат алуын болжаса, шетел валютасының құны төмендеу қауіпінен сақтану үшін опцион пут сатып алады;

- валюталық айырбас (валюттік своп). Мысалы, отандық компания А өз өнімін Германиядағы тұтынушыларға сатады және олардан төлемді евромен алуы керек. Германияда орналасқан Б компаниясы өз тауарын қазақстандық компанияға сатып, ақшаны доллармен алуды ұйғарсын. Алайда, қазақстандық фирма ақшаны доллармен, неміс компаниясы евромен алғылары келсе, онда оны валюттік айырбас түрінде жасауға болады. Ол туралы тура өзара немесе банк арқылы келіседі. Сөйтіп, екі компания ақшаларын өздері қалаған валютамен алуға сенімді болады және айырбастау бағамының өзгерісінен ықтимал залалдан құтылады.