«Батырлар жырындағы тарихи сөздер»
жүктеу/скачать 28,29 Kb.
|
|
«Батырлар жырындағы тарихи сөздер» Тарихи лексикология тіл фактілерін зерттеуде тарихи принципке сүйенеді. Ол белгілі бір тілдің лексикасын жалпылама емес, нақтылы бір халықтың азаматтық тарихына жəне сол халықтың мəдениетіне, дүниетанымына, салт-сана т.б. экстралингвистикалық факторларына байланысты зерттелуі керек. Өйткені əрбір тілдің лексикалық қоры, қат-қабат сөз байлығы, сайып келгенде, сол тілді жаратушы, сол тілде сөйлеуші халықтың тарихымен тікелей байланысты, сол халықтың халық болып қалыптаса бастаған ұзақ дəуірінің жемісі, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, толығып, кемелденіп, жаңарып отыратын асыл да абзал мұрасы, сол халықтың мəдени, рухани өмірінің айнасы болып саналады. Əрбір тілдің сөз байлығын тарихи тұрғыдан зерттеу дегеніміз — оны сол тілдің өз топырағында, өзіндік даму үрдісін, сыр-сипатын ескере отырып қарастыру [1; 7]. Қазақ тілінің басқа туыс (қырғыз, өзбек, түркімен, башқұрт, ұйғыр т. б.), туыстас (монғол, бурят, қалмақ) жəне өзге системалы (орыс, қытай, араб, иран т. б.) тілдерімен көрші ретінде де, тарихи- саяси, мəдени, географиялық жағдайларға байланысты да əр дəуірдегі қарым-қатынастары, олардың өзара ықпалы, лексикалық ауыс-түйістері ерекше назар аудартады. Біздің мақсатымыз тіліміздегі кейбір мағынасы түсініксіз сөздердің семантикасын ашу болып табылады. Р.Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» еңбегін негізге ала отырып, сондай сөздерді қарастыруды жөн санадық. Бұл зерттеуде ақын-жыраулар тілінде кездесетін сан алуан тұрақты тіркестер мен мақал-мəтелдер құрамындағы көне сөздердің байырғы мағыналары ашылып, олардың семантикалық өрім-өзгерістері сараланады. Қазіргі тіліміздегі бастапқы мағынасы күңгірттенген немесе мүлде ұмытылған, тарихи тұрғыдан түркі-монғол, түркі-иран тілдеріне ортақ сөздердің əуелгі мəні анықталып, олардың түп төркінін анықтаудың жолдары мен тəсілдері, шарттары айқындалады. Сөздердің көпмағыналылығы, тарихи кезеңдердегі тұлғалық жəне мағыналық өзгерістері ашылады. Сөздер тарихында сөз мағынасының күңгірттену процесі көп байқалады. Бұл — тілімізде жиі орын алатын құбылыс. Сөз мағынасының ұмыт бола бастауы — сол сөзді қолданыстан не мүлде шығарып тастайды, не тек белгілі бір орында: тұрақты тіркестер құрамында, мақал-мəтелдерде, қос сөздерде ғана келеді. Олай болса, қазақ тіліндегі сыңарлары мағынасыз қос сөздерге тоқталып, олардың мағынасына этимологиялық тұрғыдан талдау жасап көрейік. Қосарлама сөздер мағыналық ерекшеліктеріне қарай екі салаға бөлінеді: а) мағыналы компоненттерден құралған қосарлама сөздер; б) мағынасыз компоненттерден құралған қосарлама сөздер [2]. Тілімізде бір сыңары немесе екі сыңары да мағынасыз сөздер кездеседі. Қазақ тілінде дыбысы жағынан үндес, тұлға жағынан сəйкес, мағына жағынан бір-біріне үйлесімді жеке-дара дербес, не біреуінің мағынасы күңгірттенген екі сөздің өзара жымдаса бірігуінен туындаған қос сөздер бар. Мəселен, ағыл-тегіл, жылап-сықтап, айт-үйт т.б. Қосарлы қос сөздердің жалпы да жинақтау мағынасы олардың құрамына енген сыңарларының беретін мағыналарынан əлдеқайда ауқымды жəне кең. Қосарлы қос сөз жасалуында мынадай шарт сақталу қажет: сыңарлары арасындағы дыбыстық үндестік (мысалы, ағыл-тегіл, жылап-сықтап, ептеу-септеу т.б.). Мұнда ағыл-тегіл сөзіндегі ағыл да, тегіл де ақ (ағу), төк (төгу) етістік түбірлеріне сабақты етістіктен салт етістік тудыратын -ыл, -іл жұрнағының жасалуы арқылы жасалған. Былайша айтқанда, бұл қос сөз о баста «Ағыл жыр, тегіл өлең» (Жамбыл) дегендегі жеке-дара айтыла беретін сөздерден жасалған. Бірақ бертін келе бірінші компоненттің ауанымен екінші компонент өзгеріп, жеке айтылмайтын тегіл формасына ауысқан. Сонда төгіл — тегіл болып, яғни төгіл сөзінің түбіріндегі ө дыбысының е дыбысына ауысуында мынадай фонетикалық заңдылық байқалады: а) алдыңғы компоненттің екінші буынындағы қысаң езулік ы дыбысы ілгерінді ықпал заңы бойынша өзімен іргелес төгіл сөзінің бірінші буынындағы ашық дауысты еріндік ө дыбысын е дыбысына өзгерткен; ə) ө дыбысының е дыбысына айналуына байланысты төгіл (айтылуы: төгүл) сөзінің екінші буынындағы дыбыс та қысаң езулік і дыбысы болып естіледі. Сөйтіп, екі қысаң езулік дыбысының ортасында келген ө дыбысының е дыбысына өтуі — қазақ тілі үшін заңды нəрсе [1; 24]. Ғалым Р.Сыздықова: Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында көне түркі заманынан сақталып келген, бірақ бұл күнде жеке тұрып, сол көне мағынасында қолданылмайтын біралуан сөздер бары байқалады. Ол сөздер негізінен тұрақты тіркестер (фразеологизмдер мен қос сөздер) жəне лексикалық тіркестердің (күрделі сөздер мен күрделі етістіктердің) құрамында қолданылады [3; 166],— дейді. Енді сондай сөздерге талдау жасап көрейік. жүктеу/скачать 28,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|