Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы

күн»   деп   бөліп   айту   арқылы   Қарагөздің   қазасын,   ол   қазаның
халық дәстүрі бойынша белгілі бір меже-мерзімі өткенін (қырқы
өткенін) білдіреді де сол уақыттың ішіндегі өзінің жан күйінішін
баяндайды.
 Қаралы   қайғымен, 
жылаумен 
деген-дердің
арасындағы пауза бірыңғай мүшелерді ажыратады.  Қырық, күн
өтті дегеннен кейінгі пауза сөйлемнің соңындағы дауыс үзілісін
танытады.   Келесі   екі   пауза   тағы   да   бірыңғай   мүшелерді
ажыратады да  деп едім  дегеннен  кейін  сөйлем аяқ-талады.  Ал
мен   арсыз  дегеннің   екі   жағынан   паузаның   болуы   оның   орны
ауысқан, логикалық екпін түскен бастауыш екеніне байланысты.
Тірімін, кімді күтем, нені медеу қылам,
не тілеймін дегендердің арасындағы пауза олардың бірыңғай
баяндауыштар екендігіне байланысты.
Міне, сөйлем ішінде осы тәріздес ырғақтық топтардың ара-
жігінен   өзге   тұстарда   да   паузалар   болады   екен.   Бұл
паузалардың басым көпшілігі ырғақтық топтардың жігіне сай
келеді.
Сөйлеу үстінде сөздер мынадай сәттерде бір ырғақпен ай-
тылып, топ құрайды.
1.Анықтауыш   пен анықталатын  сөздер бір  деммен  айты-
лады да бір топқа енеді. Мысалы, қалқан құлақ, шегір көз,
қара қарындаш, ақ ерке, тас жол, аямас жау, алты ай, қара
аспан, ақ орамал, екі қап дегендердің алдыңғы сөздері (қалқан,
шегір  т.б.)   –  заттың   түрін,  түсін,  сипатын,  қасиетін,  тегін
білдіретін   анықтауыштар,   соңғылары   –   анықталып   тұрған
сөздер. Мұндай бір ырғақты сөз топтарының компоненттері
(құрамды   бөлшектері)   бір-біріне   ықпалын   тигізеді,   сондық-
тан   олардың   жазылуы   мен   айтылуы   бірдей   түсе   бермейді.
Жоғарғы сөздердің дұрыс
Жазылуы:
Айтылуы
қалқан құлақ
қалқаңғұлақ
шегір көз
шегіргөз
қара қарындаш
қарағарындаш
ақ ерке
ағерке
тас жол
ташшол
аямас жау
айамашшау
алты ай
алтай
қара аспан
қараспан
244

Бұл айтылғанға мысал ретінде Абайдың мына бір шумақ 
өлеңінің дұрыс оқылуын (айтылуын) көрсетейік:
Аласаз / қарагөзү / айнадайын // 
Жүрөкке / ыстықтійіп / салған сайын //
Үлбүрөген / ағетті / ашығжүзді // 
Тісәдемі // көрүппең / кыздыңжайын //.
Анықтауыш   пен   анықталғыштан   тұратын   топтардың
барлығының бірдей айтылуы мен жазылуы бұлайша алшақтана
бермейді. Мысалы, алтын сағат, ағаш қасық, бұран бел, жо-
март   адам,   арық   кой  деген   топтар   қалай   жазылса,  солай
айты-лады, өйткені  бұлардағы сөздердің бір-біріне тигізетін
әсерінде дыбыстық өзгерістер болатын сәттер жоқ.
2.   Толықтауыш   пен   баяндауыш,   бастауыш   пен   баяндауыш,
пысықтауыш   пен   баяндауыш   араларына   сөз   түсірмей   қатар
келсе, жай хабарлау ретіндегі сөйлемдерде олар бір деммен ай-
тылады. Мысалы, Біз үйге кеттік деген сөйлем Біз/үйгөгеттік
болып айтылады. Сол сияқты Жолаушы тез келді дегенді Жо-
лаушы  /  тезгелді  деп айту  керек.  Мұндағы  үйге,  тез  деген
сөздер – толықтауыш, пысықтауыштар да кетті, келді деген-
дер – баяндауыштар. Сондықтан тезгелді, үйгөгеттік болып
үндесіп айтылады.
Кейде   баяндауышқа   логикалық   екпін   түсіру   керек   болады.
Ондайда баяндауыш  дауыс ырғағы жағынан дара айтылады да
алдыңғы сөзбен үндеспейді. Мысалы, «Еңлік-Кебек» пъесасын-
да Кебек елден пана таба алмай, тау кезіп, тас кешіп кететінін
білдіріп:  «Ал  /  біз  /  кеттік!»  дейді.   Мұнда  кеттік  сөзіне   ой
екпіні   түсу   керек,   сондықтан   бастауыш,   баяндауыштар   қатар
тұрғанмен,  кеттік  сөзі ырғақтық топқа кірмейді, демек, басқы
дыбысы   ұяңдамайды.   Тағы   бір   мысалға   мына   екі   сөйлемді
салыстырайық:   Меңгөрдім   /   ұзұнғайың   /   құлағанын   //   (Абай).
Мен   қазақпын   /   мың   өліп   /   мың   тірілген   //   (Ж.Молдағалиев).
Алғашқы   өлең   жолында   бастауыш   пен   баяндауыш   үндесіп
айтылады  (меңгөрдім),  өйткені   мұнда  көрдім  сөзіне   ой   екпіні
түсіп тұрған жоқ, ал соңғы өлең жолында  мен  /  қазақпын  деген
бастауыш пен баяндауыш екі бөлікте айтылуға тиіс, өйткені ой
екпіні   өзге   ұлт   емес,  қазақпын  дегенге   түсіп   тұр,   сондықтан

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: