Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитеті

226
ескіруден  жесір  дауын  оқшау  шығарады.  Жесір  дауының  ес-
кіруіне 20 жыл  кеседі.  Үш  ереже  жесір  дауына  тіпті,  ескіру 
болмасын дейді. Мұнан əрі ережелер əр түрлі бола бастайды. 
Екі ереже ұрлық турасындағы дауға ескіру шарты 7 жылдық, 
жесір дауына 15 жылдық болсын дейді. Бір ереже ұрлық ісіне 
ескіру шарты 5 жылдық, ақы сұрау дауларға 6 жылдық болсын 
дейді. Бір ереже уголовный істер турасындағы істерге екіталай 
шарт қояды. Мысалы, жауапкер ұрлығын қойғанына 5 жылдан 
кем болмаса, оған жаза болмасын, жалғыз-ақ ұрлаған затының 
бағасын төлесін, қоймаған болса ғана жаза салынсын дейді.
Бұл  айтылғандар:  қандай  іс  қанша  уақыт  өтсе  ескіргенге 
саналу  тиіс – ол  туралы  рəсімнің  нық  ұстаған  бір  жолы  жоқ 
екендігін көрсетеді.
Ескірген  істерді  қарау-қарамаудан  басқа  турасында  да  жа-
салған ережелер бар. Мысалы, төрт ереже чрезвычайный сиез 
ашылмай  тұрғанда  спискаға  кірмеген  істер  қаралмай  қалсын 
дейді.  Бір  ереже  мұндай  істердің  жұртқа  мəлім  болғандары 
ғана қаралатын болсын дейді. Төрт ереже сиез шақырылғаннан 
соң ашылған ұрлық, танылған мал турасындағы істер де сиез-
де қаралуға қабыл етілсін дейді. Қадірлі ақсақалдардың қарап 
бітірген істері сиезде қаралмасын, қарсы дауға штраф салын-
сын деп алты ережеде айтылған.
Құн турасындағы ережелер де бір жөннен шықпай бытырап 
кетеді. Төрт ереже құн турасындағы істер сиезде қаралсын дей-
ді. Он бір ереже құн жағынан сөз қылмай, шеккен зиян жағын 
ғана қарау тиіс дейді. Екі ереже құн турасындағы істі хакімнің 
рұқсатымен қарау тиіс дейді.
  Даугерлер  мен  айғақтарды  шақыру  турасындағы  ереже-
лер де бір жөннен шықпайды. Екі ережеде даугерлерге повес-
тка  жіберілмесін,  волостной  управитель  мен  ауылнайларға 
даугердің  списогі  жіберіліп,  солар  арқылы  шақырылсын  де-
лінген,  бірақ  көбі  повестка  тапсырылсын  дейді.  Айғақтарын 
даугерлердің  өздері  алып  келуін  кейбір  ережелер  қолайсыз 
көреді,  ол  болмасын,  айғақтарды  сиезге  келтіру  старшиналар 
мен  шабармандардың  ісі  болсын  дейді.  Кейбір  ережелер  да-
угерлер  айғақтарын  өздері  келтірсін  дейді.  Келмей  қалғанда 
не болмақ, ол туралы жасалған ережелер де бет-бетіне кетеді: 

227
біреулер  келмегеннің  сыртынан  билік  айту-айтпау  ықтияры 
сиездің  өзінде  болсын  дейді,  екіншілері  келмегенде  сырттан 
билік  айту  міндетті  жол  болсын  дейді.  Үшіншілері  повестка-
мен хабарланған жауапкер келмегенде ғана сырттан билік ай-
тылатын болсын дейді. Келмеген себебінің дəлелі толық бол-
маса,  билік  сыртынан  айтылсын  һəм 7 күн  тұтқын  кесілсін 
дейтін де ережелер бар. Бір ережелер бойынша сиезден қашқан 
жауапкердің жақындары жауапқа тартылсын деген, екінші ере-
же бойынша кепілдері жауапқа тартылсын деген, үшінші ере-
же  бойынша  ұрлық  турасындағы  іс  болып,  жауапкер  келмей 
қалса, билікті сыртынан айту, малды ағайындарына төлету тиіс 
деген. 
Айғақтар  келмеуі  турасында,  айғақты  народный  сот  онша 
керек қылмайтындығынан, ережеде онша сөз қылмайды, айғақ 
келмей  қалса,  ол  айыпқа  саналмайды,  кейде  айғақтарға  да 
штраф салады, бірақ оны айғақ салушы даугерден өнетін етеді. 
Даугерлер  орнына  өкілдер  келу  туралы  ережеде  жарытымды 
сөз жоқ. Бір ережелер дау ісіне кепілдік тіпті, жүрмесін дейді, 
екінші  ережелер  талапкер  жағынан  ғана  қабыл  етілсін  дейді, 
кей ережеде екі жағынан да қабыл етілсін дейді. 
Ереженің  көбірек  көз  салатыны – дау  ыспаты  жағы.  Бұл 
турадағы  ереже  екі  топқа  бөлінеді: 1) Айғақтық, 2) Ант.  Ай-
ғақтыққа  народный  сот  онша  мағына  бермейтіндігі  туралы 
жоғарыда  талай  айтылды,  бұл  жағынан  ереженің  көрсететін 
жолы өте шағын. Талапкер дауын ыспаттау тиіс деген сөз екі-ақ 
ережеде бар. Басқалары ол жағын сөз қылмай, айғақ болудың 
қандайы жарайтындығын, қандайы жарамайтындығын сөйлеп 
кетеді.
Екі  ереже  бір  волостағы  іске  екінші  волостан  айғақтық 
жүрмесін дейді, екінші ереже жүрсін дейді. Екі ереже айғақты 
өз  руынан  ғана  таңдауға  қосады,  кей  ережелер  өз  волосынан 
тіпті,  айғақ  қабыл  етілмесін  дейді,  кей  ережелер  айғағы  кім 
болса, ол болсын дейді. 
Ережеде айғақтарды шығарып тастау бар. Ісіне айғақ салушы 
жағы айғақтарының инабат етерлік адамдар екендігін білетін 
екі  қадірлі  ақсақал  көрсетуге  міндеткер,  өйтпесе  айғақтығы 
қабыл  етілмейді.  Айғақ  турасындағы  ережеде  де  біріне-бірі 

228
ереуіл келетін шатақтар көп. Жалғыз ғана бір жөннен табыла-
тын жері: айғақтар инабат иесі һəм туралығы бар адамдар болу 
тиіс дегені.
Ұрлық  турасындағы  іске  айғақтықтан  басқа  инабат  иесі 
адамның анты жүреді. Істің ағына жетуге дұрыс саналатын жол 
қазақта – жанға салу. Народный сотта жанға салу қалай бола-
тын жайы ілгеріде айтылған. Бұл арада жанға салу турасында 
ережеде не бар екені ғана айтылып өтеді. 
Бір жағынан қарағанда, ережеде көзге түсетін нəрсе қандай 
орында жанға салу тиістігі жайынан еш нəрсе айтылмағандығы. 
Кей ережелерде жанмен ағару жауапкерге тиіс екен де, кей ере-
желер талапкер айғақпен мойнына сала алмаса, жанмен мойны-
на салсын дейді. Гродековтың («Қазақ заңы» деген кітабында) 
айтуы бойынша, жаны ұсталатын – ұрланған малдың дерегін 
біліп, көп көзінше сүйінші алған айғағы бар жағы. Егерде он-
дай айғақтық жоқ болса, жауапкер жағының жанына салына-
ды. Сол Гродековтың айтуынша, жан талапкер жағына да, жа-
уапкер жағына да салынатын орындары болмақшы. Талапкер 
қалауынша да, жауапкер қалауынша да жанға салынатын орын-
дар болмақшы. Талапкердің де, жауапкердің де өз жандарына 
салатын орындары да болмақшы. 
Жан  берушіні  кім  көрсетпек?  Ол  жайында  да  ереже  бір 
жөннен  табылмайды.  Кей  ережелер  бойынша  жан  ұстаушы 
даугерлер  болмақ,  кей  ережелер  бойынша  жан  берушіні  сот 
көрсетпек. 
Кімнің жаны ұсталмақ турасында шатақтар көп. Бірсыпыра 
ережелер бөгде адамдардың жаны ұсталсын дейді. Бірсыпыра-
лары кімнің жанын ұстау сот қарауында болсын дейді.
Кімнің жаны алынбасқа? Ол туралы да ереже бытырап ке-
теді: кей ережелерде қазақтың лауазым иесі адамдардың жаны 
ұсталмасын дейді, кей ережелерде народный судиялардың ғана 
жандары  ұсталмайтын  болсын  дейді.  Бірсыдырғы  ережелер 
жасы  алпыстан  асқан  адамдардың  жаны  ұсталмасын  дейді. 
Бірсыдырғысы – жан ұстауға жас шегі қойылмасын дейді. Жан 
түскен  жағы  мен  дауласып  жүрген  адамдарды  қаламасқа  деп 
айтатын ережелер де ұшырайды. Бұлармен қатар, жан беруші 
туралы арнаулы еш шек болмасын дейтін де ережелер бар. 

229
Онан əрі неше адамның жанын ұстау турасында да бір із-
бен  шығатын  ереже  жоқ.  Көбі  бір  адамның  жаны  ұсталады 
деп айтса, кей жесір дауы туралы екі адамның жаны ұсталсын, 
кісі  құны  туралы  төрт  адамның  жаны  ұсталсын  дейді.  Жаны 
қалағаннан  шығарылу  турасында  да  ережеде  саралық  жоқ. 
Кей ереже біреуін-ақ шығаруға болады дегенде, өзгелері үшке, 
төртке шейін шығаруға болады дейді. Тіпті, жан жүрмейтін де 
орындар  бар:  мысалы,  жұртқа  белгілі  ұры  болса,  оған  жанға 
салмай билік айтылады. Ұрының ұрлығын ыспаттаушы инабат 
иесі адам болса, онда жанға салынбайды. 
Жанды қалай алу ретінде де ережеде алалық бар. Кей ереже-
лер жан мешітте алынады дейді. Екінші ережелер, Хантинский 
айтуынша, бабаларының моласының басында алынады дейді. 
Бабасының моласы жақында болмаса, кез келген мола басында 
алынады дейді.
Жан беруші жан берудің алдында жауапкерді ағайындарымен 
алдырады, қара қойды шалдырады, өзінен айналдырып ант ет-
кізеді: жауапкердің жазығы жоқ, ақ деп. Мұндай ережелермен 
қатар жүретін жай дағды да бар: жан беруге даяр екендігін біл-
геннен кейін жанын алмай да жіберетіндері болады. 
Билікті бұзуға іздену
Билікке риза болмаған жақ екі жетінің ішінде арыз бермек. Ол 
арыз крестьянский начальник арқылы народный судиялардың 
сиезіне беріледі. Степное положение халық рəсімінде жоқ жол-
ды кіргізіп, арызды тұжырусыз ғана биліктің үстінен жүргізетін 
қылды. Түркістан положениесінің 223-нші статьясы бойынша 
30  сомнан  я 7 күн  абақтыдан  аспайтын  іске  айтылған  билік 
тұжырулы билікке саналады, оның үстінен арыз жүрмейді.
Мүтті  жұрттың  сотында  да  қолайсыздыққа  саналатын  бұл 
жол қазақ сотына да жақсылығын тигізе алмады, қайта залал 
болып табылды. Қазақ сотына қатысы бар хакімдердің айтуын-
ша, бұл жол партияшыл билердің қолына бір толық қару болып 
табылды. 30 сомнан я 7 күн абақтыдан асырмай билік айтып, 
қарсы  партиясындағы  адамның  ізденуге  діңкесін  құрытып 
қояды.  Зəуіде  ізденіп  волостной  сиез  билеріне  барса,  ондағы 

230
билер  əріптесін  қуаттап,  ізденушінің  арызын  тыңдаусыз 
қалдырады.  Құты  ізденушінің  риза  болмай,  бұзамын  деп 
қуғаны  үшін  жазасын  көбейтетін  сиездер  де  болады.  Сөйтіп, 
жеке  бидің  қиянаты  сиезде  қосталған  болып  шығады.  Сиез 
қостаған  соң,  жеке  би  онан  əрі  де  соны  істеуге  жолын  ашық 
деп біледі. 
Сот ісіне хакімдердің қатысы
Қазақ народный сотының кемшілігі көбейетіні хакімдердің 
бақылай  алмайтындығынан.  Қазақ  сотының  үстінен  қарап, 
қисығын түзетіп, оңдап отыратын хакімдердің хұқы жоқ. На-
родный  сотқа  хакімдердің  қатысы  өте  аз.  Крестьянский  на-
чальниктер  билік  книгеге  дұрыс  жазылуын,  билікті  орнына 
келтіруін  ғана  қарайды.  Жеке  бидің  билігін  бұзуға  ізден-
ген  арызды  алу,  сиезге  келмеген  билерге  штраф  салу – сон-
дай  ғана  хұқы  бар.  Крестьянский  начальниктер  народный 
соттағы  істі  сыртынан  ғана  көздеп,  нағыз  істің  өзіне  қалай 
билік айтқанына қатыспайды. Билік закон жолынан теріс кет-
кен кезде де өз бетінен еш нəрсе істей алмай, прокурорға жі-
береді.  Сөйтіп,  крестьянский  начальник  бұл  арада  құр  түсіп 
аттанатын  жалғаушылыққа  ғана  орын  болып  табылады.  Істің 
бұзылу,  бұзылмау  билігі  прокурорда  һəм  окружной  сотта  бо-
лады.  Прокурор  мен  окружной  соттарға  да  оңай  болмайды. 
Өйткені  бұзу,  бұзбау  туралы 218-нші  статья  бойынша  оларға 
берілген хұқ олардың қалыпты хұқықтарынан тар. Сондықтан, 
граф  Палленнің  айтуынша,  прокурорлар  бұл  сияқты  істерде 
тайсақтамақшы.
Əсіресе даулы мəселе – биліктің бұзылуына себеп болатын 
«аса билік». Бірсыпырасы Түркістан положениесінің 219-ншы 
статьясында айтылған мөлшерден тысқары жаза кесуді аса билік-
ке санайды. Бірсыпырасы соттың құрылысындағы тəртіптерін 
орнына келтірмегенін аса билікке санайды. Бұл соңғысы негіз-
дірек: судебный устав бойынша да сот құрылысының тəртібін 
бұзу  қалыпты  шегінен  шыққанға  саналады.  Бірақ  судебный 
уставтың жолын қазақ сотына тура келеді деуге болмайды. Ол 
Түркістан положениесінің 218-нші статьясына орайласпас еді. 

231
Онда соттың бұзылатын себептерінің ішінде соттың құрылысы 
турасындағы  тəртіптерін  орнына  келтірмеу  де  бар  демейді, 
қазақ  соты  халық  рəсімі  бойынша  құрылады  дейді (210-ншы 
статья). 218-нші статьясын закон шығарушы соттың құрылыс 
жағын  соттың  қалай  істесе  де  өз  ықтиярына  берілген  екен 
деп  те  түсінуге  болмайды,  өйткені 211-нші  һəм  келесі  статья 
қай сотқа қандай істер түсу, қандай жаза салу, істің басталуы, 
бітісі, сот құрылысы көп көзінше һəм жария болуы, бұздыруға 
іздену  сроктері  турасынан  айтып,  жол  қылып  көрсетеді.  Бұл 
жолдар – народный  сот  шамасының  шегін  көрсетіп,  анықтау 
үшін  айтылған  жолдар.  Солай  болған  соң,  ол  тəртіптерді  ор-
нына келтірмеу шамадан тысқары кету боларға тиіс еді. Жолға 
қарағанда,  бүйту  дұрыс  көрінсе  де,  бұл  күнде  ол  жеткіліксіз; 
ол  жолды  кеңіту  керек  болса  да,  бөгет  болатын  Түркістан 
положениесінің 218-нші  статьясындағы  көрсетілген  жолдың 
шағындығы.
Осы 218-нші статьяның жолы көмескілігінен болатын қиын-
шылықтарды граф Паллен де айтып отыр. Граф Паллен Түр-
кістан  уалаятының  ісін  тексерген  отчетында  Ташкент  судеб-
ный  палатасына  қараған  окружной  соттар  һəм  прокурорлар 
ісінде болған уақиғаларды айтып көрсетеді: народный соттар 
жаза кесерде бар жазығын қабаттап, бір жаза кесу деген жолды 
тіпті, ескермейді екен һəм ол жолды ескермей айтылған билік 
аса билік болып бұзыларға тиіс еді, олай етілмейді екен деген. 
Срокты арестанттардың арасында екі приговормен 20 ай жаза 
кесілген  Мауламқұлов  дегенді  тапқан;  оны  народный  сот  бір 
приговормен төрт айға, екінші приговормен 16 айға – барша-
сы 20 айға  отырғызуға  билік  айтқан  екен.  Түрме  начальнигі 
мұндай болатындар жалғыз Мауламқұлов емес, көп болады де-
ген. Прокурорлардың көрсеткен жолы бойынша Түркістандағы 
тұрған елдің адамдарын түрмеге отырғызуға жаза кескен қанша 
приговор болса, сонша рет отырып, жаза тартылады екен. За-
кон бойынша народный сот 18 айдан артық жаза сала алмасқа 
тиіс.  Мұндай  тəртіп,  сондағы  сот  адамдарының  баяндауын-
ша,  қазақ  соты  жазықты  қабаттап  билік  айтуды  білмейді  деп 
шығарған  тəртіп  болса  керек.  Ондағылар  айтқан:  Түркістан 

232
положениесінің 219-ншы  статьясында  қабаттау  туралы  еш 
нəрсе  айтылмаған,  жалғыз-ақ  народный  соттың  əр  іс  туралы 
кесетін  жазасының  шамасын  ғана  көрсеткен  деп.  Жоғарғы 
айтылған  статтьялардың  сөзіне  қарап,  бұлай  баяндау  айтуға 
сыйғанмен,  ақылға  сыймайды.  Ол  статьялардың  мағынасын 
əлгі  қалыпша  түсінгенде  народный  сот  казенный  (патшалық) 
сотынан биік болып шығар еді, я ол сот болмай, бетімен жосу 
болар еді. Закон шығарушы қабаттап билік айту жайынан еш 
нəрсе айтпағанда, народный сот казенный соттан күшті болсын 
демеген шығар. 
Екінші  көмескі  мəселе – даугерлерді  шақырмастан  билік 
айту.  Түркістан  положениесінде  биліктің  дұрыстығына  дау-
герлерді  шақыру  шарт  деген,  бірақ  соттар 1899-ншы  жылғы 
30-ншы  июнде 11-нші  нөмерлі  Сенат  баяндамасына  шейін 
шақырмастан  айтылған  биліктерді  бұзу,  бұзбасын  білмей,  екі 
ойлы болушы еді. Сенат баяндамасы бойынша сот екі жағын 
сұрап,  істің  анығына  жетіп  барып  билік  айту  керек,  өйтпей 
айтқан билік жолдан тысқары болып, бұзылуға тиісті. 
Əсіресе,  дағдартқан 218-нші  статьяның  жесір  дауы  тура-
сындағы жағы. Мұсылман кезінде əйелдің хұқсыздығы народ-
ный сотта да орын тапқан. Народный сот жесір дауын мал дауы 
есебінде қарайды да, əйелдерді мал сияқты бірінен алып, екін-
шісіне беруге билік айтады. Əйелдің адамшылық басын кемі-
тетін мұндай қалыпты орыс хакімдері көтеріп, шыдап тұра ал-
мады. Соңғы кезде жесір туралы айтылған биліктердің үстінен 
дау жүрсе, аса билікке саналып, сот хакімдері тікелей бұзатын 
болды, өйткені риза болмаған əйелді байға қосуға билік айту 
империя  законының  жалпы  жолына  қисық  деп  білген  (жаза-
лау положениесінің 150-нші һəм 151-нші статьяларында əйел 
ризалығысыз баяға қосу – айып). Бірақ бұл дəйім сол қалыпта 
бола  бермейді. 1906-ншы  жылы  Хиуаға  қарайтын  біреуге 
Сырдария  отделіне  қарайтын 13 жасар  қызды  беруге  билік 
айтылғанда прокурор бұзуға бергенде, билік бұзылмастан өтті. 
Бұзбағандағы дəлел Түркістан положениесінің 210 һəм 211-нші 
статьялары бойынша жесір дауы народный сотта халық рəсімі 
бойынша бітеді дегендік.

233
Билікті орнына келтіру
Айтылған билікті орнына келтіру турасында Түркістан поло-
жениесінде екі-ақ статья бар. Біреуі 234-нші, екіншісі 251-нші 
статья.  Алғашқы  статья  бойынша  айтылған  билік  екі  жағына 
да естіртілмек, сұраушы болса, копия берілмек. Екінші статья 
бойынша  билікті  волостной  управитель  орнына  келтірмек, 
крестьянский начальник орнына келген-келмегенін бақыламақ. 
Бұлай  аз  ғана  айтып  өтудің  іс  жүзінде  қолайсыздығы  көп, 
əсіресе шатақ болатыны – қазақтар уголовный я гражданский 
іс  болсын – қарындас  болып  бітуге  ықтиярлы.  Қарындас  бо-
лып біту билік айтыларда да, айтып болған соң да, билік орны-
на  келген  кезде  де  ықтимал.  Сот  құрылады,  билік  айтылады, 
ақырында  оның  бəрі  далада  қалып,  екі  жағы  өзді-өзі  болып, 
бітіп  кетеді.  Айтылған  биліктегі  ақысын  алады  да,  приговор-
ды мал иесі төлеушінің қолына береді. Сөйткен соң, кесілген 
жаза орнына келмей қалады. Қазақтың ісінің көбі екі жағының 
келісуімен  тынады.  Айыпкер  бола  тұра  мал  иесімен  келісіп, 
жазадан құтылып отырса, народный соттың бұзықтықты тыю 
мағынасы  жоғалады,  əсіресе  жұрттың  ауқатының  түбіне  же-
тетін ұрлықты тыю мағынасы кемиді.
Народный сот турасындағы істің көп кемістігінің бірі билік 
ақыда.  Сот  міндетін  атқарған  бидің  ақысына  белгілеп  кескен 
жалование  жоқ.  Түркістан  положениесінің 226-ншы  статья-
сында жалғыз-ақ айтқан: билер бітірген дауларынан 10% (со-
мынан 10 тиын)  билік  ақы  алады  деп.  Бірақ  бұл  көрсеткен 
өлшеумен билік ақы алатын билер кем. Билер бітірген ісінен 
законде көрсеткен мөлшерден аса көп алады, əсіресе дауда, та-
ласта жығылған жағы болса, шамадан артықша тысқары алады. 
Қарсы партияның адамынан өш алу үшін өтірік жаламен мал 
сұраса, ондай іске билер өзіне түсім көбірек түсу үшін көбінесе 
өтірік дау қозғатып, ақ-қарасын айырмастан билік айтады.

234
Көшпелі қазақтардың сотын өзгертудің лебізі
Жоғарыда жазылғанның бəрі народный сот осы күйінде əділ 
соттың ісін атқара алмайтыныдығын көрсетеді. Сол кемістігі-
не қарағанда, народный сотты жоқ қылып, дала облыстарына 
қалаулы мировой сотты, яки каронный сотты кіргізу тиіс еді. 
Солай ету қанша жақсы көрінгенмен, ол пікірдің іске асып, ор-
нына  келу  жолында  ұшырайтын  көп  қиыншылық  бар.  Əуелі, 
қалаулы мировой сотты кіргізуге қазақтың көбі көшпелі күйде 
(Семей облысында 85%, Ақмола облысында 50%, Торғай об-
лысында 60%, Орал облысында 80% көшпелі), орысша түгіл, 
қазақша да хат білетіндері кем, мəдениет жүзінде орыс адам-
дарынан  төмен  тұрған  кезде  мүмкін  емес.  Екінші,  народный 
соттарға  тиісті  істерді  хүкімет  ұйғаруымен  қойылатын  миро-
вой  сотқа  беруге  тағы  жөні  келмейді.  Əуелі,  ақша  жағынан, 
екінші,  жеткілікті  лайық  адам  табу  қиын.  Қазақ  салтына, 
қалпына  жетік  адам  болмаса,  ұсақ-түйек  күнде  ұшырайтын 
қазақ  арасындағы  істердің  халық  рəсіміне,  шаруа  қалпына 
тірелетіні көп болғандықтан, сот ісін жөндеп жүргізе алмайды. 
Қазақ түгіл, орыс мұжықтары туралы мировой сотқа қаратуды 
ыңғайсыз көріп, волостной сотты жоғалтпай, кейбір іс туралы 
сақтауды  мақұл  көргенде,  халық  рəсімінің  ауанымен  жүретін 
народный  сотты  бірден  жоқ  қылуға  бел  байлау  келісті  болар 
ма екен?
Народный  соттың  жаман  жағы  толып  жатса  да,  бір  артық 
жері – қазаққа  жақындығы,  ықшамдығы,  бөлтек-сөлтегі  жоқ 
саралығы.  Народный  судиялар,  өзі  сол  халықтың  ішінде-
гі  адамдардың  бірі  болғандықтан,  даугерлердің  кім  екенін, 
көздегені не, неліктен дау шығарып отыр, ниеті нендей екенін 
шапшаң ұға қояды. Даугерлердің қайсысы инабатты, қайсысы 
инабатсыз екенін халықтың өзінен болған судия жақсы білген-
діктен, қайсысының сөзі рас-өтірігін біліп тұрады. Қазақ ісінің 
араларындағы  ұсақ  қалыпты  істері  болады.  Ол  істерді  қазақ 
қалпындағы өлшеумен пішіп, қазақтың қалыпты жолымен ке-
серге тиіс болады. Қазақтың қалпымен, салтымен таныс емес 
каронный судия қандай қиыншылыққа ұшырайтынын осыдан 
шамалауға болады. 

235
Қазақ ісін қарауға қойған каронный судия қазақтың білімді 
адамдарынсыз еш нəрсе істей алмас еді. Қазақ қалпымен таныс 
адамға оп-оңай нəрсені қазақ қалпын білмейтін каронный су-
дия əлдеқандай іс көріп, не істерін білмей, дағдарар еді. Солай 
болған  соң,  каронный  судия  народный  судиядан  артық  біліп, 
қазаққа  пайдасы  тиеді  деп  айтуға  ауыз  барар  ма  екен?  Осы 
айтылған мəністерге қарағанда, қазақ қалпына жетік адамдар 
табу  қиын  болған  себептен  народный  сотты  тіпті,  жоқ  қылу 
қолайлы бола қоймас. Онан да народный соттың кемшіліктерін 
түзетіп, əділдік, дұрыстық болар жағына қам ету тиіс болар.
Жəне  де  ескеру  керек:  патша  бекітуі  бойынша 1911-нші 
жылы  болған  Түркістан  өлкесі  туралы  құрылған  Г.  контро-
лер Харитонов кеңесі де осы пікірге келген. Рас, бұл кеңестің 
қолайлаған  нəрселерінің  көбін  Министрлер  Советі  өзгертіп, 
Түркістан  уалаятындағы  народный  сотты  тіпті,  жоқ  қылуды 
һəм оған тиісті істерді мировой сотқа қаратуды ұнатты. Олай 
етуінің,  бірақ,  айрықша  себептері  болды.  Түркістан  көшпелі 
қазақтарына  тиетін  отырықшы  мұсылмандардың  салтының 
салқыны  күшті.  Онда  народный  судиялар  халық  рəсімінің 
орнына  шариғат  жолын  жүргізеді.  Онда  шариғат  жолынан 
басқаны жол деп білмейді. Біздің патшалық мақсаттарымызға 
онда бөгет нəрсе көп.
Ондай  шариғатқа  бой  ұру  Дала  уалаятындағы  народ-
ный  сотта  жоқ.  Мұнда  шариғат  билеп  кеткен  іс  жоқ.  Қайта 
мұжықтармен араласып, шаруа қалпы түгіл, басқа қалыптарын 
да  орыс  өнегесіне  салып,  жатырқау  дегенді  білмейді.  Солай 
болған соң, народный соты жоғалтпай, сақтаса да, онан келер 
патшалық мақсатына қауіпті еш нəрсе болмас. 1912-нші жылғы 
15-нші июлде шыққан закон бойынша ауыл халқы үшін волос-
тной сот сақталғанда, қазақ ішіндегі сол сияқты народный со-
тын жоюдың негізі жоқ, əсіресе ол соттың орнынан жүргендей 
қолайлы  сот  жоқ  бола  тұрып,  бұлай  етудің  жөні  жоқ.  Солай 
болған  соң,  қазақтың  народный  сотын  да,  кемшілік  жерлерін 
түзетіп,  туралық  болғандай  түрге  түсіріп, 1912-нші  жылғы 
15-нші июл законінің жоспарына салыстырып өзгертсе, нағыз 
жақсы  болмағанмен,  зор  кемістік  қылатын  жерлері  жоғалар 
еді.

236
Сөтіп, қазіргі народный сотты түзетіп, өзгерту үшін əуелі,
бұл  соттың  басын  ашып  ап,  выборнойлардың  сиезінен  боса-
тарға  керек,  партияның  шалығын  тигізбей,  қорғарға  керек. 
Екінші,  халық  рəсіміне  салынатын  істің  ауданын  тарылтарға 
керек.  Ақырғысы,  народный  соттың  мұршасын  азайту.  Бірақ 
соттың  өзінің  түрін  өзгертпей,  мұндай  ғана  өзгеріс  істесек, 
онан  еш  нəрсе  өнбес  еді.  Солай  болған  соң,  əуелі,  народ-
ный соттың түрінде өзгеріс боларға тиіс. Жеке билік – халық 
ішінде  инабатсыз,  ақшаға,  ажарға,  партиялыққа  сатылғыш, 
судия  есіміне  лайық  емес  билер  екені  жоғарыда  айтылды. 
Əрине,  билердің  мұршасын  кемітіп,  қарайтын  ісінің  ауданын 
тарылтқан соң, осы күнгі билікке құмарлық кемуінде сөз жоқ, 
бірақ  билік  сайлауына  партиялық  кіріспей,  таза  сайланады 
деп айтуға болмайды. Мұнан топшылауға болады: жеке билер 
мұнан  былай  да  қазақтың  көңіліндегідей  сатылмайтын  судия 
болып шықпайтындығын. Сондықтан да қазақтар істерін жеке 
билерден шығарып, волостной сиез билеріне жеткізуге тыры-
сады. Жеке бидің жанында волостной сиез билері инабаттырақ 
екенін жоғарыда талай айттық. Бұл бір би емес, бірнешеу болып 
кірсе,  туралық  көбірек  болатындығын  көрсетеді.  Сондықтан 
народный сотта туралық болу үшін өзгеріс болса, артықтығы 
қазірінде  көзге  көрініп  тұрған  осы  волостной  сиездің  жөніне 
қарай  өзгеріс  боларға  тиіс.  Олай  болса,  ендігі  народный  сот 
халық  ортасынан  қалап  шығарған  волостной  билердің  басын 
қосқан кеңесімен құрылатын боларға тиіс. 

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: