Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитеті

29
Мен, менде, менше, өре, төре, ес, есер, шеш, шеше, шешен, 
дем, демеу, бет, бес, еп, теп, төбет, бөтен, төмен, тебін, жебір.
Дем ал. Атыңа жем ал. Жерде қар жұқа. Терезе терлеп тұр. 
Үш  жеті – жиырма  бір.  Алты  бес – отыз.  Төрт  жерде  төртеу 
– нешеу болады?
28. к   
ﻙ 
бекер 
тірке 
күрке 
көрік 
көлік 
кəрі 
керек 
кезек 
терек 
тезек 
елек 
есек 
кек 
кер 
кез 
кек 
кет 
кем 
ек 
екі 
бек 
бекін 
тек 
теке 
Екі  теке.  Жеті  ешкі.  Шелек  ыдыс.  Терекағаш.  Есеккөлік. 
Шешек ауру.
Күн шықты. Əкем кеше кетті, кешке келеді. Серке секіреді. 
Келіншек тезек тереді. Киік орғиды. Теке қарғиды. Кеме жүзеді. 
Күйкентай ұшады. Кесерткі жорғалайды.
29. г   
گ
 
гүл 
гүр 
жүгір 
шөгір 
шегір 
сегіз 
еге 
егер 
егін 
жегер 
жегін 
жігіт 
жік 
жігі 
тік 
тігі 
ек 
егу 
көк 
көгі 
түк 
түгі 
 тек 
тегі 
Көп жүрген білмес, көп көрген білер. Түбі бірге түтпейді. 
Ексең  егін,  ішерсің  тегін.  Бүлінген  елден  бүлдірге  алма. 
Жүрген айаққа жөргем ілінеді. Бір көрген біліс, екі көрген та-
ныс.  Көрдім  деген  көп  сөз,  көрмедім  деген  бір  сөз.  Төсегіңе 
қарап айағынды көсіл.

30
Қазақ  тіліндегі  дыбыстардың  таңбасы: 
ﺍ
  a, 
ﺏ
  б, 
پ
  п,
 
ﺕ
 т, 
ﺝ
 ж, 
چ
 ш, 
ﺪ
 д, 
ﺭ
 р, 
ﺯ
 з, 
ﺱ
 с, 
ﻍ
 ғ, 
ﻕ
 қ, 
ﻚ 
к, 
گ
 г, 
ڬ 
ң, 
ﻝ
 л, 
ﺀ
м, 
ڼ
 н, 
ﻭ
 о, 
ﺆ 
у, 
ﻯ
 ы, 
ﻱ
 й, 
ﻩ ﻪ
 е.
Дауысты  дыбыстардың  таңбалары: 
ﺍ
 a, 
ﻭ
  о, 
ۊ 
ұ, 
ﻯ
  ы, 
ﻩ ﻪ
 е. Дауыссыз дыбыстардың таңбалары:
ﺏ
 б, 
پ
 п, 
ﺕ
 т, 
ﺝ
 ж, 
ﭻ
 ш, 
ﺪ
 д, 
ﺭ
 р, 
ﺯ 
з, 
ﺱ
 с, 
ﻍ
 ғ, 
ﻖ
 қ, 
ﻛ
 к, 
گ
 г, 
ڬ 
ң, 
ﻝ
 л, 
ﺀ 
м, 
ڼ
 н.
Дыбыссыз танбалар: 
ﺍ ٠
 жұмсақтық дəйектісі аталады. 
ғ, қ, – ылғи жуан айтылады. 
к, г, е – ылғи жіңішке айтылады.
Басқалары  жұмсақ  белгі  тұрмаса  жуан  айтылып,  жұмсақ 
белгі тұрғанда жіңішке айтылады.

31
ТУЫСҚАН-ТУҒАН ІЛІКДЕС
Ата, баба, əке, ана, əже, шеше, аға, іні, апа, қарындас, жеңге, 
келін, қайын ата, қайын ене, қайын аға, қайын іні, қайын бике, 
балдыз, жезде, күйеу, бажа.
КИІМДЕР
Шапан,  ішік,  тон,  шекпен,  бешпент,  тымақ,  жалбағай, 
құлақшын, бөрік, тақиа, жаулық, орамал, бөкебай, қамзол, шал-
бар, көйлек, ыстан, етік, мəс, кебіс, байпақ, шұлғау.
ОЙЫН-ОЙЫНШЫҚТАР
Жалақ, соқыр теке, жасырынбақ, балтам-тап, мəлике-тотай, 
табақ, атбақыл, қақбақыл, доп, асық, топай, лек, жақ, ағызбақ, 
жылмаң, ақ-сүйек, зырылдауық, шатыраш, ортеке, қуыршақ.
ТАМАҚТАР-СУСЫНДАР
Нан, ет, тары, сөк, құймақ, бөртпе, құрт, ірімшік, жент, мал-
та, бауырсақ, жалпақ нан, қуырдақ, сорпа, көже, қатық, айран, 
сүт, қымыз, саумал, шай, қант, шалап, томыртқа.
ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІ
Бас,  мойын,  кеуде,  қол,  айақ,  көз,  құлақ,  мұрын,  ауыз, 
маңдай, иек, тіл, тіс, көкірек, өкпе, бауыр, жүрек, қолқа, қарын, 
ішек,  ұлтабар,  бүйен,  сан,  жанбас,  сирақ,  бақай,  иін,  қары, 
білек, саусақ, бармақ.
Құлақ екеу, ауыз біреу,  
Көп көріп, аз тыңдауға
Ол не үшін бұлай?  
Жаратқаны ол солай.
Көп тыңдап, аз сөйлеуге 
Ауыз біреу, қол екеу,
Жаратқаны ол солай. 
Ол не үшін бұлай?
Ауыз біреу, қол екеу, 
Көп жұмысшы, аз жеуші
Ол не үшін бұлай?    
Жаратқаны ол солай.

32
ҮЙ САЙMAH ДАРЫ
Шаңырақ,  уық,  кереге,  есік,  босаға,  тайаныш,  маңдайша, 
сықырлауық, табалдырық, түндік, үзік, дөдеге, туырлық, ірге, 
бақан, басқұр, таңғыш, желбау, түндік-бау, белдеу.
ЫДЫС-АЙАҚ
Қазан, тегене, шара, табақ, айақ, тостаған, кесе, шыныайақ, 
тас-табақ,  кұман,  шəйнек,  шелек,  күбі,  астау,  сапты-айақ, 
шөміш,  ожау,  бақыраш,  қасық,  саба,  торсық,  мес,  сүйретпе, 
көнек, қауға, қап, айақ-қап, баспақ, дорба.
МАЛДАР АТЫ
Түйе:  бура,  атан,  лөк,  нар,  қоспақ,  інген,  құнанша,  буыр-
шын, тайлақ, бота.
Жылқы: айғыр, ат, бие, бесті, дөнен, құнан, тай, құлын, бай-
тал, дөнежін, құнажын, сəурік, қулық, бедеу.
Сиыр:  бұқа,  өгіз,  құнан-өгіз,  дөнен-өгіз,  тайынша,  бұзау, 
дөнежін, құнажын, қашар, баспақ, торпақ.
Қой:  қошқар,  азбан,  саулық,  тұсақ,  ісек,  бойдақ,  тоқты, 
марқа, қозы.
Ешкі: теке, серке, серкеш, туша, шыбыш, ылақ. 
Адам  сөйлейді.  Түйе  боздайды.  Жылқы  кісінейді.  Сиыр 
мөңірейді.  Қозы  маңырайды.  Ешкі  маңырайды.  Ит  үреді. 
Мысық миаулайды.
МАЛДАН БАСҚА ТӨРТ АЙАҚТЫЛАР
Ит,мысық, тышқан, күзен, тиін, карсақ, борсық, суыр, түлкі, 
сусар,құндыз,  қойан,  қасқыр,  қос-айақ,  айу,  жолбарыс,  арыс-
тан, киік, марал, бұғы, құлан, құлжа, бөкен.

33
ҚҰСТАР
Бүркіт,  тұйғын,  сұңқар,  қаршыға,  қырғи,  ителгі,  лашын, 
тұрымтай, жағалтай, күйкентай, бөктергі, кез құйрық, құладын, 
қарға, таған, сауысқан, аққу, қаз, дуадақ, тырна, үйрек, көкқұтан, 
қырғауыл, қасқалдақ безгелдек, шіл, бөдене, бұлдырық, торғай, 
үкі, жапалақ, байғыз, көкек, көгершін, қарлығаш.
БАҚА-ШАЙАН
Жылан, кесірткі, көл-бақа, құр-бақа, тас-бақа.
ҚҰРТ-ҚҰМЫРСҚА
Қоңыз,  бүйі,  шайан,  көбелек,  маса,  шыбын,  шіркей,  сона, 
бөгелек, өрмекші, шегіртке, құрт, құмырсқа, ара.
ЖЕР ТҮГІНІҢ АТТАРЫ
Ағаштар: қарағай, қайың, емен, терек, қара-ағаш, жиде, тал, 
жыңғыл,  мойыл,  тобылғы,  арша,  ырғай,  сексеуіл,  үшқат,  ит 
мұрын, қараған.
Шөп-шөлеңдер:  қамыс,  қоға,  қурай,  ала  бота,  қара  сора, 
қаңбақ,  шағыр,  шілік,  жоңышқа,  бидайық,  көде,  селеу,  тар-
лау, бетеге, қара-өлең, қыйақ, жантақ, ошаған, ши, балдырған, 
байалыш,  сасыр,  көкпек,  жусан,  киік-оты,  қымыздық,  жуа, 
буылдық, қырық-буын, қына, мүк.
ЖЕР ЖҮЗІНІҢ АТТАРЫ
Тау,  адыр,  қыр,  жон,  жота,  дөң,  төбе,  төмпе,  шоқы,  қабақ, 
жар,  ой,  жазық,  дала,  сай,  жыра,  жылға,  шың,  томар,  жарық. 
Теңіз, көл, сор, өзен. Өзек, қопа, шұңқыр, қара су, бұлақ.

34
САН
Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, 
отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың.
ЖАҢЫЛТПАШ
Қос ет атам ет асатар, ет асатса бес асатар үш рет шапшаң 
айтарға.
ЖҰМБАҚ
Айдалада ақ сандық, аузы, мұрны жоқ сандық. 
Қатар-қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдым.
Үй артында бүкір терек, күресуге кісі керек.
Ерте тұрдым, екі айыр жолға түстім.
Жалт-жұлт етеді, жалмай жұтады.
Ти десем тимейді, тиме десем тиеді.
Ерте тұрдым, алып ұрдым.
Қара сиырым қарап тұр, қызыл сиырым жалап тұр.
Екі айағы бар, талдан тайағы бар, арқасында құйрығы бар, 
төреден бұйрығы бар.
МАҚАЛДАР
Оқу – білім азығы, білім – ырыс қазығы.
Жасыңда қалжың болсаң, өскенде мылжың боларсың.
Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле.
Ақыл – жас ұланнан, жүйрік – тай құнаннан.
Ат болар тай сайаққа үйір, адам болар бала қонаққа үйір.
Білім жұғысады, ырыс ауысады.
Білегі толық бірді жығады, білімі толық мыңды жығады.
Ашу  келсе,  ақыл  кетер,  ашудан  ақыл  көп  болса,  ашу  не 
етер?
Ақпа  құлаққа  айтсаң,  ағып  кетер,  құйма  құлаққа  айтсаң, 
құйып алар.
Екпей егін шықпас, үйренбей білім жұқпас.

35
БІЗДІҢ ҮЙ
Біздің үйдің адамы бесеу: əкем, əжем, бір апа, бір қарындасым 
бар, аға-інім жоқ. Мен тоғыздамын.
Апам  менен  төрт  жас  үлкен.  Қарындасым  менен  екі  жас 
кіші. Əкем түз шаруасын істейді. Əжем менен апам үй шаруа-
сын істейді. Қарындасыммен екеуміз оқу үйреніп жүрміз.
МЕН ҚАЛАЙ ОҚУҒА БАРДЫМ
Менің Əбіш деген құрдасым бар еді. Əкесі оны оқуға бер-
ді. Бір күні ойнайын деп бардым. Əбіш кітап оқып отыр екен. 
Тыңдасам  кітабында  жұмбақ,  мақал,  өлең  басқа  да  жақсы 
сөздер көп екен. Оқу үйренсем мен де сондай окыр едім деп 
ойға қалдым. Үйге қайтып келдім, оқуға барамын дедім, əкем 
мен əжем бұл ойымды ұнатты, ертеңіне əкем оқуға апарып бер-
ді.
ӨТІРІК ӨЛЕҢДЕР
Беріпті бақа қызын көбелекке,
Жүріпті қара шыбын жеңгелікке,
Бір туын құмырысқаның ұстап сойып,
Той қылып, ат шаптырды төңірекке.
Айдадым жылқы қылып отыз түлкі,
Борсықты ұстап мінсең аттың мүлкі.
Ішінде топ кісінің жығып кетіп,
Қылдың ғой, ойбай, қарсақ, мені күлкі.
Күмістен ақ тышқанға таға қылдым,
Терісінен көр тышқанның жаға қылдым,
Терісін cap масаның жыртпай сойып,
Жиындық он бес қарыс саба қылдым,
Жиылып тоғыз жігіт көтере алмай,
Қылмасқа енді саба тоба қылдым.

36
ШЫН ӨЛЕҢДЕР
Балалық күй
Жаратқан баршамызды адам қылып, 
Туғанда түк білмейтін надан қылып. 
Алты айда еңбектеуге шама келіп, 
Талпындық жыл толғанда қаз-қаз тұрып.
Қаз тұрып айақ бастық апыл-тапыл,
Тəн нашар, жоқ есепте ес пен ақыл. 
Анадан емшек еміп, түсін танып, 
Байқадық онан басқа кімдер жақын.
Тіл шықты келген кезде екі жасқа,
Қоса алмай сөзді айта алдық басқа-басқа. 
Бір қасық, бір тостаған арнап алып, 
Таластық үлкендермен ішер асқа,
Төрт-бесте талап қылдық асық жинап, 
Жүгірдім жалаң айақ жанды қинап, 
Боқтасып, көрінгенді боқпен атып,
Ретке кіре алмадық кісі сыйлап.

37

38
Қазағыстан білім ордасы
Жер жүзінің еңбекшілері, бірігіңдер!
БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АҚЫМЕТ
ƏЛІБ-БІЙ
Жаңа құрал
Қазағыстан білім ордасы
мектебте қолдануға ұйғарған
 
 
 
 
 
Байтұрсынұлы А.
 
 
 
 
 
ЖАҢА ƏЛІППЕ
 
 
 
 
 
суреттермен.
Қазақ басылымы
Қызылорда – 1926 г.

39
ШЫҒАРУШЫДАН
Өзгеріске  дейін  Ресейде  қалың  оқытушылар  қолданған 
«төте оқу» деген дыбыс негізді əдіс екендігі мəлім. Бірден ды-
быстарды қосып сөз қылып оқығандықтан, бірден қарыптарды 
қосып, сөз қылып жазғандықтан, ежікпен қадымше оқытудың 
қасында бұл əдіс анағұрлым төте еді. Сондықтан да «төте оқу» 
деп аталып еді.
Дыбыс  əдісімен  қатар,  онан  тəуір  сөз  негізді  «тұтас  оқу» 
əдісі шықса да оны жұрт жаппай ұстай қойған жоқ еді.
Өзгерістен кейін сөз негізді – «тұтас оқу» деген əдіс артық 
деп алдағы жұрттар соны алу шарасына кірісіп жатыр, арттағы 
жұрттардың алуға шамасы келмей жатыр: өйткені, жаңа əдісті 
жұмысқа ол жаңа əдісті білетін адам, жаңа жағдай, құрал-сай-
ман керек.
Арттағы  жұрттың  бірі – қазақ.  Басқалар  жаңаланып  жат-
қанын  көріп,  біз  де  жаңаланғымыз  келеді,  бірақ,  не  пайда! 
Көңіліміз  тілегенмен  қолымыз  жетпейді.  Іске  жалғыз  көңіл 
емес, қол да керек. Сондықтан жаңаланамыз десек те, жаңалық 
бізден əлі алыс жатыр.
Бұл əліб-бій кітабы жаңа əдіске көшу жүзіндегі көңіл тіле-
гі  мен  қол  қысқалығын  бір-біріне  жанастырып  жақындату 
шарасын  табу  түрде  шығарылып  тұр.  Үйрету  жағынан  «ды-
быс əдісі» мен «тұтас оқу» əдісінің екеуіне бірдей жарарлығы 
көзделді.  Мазмұн  жағынан  қазақ  жағдайына  жанастырылып, 
жаңа проғырамша (Гуус проғырамынша) болуы көзделді.
Қазақтан  сүгіретші  болмағандықтан,  қазақ  тұрмысына 
лайық  дайар  сүгіреттер  табылмағандықтан,  бұл  əліп-би  кіта-
бында да сүгірет жағынан кемшілік көп. Онысы оңдала жатар.

40
Мұғалімдерден  өтінеміз:  бұрынғы  «Оқу-құралы»  мен  бұл 
«Жаңа құрал» екеуінің қайсысы үйретуге жеңіл? Екінші сөзбен 
айтқанда, қайсысымен оқытқанда балалар оқу мен жазуды тез 
үйренеді? Осы жағынан тəжірибе түйілсе екен. 90%-ы қат біл-
мейтін жұртқа оқу мен жазуды оңай үйрететін əліб-бій кітабы-
нан артығы жоқ. Аш адам астың бабы мен дəміне қарамайды. 
Қазақ оқу жағынан қандай ашығып отырғанын топырлап ме-
кеме алдын тоздырып, оқитын орын таба алмай жүрген қазақ 
балалары  көрсетіп  отыр.  Сол  ашығып  отырған  қазаққа  ба-
бын-дəмін  келтіріп  соңыра  беретін  асыңнан,  бабы,  дəмі  кем 
болса да əзір берген асың артық. Тамақты қарны тойыңқырап, 
қанағаттанған кезде талғайды.
Шығарушы.
21/Х– 25 жыл.
Қызылорда.

41
(з)
(а)
(р)
/з/ ﺯ
/а/ ﺍ
/р/ ﺭ
/з/ ﺯ ﺯ ﺯ
/р/ ﺭ ﺭ
/а/ ﺍ ﺍ ﺍ
/з/ ﺯ ﺯ ﺯ
/аз/ ﺯﺍ
/р/ ﺭ
/аз/ ﺯﺍ
/з/ ﺯ
/а/ ﺍ 
/р/ ﺭ
/аз/ ﺯﺍ
/а/ ﺍ 
Бұл дыбыс əдіс жолына ғана. Тұтас сөз жолымен үйрету ке-
лесі беттен басталу керек.
                  Ара аз 
Ар.  
 
Ара.  
 
Араз.
Аз.  
 
Аза.  
 
Азар.
Шыққанын шырпыдан жасау (ермек-еңбек)
 ар 
 ара 
 азар 
 аз 
 аза 
 азар 
Бұлар  бөлек-бөлек  сызық  бойымен  кесіліп,  қарташа  үлес-
тіріледі. Əркім өзіне шыққанын шырпыдан (оттықтан) жасай-
ды.

42
Алғанын жазу (ермек-еңбек)
 ар 
 ара 
 азар 
 аз 
 аза 
 азар 
Бұларды да бөлек-бөлек сызық бойымен кесіп, екі бала не-
месе одақтасып екі жақ үш-үштен үлесіп алады.
Алғаннан кейін алған сөздерінің əріптерін санайды.
Əріп көп шыққан жағы ұпай салады. Ұпай түскен жақ алған 
сөздерінің бəрін жазады.
Əріп еш жағына артық шықпаса, əрқайсысы алған сөздерін 
жазады.
Ұпай салған жақ о жолы бір сөз де жазбайды.
Қисындау (ермек-еңбек)
 ар 
 ара 
 азар 
 аз 
 аза 
 азар 
Осы  алты  сөзді  бөлек-бөлек  кескеннен  кейін  екеу-екеуден 
қосып,  қисынын  келтіріп  балалар  сөйлем  жасаулары  керек. 
Жасаған сөйлемдерін жазып отырады. Екі-екіден артын-алдын 
алмастырып қосып, осы сөздерден оннан асу сөйлеммен лепес 
жасауға болады.
Ақыл қат жасау
 аз 
 араз 
 азар 
 азар 
 
       ора  
 
(о)
 ﻭ
   
 ор 

43
 
 
 
          Ораз  
 
 
Ораз зор.
Онан Назар зор.
Нар арзан. Онан нан арзан.
Нан арзан. Нар арзан.
 Op. Opa. 
Ораз.  
Аз озар.
 
Оз. 
Озар.  Зор.  
Ораз, ора!
 
Оз 
Ораз!  
 
 
Ораз орар!
 
Ораз озар.  
 
Аз орар.
Ермек-еңбек
 Ораз 
 ора 
 ор 
 зор 
 озар 
 оз 
 араз 
 азар 
 аз 
Бұл тоғыз сөзден:
1) Алдыңғы ретше сөйлемдер жасату,
2) Жаңылтпаш жасату.
Сөйлемдер, мəселен:
«Ор, Ораз!»  Ораз озар.
«Ораз, ор!»  Ораз орар.
«Оз, Ораз!»  Аз озар.
«Ораз, оз!»,  Аз орар.
«Ора, Ораз!»
«Ораз, ора!»

44
Бұлар екі сөзден қосып жасағандағысы. Екі сөзден емес, үш 
сөзден қосып жасауға да болады.
Мəселен:
«Ораз, аз орар!»  
«Оз, зор Ораз!»
«Аз ора, Ораз!»  
«Ораз, аз ор!»
«Ораз аз орар!»  
«Аз ор, Ораз!»
«Ораз аз озар!»  
«Ораз аз зор»
«Зор Ораз, ора!»  
«Зор Ораз, оз!»
«Ора, зор Ораз!»  
«Ор, зор Ораз!»
«Зор Ораз, оз!»  
«Зор Ораз озар».
Осы  сөйлемдерден  жаңылтпаш  жасатуға  да  болады. 
Мəселен,  мынау  төмендегі  сөйлемдерді  үш  қайтара  шапшаң-
шапшаң айтса, жаңылтпаш болып шығады.
1) Зор Ораз, ор Ораз! 3) 
Ораз орар, аз орар!
2) Ора Ораз, зор Ораз! 4) 
Ораз озар, аз озар!
Нардың 
 
Он саусағын жайып   Нанның
сүгіреті 
 
тұрған сүгірет   
 сүгіреті 
        нар  
 
          он  
 
   нан 
 
Он «а» /əліп/ салынған 
 
Он «о» 
ﻭ
 салынған
Он «а» «
ﺍ
» 
 
   Он «о» «
ﻭ
» 
 

45
Баланың сүгіреті
 Назар 
Он. Онан. Оннан.
Нар. Назар. Арзан.
Он нан. Он нан аз.
Он нар. Он нар аз.
 
нар 
нан 
он 
онан 
арзан 
Назар 
Ораз 
зор 
аз 
Бұлардан: 1) 
Сөйлеммен лепес жасату.
  
2) 
Жаңылтпаш жасату.
Сөйлеммен лепес жасату іреті алдыңғыларша, жаңылтпашты 
мынау  төмендегі  сөйлемдерді  үш  қайтара  шапшаң  айтқызып 
жасауға болады.

46
1) Назар нараз. 
  5) 
Он нан онан арзан.
2) Нан арзан, нар арзан.  
6) 
Назар нанар.
3) Назар нараз, нар арзан.  
7) 
Нанар Назар.
4) Назар нараз, нан арзан.  
8) Назар азар, нар азар.
 
 
 
          
ас  
 
      
 сазан  
 
 
           сона 
Ас.  Аса.  Асар.  Асан.  Осан.  сан.сана,  санар.  сонар.  Асан, 
сана! Осан, ора! Асан санар. Осан орар. Асаннан Осан зор.
Нан – ас.
Он – сан.
Он – аз сан.
Ермек-еңбек (Он зат – он ат)
      ара  
          нан  
            нар  
          сан 
      сона  
             ас  
            сазан           сабан 
 
 ара 
 нан 
 нар 
 Осан 
 сона 
 ас 
 
 сан 
 сабан 
 сазан 
 сонар 

47
Мұны «ермек-еңбекке» түрліше айналдыруға болады. Бəрін 
байандау қажет емес. Мұнда бір-екі түрінің жоспарын көрсетіп 
отырмыз.
1) Зат сүгіреттері тұтас тұрады, ат жазулары сызық бойымен 
бөлек-бөлек кесіледі. Олар қарташа үлестіріледі. Заттар атта-
рымен жабылады. Заты жоқ, тек атын ұстап қалған екеуі сөзді 
үлесіп алады да жазып шығады.
2)  Зат  сүгіреті  барларын  да  бөлек-бөлек  кесіп  алып,  олар-
ды да, заттарын да үлестіріп, заты жоқтармен, аты барзаты жоқ 
қағаз шыққан адамдарға жаздыру. Артынан жапқаны айақшы
1
 
болып,  қағаз  үлестіреді.  Бас-айақ  кітапта  басылған  ретіне 
қарай; мəселен, 1- інші «ара», 2-інші «нан», 3-інші «нар»....
 
 
 
 ат
         атан    
 
 
                  ата 
                                 сарт  
 
 татар 
Ат. Ата. Атан. Тар. Тара. Тарат. От. Отар. Тас. Таста. Тастар. 
Татар. Сат. Сатар. Таза. Тазар. Тазарт.
1
 Соңы деген мағына (Құрастырушы).

48
Асат, ат оттат!
Осан оттатар.
Осан, ат оттат! Ат отта.
Ата, ат тарат!
– Асат, таратар.
Асат, ат тарат!
– Сатан тарар.
– Сатан, ат тара!
– Ат таза.
Ермек – еңбек
Ат
Ата
Атан
Тара
Тарат
Оттар
Оттат
Татар
Таза
Тазарт
Сарт
Сат
Сатан
Сатар
Асат
Сазан
Сан
Нар
Оттатар
Арзан
 
 
Бұлардан:
1) Сөйлем жасату. Сөйлем жасату іреті алдыңғыларша.
2) Жаңылтпаш жасату.
Төмендегідей  сөйлемдер  жасатып,  үш  қайтара  шапшаң 
айтқызса, жаңылтпаш болып шығады.
1) Асат ас асат. 
  5) 
Сарт, сазан сат!
2) Асаттар ас асатар.   6) 
Татар ат оттатар.
3) Асат, аз асат! 
  7)Асат атам ас асатар, 
4) Сарт, сазан тазарт!   ас асатса аз асатар.
                 қара  
 
 
             ақ 

49
  
қас  
 
  
қос  
 
 қазан 
Қаз. Қаза. Қазан. Қазақ.
Қон. Қонақ. Қос. Қосар.
Қосақ. Қар. Қара. Қарас.
Қарт. Қас. Қасқа. Қара қас.
Қарт, асқа қара! Қарақас, қонаққа қазан ас!
Қазан қара қоста. Қарақас қонаққа қазан асқан. 
Қонақта қосар ат. Аттар отта. Қонақ қоста тоқ. 
Аттар отта тоқ.
 
 
 
           (ы) 
ﻯ
             қазы  
           қасық                 тары 
Қазы. Қазық. Сары. Сарық.  
Қонақ аз отырар,
Тары. Тазы. Торы. Ық.   анық сынар.
ЬІқтын. Ыс. Ыстық. Сын.  
Қаз арық. Қазы арық. 
Қыс қысқа. Қар аз. Қалықтоқ. 
Таза арық. Тазы арық.
Тары – азық; қазы – азық,  
Қазы арық. Қаз арық.
Нан – азыққа қазық.  азы арық, таза арық.

50

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: