МҮСІРӘЛИЕВ МОЛДАҚЫН – ЕҢБЕК ЕРІ (1906-1976)

Қазақтың арқар – меринос қойының дүние келуінде Кеген ауданы, “Қызылту” ұжымшарының озекше орны бар. Қойдың осынау асыл тұқымын шығарып өсіруде ұшымшар төрағасы М.Мүсірәлиев те елеулі еңбек сіңіріп, сүбелі үлес қосты.

Ұйымдастырушылық қабілетімен көзге түскен ол бұдан кейін партия, Кеңес, шаруашылық жұмыстарына тартылды. Ұлы отан соғысына қатысты. 1944-2952 жылдары жоғарыда аталған “Қызылту” колхозының төрағасы болып істеді. Бұл жылдар оның өміріндегі ең бір елеулі кезең болды. Шаруашылық жұмыстарын үлгілі ұйымдастырумен қатар мал тұқымын асылдандыруға ерекше көңіл бөліп, жаңа қой тұқымын шығаруға белсене атсалысты. Осындай ерен еңбектері үшін оған КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралғасының 1948 жылғы 23 шілдедегі Жарлығы бойынша Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Ал 1950 жылы КСРО мемлекттік сыйлықтарының иегері атанды.

Шоған Сүйерқұлұлы 1984-1942 жылдары өмір сүрген қазақтың абыз биі. Ташкент-Шымкент өңірінде туған деп айтады, көне көз қариялар және бізге жеткен деректер де солай. Шоған – делінген, ботаникалық сөздікте, кебіртік, қиыршық тасты беткейлерде және шөлейт құмдарда өсетін биіктігі 2,5-3 метр бұта.

делінген өлең жолдарына жүгінсек 58 жасқа келген сияқты. Ал, мына төмендегі жолдарға үңілсек: “Досалы, Шоған, Қожбанбет, Жарты төртеуінен тарған ұрпақты «Сегіз сары» десе, екіншілері «төрт шал сегіз сары» дейді. Дұрысы: «төрт шал сегіз сары». Өйткені ағайынды

төртеуінен 8 ұл туған. Шоғаннан – Тұғжын, Дәуім, Досалыдан – Бірімбет, Қожбанбет – Ағым, Сағым, Тілеу, Жартыдан – Айдабол, Есбол. Шоған абыз осы сегіз баланы ерітіп өзінің тұстасы үш жүзге бірдей атағы шыққан Әйтеке, Қазбек билермен бірге қазаққа кезек – кезек бас би болған Төле биге барады. Амандақ – саулық сұрасқаннан кейін, Төле би: Иә, Шоқа, жол болсын, мына ертіп келген «сегіз сары» кім? - депті. Сонда Төле би:

Абыз сөзінің төркіннен тоқталсақ: абыз – 1. көп білетін, білімді адам,

Абыздың ақылындай шалқып жатыр, Таудағы тасын шағын тамызықтың

Ұлы бабамыз жас тайынан өте зерек, ақылды, көпшіл болған. Бұған дәлел халқының өзі оны жастайынан би сайлаған. Ол он төрт жасынан ел басқару ісіне араласып, билік айта бастайды. Шоған би көбінесе өзінің туып – өскен ортасы Ташкенттің, Шыршық жағымен Шымкенттің бұрынғы, Қаратас, Тұрбат, Қазықұрт баурайындағы ауыл – қыстақ, қалаларды тұратын халық арасында жиі болып билік айтқан. Ұлттар мен рулар арасының достық ынтымағын сақтауға, елдің тыныштық бірлігін нығайтуға көп күш жұмсайды. Өйткені бабамыздың жаңадан құрылған қазақ хандығының әр түрлі ішкі және сыртқы тартыстарды бастан кешіп жатқан кезде, қазақ хандарының ұзаққа созылған соғыстары елдің хал-жайын күйзелтіп, халықтың берекесін кетіріп жатқан кезде өмір сүреді емес пе. “Елдің бірлігі – жағынан, кек қызуы қанынан. Қанымды да жанымды да өзгенің өлең жеріне тастағым жоқ. Ерлігімді – елдігіме тапсырдым, кеңдігімді ұлан далама тапсырдым. Екеуіде – туым, қазақ жүрген – нуым. Аңырдым деп арманымызды жоғалтпайық, ауырдым деп аруағымызды жоғалтпайық. Көрген күн түс, басқа түспесін іс”, - деген сияқты Шоған абыз сөздерінен бабамыздың халқын, қазағын қаншалықты сүйетіндігін, жоғары бағалайтының көруге болды. Қазағын ерлікке, елдікке шақырады. Қанымды да, жанымды ды өзгенің өлең жеріне тастағым жоқ. Бір қазақтың шеттен жүрмей ел ішінде, өз елімен өзімен бірге жүргенін қалайды. Ерлік пен елдігін туы санап, елі жүрген жерін жайлаған ну орманға бағалаған бабамыздың өнегелі сөзі төрт бес ғасырлардан кейінде бізге үлгі болып тұрған жоқ па?! Немесе: - “ерден кетсе де, елден кетпек жоқ, дүниеде туысқан қымбат. Туысқан намысын қуысқан қымбат”, - депті бір сөзінде бабамыз. Бірлікке, ынтымаққа, бауырмалдыққа қызығын шақырған осындайақ болар. “Әр кімнің туған жері өзіне Мысыр-Шахар”, - өз жерінді, туған елінді құрметте, сыйла, туған жердей жер жоқ, туған жеріне ие бол деп тұрғандай, бабамыз осы нақыл сөзі арқылы. Арманыңды жоғалтпа, жақсы өмірге талпын, аруағынды жоғалтпа, өткенінді ұмытпа, ата – жолын сақта, қасиетті бабалар жолынан тайма, деп

үйретіп кетіп отыр емес пе?! Өлең жолдарындағы: “өзі үшін өмір сүрмеген” деген дәл айтылған сияқты бабамызға, өйткені халқы үшін, қазағы үшін, келешек ұрпағы үшін өмір сүрген. Би атамыздың қайраткерлік өмір жолы осыны дәлелдейді. Әттен, жаушылықта, жорықта ел арасындағы тартыстарда жүрген бабамыздан жеткен деректер - тұмдап болса жиналып жатқанымен, аз ғой. Бірақ осы жеткен Шоған абыз айтты дегендерінен, істеген істерінен дара тұлға сомдалады.
Шоған абыздың Тұғжым, Дәуім, Мәмбет, Үмбеттен атты төрт ұлы болады. Бабамыздың Мәмбетті жұмсағанда ол: “Жаным бара ғой, бүйте ғой, сүйте ғой, жаным,- деп жүріп елгезек, қағылез Мәмбет Алжан атанып кетеді, Алжанның би атамыз ерекше жақсы көрсе керек. Албан балалары жиналғанда, басшылары бар үлкен жиын тойда той бастау, жөн айту, ат бәйгесі т.б жолдар Алжанға берілсін деген екен бабамыз. Шоған Албан балаларының ішінде беделді, білімді, көпшіл, мейірімді болғандықтан, албан, бұғы, өзбектер абыз атағын берген сыйлы адам болғандықтан, Шоған абыз тілегін орындап Алжанға албан ішінде жол берудің бірінші себебі осыдан.
Қазақ халқының салт дәстүрі бойынша келіндері атасының атын атамаған. Шүйкені – түйдек, құсықты – лоқсыма, құрбанды – тұрбан т.б деп келіндері тергесе, Шоған ата келіндеріне атын атауға рұқсат берген, атымды атап жүріндер деп деген тілек білдірген. Өзінің көріпкелдік, әулиелік қасиетімен өз атымен бүкіл бір рулы ел атанатының күні бұрын сезгендей, білгендей. Атымды келіндерімде тайсалмай атап жүрсін, мерейлері үстем болып, абыздың келіндеріміз деп жүрсін деген сияқты.
Бұл қазақ арсында ол кездері, тіптен қазірде болмаған құбылыс, қалыптасқан дәстүрден өзгешілік, жаңалық іздеген сияқты бабамыз. Сонымен күні бүгінге шейін албандар арасында Шоған руының, қасиетті баба құрметінің арасында шоқтығы биік, мерейі үстем, ел арасында қадірлі.
Қызыл, қоңыр тұқымы Бұғанда Қызыр дарыған.

Сүрік құлдың баласы Төртеу туған парымен: Досалы, Шоған, Қожбанбет,

Енді берді тарайтын Досалы Шоған жағынан Шоған абыз ағасы, Аңызға терең қазына..., -

ошағымды аттамас, болса, қонағымның ырысы. Жауым болмаса, ошағымды аттамас, босағамды даттамас, төріме қонар беркем болар. Дос көп болса, дұшпан жоқ, дұшпан тоқ болса, шері тарар, асына тойса, кәдене жарар. Дастархан жайылса ауылдың көркі. Ел арасына жік салма, көкірекке дық салма”, дген сияқты өнегелі сөздері қалған. Байсары баласының төрт ұлы төрт төбе. Қара батырым – сол иығым, Бозбатырым – оң иығым, Бибатырым – билігім, Сарбатырым, - сабырым. Өзі ешкімге жат емес, жар астында жау болса, батырлығы қате емес, - деп әділ сөйлеп, ақ айтып, әділ шешіп дәмге, ақылмен шешіп, сәнге қояды екен. Бір ұрпағы Құдиярбек 18 ғасырдың аяғында Петрборда оқып білім алып, ақ патша тұсында аудармашылық қызмет атқарған. Құдиярбек Қарақара көтерілісінде Жәмеңеке, Ұзақ батырларыменен 35жасында ақ патшаның жендеттерінің қолынан мерт болады. Білім жолына түсіп Қытай қазақтары арасында ерекше білімдар боп кесек тұлға ретінде көзге түскен Әбдірахым Төғайұлы:

Жамағат, тыңдасаныз құлақ асып: Тұрғам жоқ шежіреге әлде тойып, 1934 жылы 33 жасым еді

Итжеккенге айдамақ болғанда, Сімтік жолда жарлықты отқа күйдіріп елді аман алып қалған. Осындай тартыстарды: елі біріне бірі қарсы болып жатқанда:

“Ажалды қарға бүркітпен,

деген сөзді елі ұстап қалған.

Сімтік аса зерделі, ісіне мығым, ел басқаруға лаық азамат еді. Шоған абыз ұрпақтарының осындай елге тұлға, өнеге болған азаматтарын көп деп айтуа болады. Шежірешілер Әбділда, Баймолда, Мергенбай қариялар, ел ішінде көптеген өнегелі сөздері қалған Іргебай, Үркінбай қариялар, Олжабай, Қараш сияқты батырлар шыққан. Осы күндеріде абыз ұрпақтары әр салада еңбек етіп баба даңқына дақ түсірмей келеді. Ғалымдар Т.Омаров, М.Қойшыбаев, Т.Есекендірұлы, Ә.Әбдіманапов, Ғ.Исабаев, Ы.Әлдибекұлы ел басқарған ұлына Нарымқолда көше атын беріп құрметтеген. А.Бекмұхамбетов, мемлекет қайраткері, ақын, мемлекеттік сыйлықтың иегері, Н.Оразамен, абыз баларының жырлап жүрген ұрпақтары Е.Ібітанов, Ш.Әлдибековтер, өнер қайраткерлері Қ.А.Құдайбергеновтер, би атасына арнап сияфония жазған сазгер Б.Дәлденбаев, Шоған абыз ескерткішінің Қайнар селосындағы афторы, атақты мүсінші Қ.Үсенұлы халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Д.Дүнегенбаев, Н.М.Мамыровтар, Ә.Мейірбеков, Т.Айнабеков, З.Тойболды, Б.Дүкенбаев, С.Мәмет, Қ.Дәркенбайұлы, М.Әбдірахманов, С.Байбабаұлы, т.б жазушы журналистер бар. С.Бөкенбаев, Т.Мұқанұлы – республикаға еңбегі сіңген шаруашылық қызметкерлері болса, М.Мүсірәлиев – Еңбек ері, М.Бұғыбаев обылысымыздың құрылысын өркендетуге еңбегі сіңген басшы құрылысшы, Райымбек ауданының құрметті азаматы. С.Ретаев, Т.Төлендиев халқының қалаулылары.

Раймбек ауданынң ақсақалдары, аудан әкімшілігі, Шоған абыз ұрпақтарының бас қосқан жиында Шоған абыздың, би бабамыздың өмір жолын зерттеу, Шоған абыз ұрпақтарының шежіресін жүйеге келтіріп жазу, Шоған Сүйерқұлұлына ескерткіш ортану мәселелері талқыланды. Осы істері жүзеге асыру үшін, алқалы комиссия сайланды. Жауапкершілік Шоған абыз ұрпағы Меліс Разаманұлы Бұғыбаевқа жүктелді. Осы қарсаңда президентіміз 1999 жылды “халық бірлігімен ұлттық тарих жылы” деп жарияланғаны белгілі. Осыған байланысты комиссия, абыз ұрпақтары қырауыр жұмыс атқарып 11/VІІІ - - - 2001 жылы Райымбек ауданы, Қайнар селосында Шоған Сүерқұлұлына сәулетті ескетркіш орнатты. Абыз өмірі ұрпаққа үлгі болары сөзсіз.

Шежірені жинақта баспаға Әзірлегендер: Меліс Рамазанұлы Бұғыбаев, Ілияс Дәркенбайұлы Қындыбай.