Бердібек соқПАҚбаев "менің атым қожа"

Саябаққа көтерілдім де, сол арадағы тақтай орындықта тосып отырдым.
Осы кезде үй пұшпағынан біреудің келе жатқан тысыры естілді. Тырп-тырп
басқан аяқ дыбысына тық-тық қадалған аяқ үні қабаттасады. Көп ұзамай
аяқ пен таяқтың қожасы да көрінді. Мектеп күзетшісі Сəйбек қарт. Сəйбек
кілт тоқтай қалып, шекарадағы сақшыдай қатал үн қатты:
– Бұл кім?
– Мен ғой, ата.
– Менің кім?
– Мен, Қожамын.
– Мұнда неғып отырсың?
– Педсоветке келдім.
– Онда сенің не шаруаң бар?
– Мен жөнінде мəселе қарап жатыр.
– Мəселе. Қандай мəселе? Сені мұғалім етеміз дей ме?
– Директор етеміз дейді.
– Онда тіптен жақсы. Жалақың көп болады. – Сəйбек менің қасыма келіп
отырды. – Əй, Қожа. Сенің əкең марқұм азамат еді ғой. Оған тартсаң,
директор түгіл, одан үлкені боласың. Бірақ оған тартпағансың.
Мен сенің əкеңе қарыздар адаммын. Менің мойнымда оның тиын емес,
теңге емес, бақандай бір қарасы жүр. Қалай дейсің ғой. Міне былай, алғаш
колхоздасқан жылдың күзінде мен, – оның келіскен бір жорға күрең аты
бар еді, – ол кезде жұрттың көбі қара жаяу, – соны диірменге мініп барып,
сазға батырып, өлтіріп қойдым. Суып, қаңсып тұрған атты суармай отқа
қоям деп, өзімнен болды. Аяғы шідерлеулі еді. Су ішем деп барып, оппаға
түсіп кетіпті. Ертесінде қарасам, суға сүңгіген үйректей арт жағы ғана
керіліп, тоңқайып жатыр. Он шақты жігіт жабылып, арқан сап əрең суырып
алдық. Міне басқа біреу болса, соны қыңқ еткізбестен төлетіп алар еді ғой.

Ал Қадыр марқұмның кеңпейілдігі соншалық, сіз қас қып өлтірген жоқсыз
ғой, ажалы солай тура келген шығар деп, үнсіз қоя салды. Міне, əкең
осындай парасатты, ақылды жігіт еді. – Сəйбек осыны айтты да, сəл
ойланып барып: – ал, сен... сен ғана емес-ау, қазіргі осы оқып жүрген
балалар, көбің ақымақсың, – деді. – Неге дейсің ғой. Ақымақ емей немене,
тəртіпті жүр, оқуыңды жақсы оқы, адам бол десе, сендер соның бəрін
керісінше істейсіңдер. Осы кезде іштен Оспанов шығып:
– Қадыров, қайдасың, – деп, дауыстады.
– Бар, əне шақырып жатыр. Əй сотанағым... Директор кабинетіне осы
мектепте бір оқушы ең көп бас сұқса, сол мен болармын деймін.
Майқанова талай сүйреп əкеп, ендігəрі қой аузынан шөп алмай жүруге
талай рет уəдемді берген үйреншікті орын ғой. Бірақ бұл жолы мен мұнда
шын мəнінде күйзеліп, тебіреніп кірдім де, босағадағы суық голлан пешіне
сүйеніп тұрып қалдым. Төрде сарғыш шашы қақ айырыла желбіреп
Ахметов отыр. Түсі өрт сөндіргендей, қасының арасындағы қатарынан тіке
тартылып түскен екі сызық əдеттегіден терең де қалың.
– Берірек кел, – деді ол қолындағы автоқаламымен бөлменің ортасын
нұсқап. Алдымда қақпан құрулы тұрғандай жыбырлап бір-екі аттадым. Екі
жақ қабырғада тізіліп отырған мұғалімдердің барлық көзі жан-жағымнан
найзағайдай түйреп, қадалып барады. Əсіресе, оң жақта, директорға таман
отырған Майқанованың сұсы қатал да сұрапыл көрініп кетті.
– Қадыров, сені біз мұнда не үшін шақырып отырмыз, білесің бе? – деді
Ахметов.
– Білемін, – дедім.
– Не үшін шақырып отырмыз?
– Тəртіпсіздігім үшін шақырып отырсыздар. Екі-үш жерден мырс етіп
күлген үндер естілді.
– Сені мектеп өмірі тойдырды ма. Бұдан былай оқығың келмей ме? – деп
сұрады Ахметов.
– Жоқ, оқығым келеді.

– Ендеше неге қоймайсың тəртіпсіздікті!
Ахметов «неге» деген сөзді бар даусымен шегелей айтып, столды үлкен
ауыр алақанымен сарт ұрып, ұшып түрегелгенде, мен ғана емес, бүкіл
отырғандар түгел селк ете қалды.
– Қоямын енді... кешіріңіздер...
– Бұл нешінші... Жүзінші рет уəде беруің бе? – деп киіп кетті Майқанова.
– Бұдан былай ешқашан да тəртіп бұзбаймын. Менің қазіргі талқыға салып
отырған тəртіпсіздік қылықтарымның қай-қайсының да себебі бар еді.
Қазды атқан мен емеспін, Сұлтан. Ал бақаны мен сумкаға Майқанова
талып жығылып қалсын деп, оның соншалық шошымал адам екенін біліп
салған жоқпын. Тіпті, бұның ақыры не болады деп, ойлап та жатпадым,
салғым келді – салдым. Осындай бір ақымақтық кейде ақылға мұрша
бермей дедектетіп əкететіні бар. Істеп алып, соңынан бармағыңды
тістейсің.
Осының бəрі осылай бола тұрса да, мен өзімді ақтап, бір ауыз сөз
айтпадым. Ақталудың тіпті қисыны бар ма? Бəрін мойындадым. Бар
айтқаным: Кешіріңіздер. Соңғы рет тағы бір кешірім жасап, сынап
көріңіздер. Бұдан былай қарай тəртіпсіздік істейтін болсам, қандай жаза
қолдансаңыздар да ризамын!
– Жоқ, Қадыров түзелмейді. Ол уəдесін бізге талай берген. Қадыровты
оқудан шығару керек, – деді Майқанова.
Маңдайдан буым бұрқырап есік алдына шықтым. Сəйбек көрінбейді.
Омырауымды ағытып, желпініп, ойланып тұрмын. «Не деп шешер екен?
Мектептен шынымен-ақ шығара ма? Онда не істеймін?»
Қайта барып, есіктегі кілттің орнына құлағымды тосып мұғалімдердің не
айтып жатқанын тыңдағым келеді. Əрине, Майқанова мені құрту, оқудан
шығару жағында болар. Ал басқа мұғалімдер не айтады? Анфиса
Михайловна, Оспанов, Дəуірбаев... бұлар мені жақсы көретін мұғалімдер
емес пе? Ахметовтың өзі де осыдан он шақты күн бұрын ғана аудандық оқу
бөлімінен келген инспекторға мені: «Мынау біздің мектептің ақыны,
болашақ Сəбит Мұқановымыз», – деп дəріптемеді ме? Сөйте тұрып, мені
оқудан қалайша шығарады?

Есікке барып тыңдағаным жарамас, мұғалімдердің біреуі шыға келуі
мүмкін ғой деген оймен, үйді айналып, педсовет өтіп жатқан бөлменің
терезесіне келдім. Үйдің бұл ойпаң тұсы, фундаменті биік. Терезеге бойым-
түгіл ұсынсам қолым əзер жетеді. Форточка ғана ашық тұр, не сөйленіп
жатқаны күмбірлеп жөнді естілмейді.
Терезенің тұсында мектептің бағы бар. Осыдан бес-алты жыл бұрын өз
қолымызбен отырғызылған қайыңтеректер бұ күнде қолдың саласындай
тізіліп, асқақтап тұр. Шарбақтың көп кетігінің бірінен зып беріп осы баққа
кірдім де, бір теректің басына маймылша өрмелеп, шығып алдым. О, бұл
арадан мұғалімдер үйінде не болып жатқаны сайрап көрінеді: əне, Ахметов
сөйлеп тұр. Екі қолын кеңінен сермеп, ара-тұра жұдырығымен столды ұрып
та қояды. Басын біресе оңға, біресе солға бұрып сөйлейді. Егер мен оның
желкесінен қарап отырмасам, не айтып жатқанын мүмкін емеурінінен
түсінген болар едім.
Ахметовтың сол жағында Оспанов столға жабысып алып сүйкетіп жазып
жатыр. Бас алмай жазуына қарағанда тегі мəжіліс хат жүргізіп отырған
болар. Осындай да осындай, пəленінші жылы, пəлен айдың пəлен күні,
пəлендей бір мəжіліс болды. Онда алтыншы класс оқушысы Қожа
Қадыровтың тəртіпсіздік қылықтары туралы арнайы мəселе қаралып пəлен-
пəлендер сөйлеп, мынаны-мынаны айтты... Бірнеше адамның қолтаңбасы-
қойылып бекітілген осы мəжіліс хат қатырма тысты жуан папкалардың
біріне тігіледі де, тарихқа жөнелтіледі. Архивтің алтын қорына айналады.
Зырғып жылдар өтеді, дəуір көшіп, заман өзгереді. Мен жөнінде жазылып
жатқан осы мəжіліс хаты күндердің бір күнінде əдебиет зерттеуші,
ізшілердің бірінің қолына түседі. Сонда ол жерден жеті қоян тапқандай
қандай мəз болып қуанады десейші. Газеттер ең семіз деген əріптерімен
дүрілдетіп хабарлар басады: «Атақты жазушы Қожа Қадыров жөніндегі
жаңа деректер!». Кітаптар жазылады мен жөнінде, қандидаттық, докторлық
диссертациялар қорғалады. «Қадыров Қожа жəне оның ұстаздары»,
«Қадыров Қожа жəне Майқанова», «Қадыров Қожа жəне бақа оқиғасы»,
«Қадыров Қожа жəне қаз оқиғасы» т. т. с. с. Əдебиеттану ғылымының
шалқар қорына мұншалық бағалы қазынаның қосылуына сонда осы
жазылып жатқан мəжіліс хат мұрындық болады. Оспанов ағай! Сіз
сондықтан да асықпай-саспай, тыңғылықты етіп жаза көріңіз. Тарих үшін
қандай ұлы жұмыс атқарып жатқаныңызды біліңіз.
Бұл айтылғандар менің басыма кейіннен келген ойлар еді. Ал қазір

қонақтаған қарғадай ағаш басында секиіп отырып, қиырдағы келешекті
шарлай, қиялданбай қалайын ба. Осы сəттегі менің назарым да, ойым да
мұғалімдер бөлмесіндегі көріністе. Ахметов əлі сөйлеп тұр. Мылқау фильм
тəрізді мен оның қимылын ғана көремін, сөзі естілмейді. Бірақ соның
өзінен де не айтып жатқаны аңғарылатын тəрізді. Əне, ол столды тағы бір
қойып қалды. Түсінікті – «бұл бұзақыны мектептен қуу керек!»
Ахметов сөзін бітіріп отырды. Мамам түрегелді. Балажан байғұс анам, мен
үшін отқа да, суға да түседі шырылдап. Оның қазіргі кейпі: айналайындар,
баламды оқудан шығара көрмеңдер, тағы бір жолға кешірім жасаңдар деп,
жалбарына сөйлеп тұрған тəрізді.
Мен мамамды ғажап аяймын. Ойпыр-ай, неге мұндай тынымсыз, сотанақ
болып тудым! Темір секілді жер қозғалса да қозғалмайтын, маңқиып
жайына жүретін момын болып неге тумадым?
Майқанова сөз алды. Оның не айтатыны маған былай да белгілі.
«Қадыровты шығару керек мектептен!», «Мұндай баукеспе оңбағанға
біздің тату коллективіміздің арасында орын болмауға тиіс!»
Отырғандардың бəрі күлді. Тісі жарқырап, мамам да езу тартты. Неге
күледі? Иығы селк-селк етіп, Анфиса Михайловна басқалардан өзгеше мəз.
Мысыққа ойын, тышқанға өлім деген осы да.
Тағы да мамам тұрып, басын изеп, мақұлдап бірдеңе айтты: «Шығарсаңдар,
шығарыңдар мектептен! Кетсін қаңғып. Менің де жүйкемді жүн етіп,
құртып бітті бұл оңбаған!».
Сөйлеушілердің не деп жатқанын мен өзімше осылай жорамалдаймын.
Педсовет аяқталды, жұрт тарай бастады. Мен ағаштан тезірек түсіп
кетпекші болып едім, бір бəтіңкем екі бұтақтың арасына кептеліп қалып,
шыға қойсыншы. Жұлқи тартып қалғанымда, мəссаған, табаны дыр етіп,
қақырап түсті...
Мұғалімдердің алды тысқа шығып та үлгерді. Дымымды ішіме бүгіп,
теректің діңіне жабысып, қаттым да қалдым. Ахметов пен Майқанова
оқшауланып бермен қарай бұрылды. Екеуі мен тұрған теректің тура түбінен
өтіп бара жатыр.
– Қадыров түбінде адам болатын бала, – дейді Майқанова.

– Оты бар, – деп, қостады Ахметов.
Екеуі былай ұзай беріп, мен жөнінде тағы бірдеңелерді сөйлесіп бара
жатты, бірақ мен анықтап ести алмадым. Əлгі естігенімнің өзі қолқа-
жүрегімді солқ еткізгендей əсер қалдырды. Мен Майқанованы қас
дұшпаным санап жүрсем, ол мені «түбінде адам болатын бала» деп,
директорға мақтап бара жатқаны қалай? Ап-айқын, тап осылай деді. Міне
жұмбақ...

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: