Бүгінгі таңда тіл білімінде әр түрлі тілдердің грамматикалық құрылымының салыстырмалы-типологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөл
Рай мен шақ категоиясының байланысы
жүктеу/скачать 1,08 Mb.
|
ОРДАБАЕВА ЖАНАР МЕРГАЛИЕВНА
| Рай мен шақ категоиясының байланысы.
Көптеген ғасырлар бойы орыс тіл білімінде модальділік категориясының грамматикалық мағынасыда, функциялық қызметі де толықтай рай категориясының мағынасы мен қызметі ретінде түсіндіріліп келді. Осыған ұқсас көзқарас қазірге кезеңде де кейбір тілдерге қатысты қалыптасқан. Мысалы, Е.И.Коркина саха тіліндегі модальділік және рай категориясы бір құбылыс ретінде қарастырылады [114]. Алайда модальділікті рай екеуі бірдей деп қарастыру қата түсінік. Өйткені рай-етістіктің категориясы, ал модальділік етістіксіз де сөйлемдерде көрініс табады. Атақты тіл ғалымы С.Исаевтың пікірінше рай категориясы етістіктің модальділік мәнінің бірден-бір грамматикалық категориясы болса да, еитістіктің барша модальділік мәнін қамтымайды. Осыған қоса сөйлем модальділігі деген құбылыс бар. Ол рай категориясымен тығыз байланыста болып тұрса да, рай категориясының шеңберіне сыймайды [109,512]. Қай тілде болсын, ашық рай шақ тұлғаларымен берлетіндіші анық. Содықтан модальділік категориясы шақ категориясымен де өте тығыз байланыста өмір сүреді. Осы екі категориның байланысы түралы сөз қозғағанда Т.И.Дешериева шақтық модальділікті де қосады. Ол тіл білімінде шақтық модальділіктің көбінесе сөз бола бермейтінін айтады. Шақтық модальділіктің өмір сүруін шақтық модустар теориясы дәлелдейді. Тілде осындай модальділіктің арнайы берілу жолдары бар [115]. Алайда көптеген ғалымдар модальділікті осылайша бөліп, шақтық модальділік деген терминді қолдануды орынсыз деп санайды. Кез келген модальділік немесе реңк болса да, шақпен тығыз байланысты. Өйткені кез келген іс-әркет белгілі уақыт аралығында өтеді. Яғни, шақсыз модальділіктің болуы мүмкін емес. Шақ пен модальділік бір-біріне балама категориялар болмағандықтан, шақтық модальділіктің болуы мүмкін емес, ал модальділік кез келген уақыт кескінінде көрінеді. Г.Г.Филиппов рай мен шақтың өзара байланысы туралы осылайша ой қорытады: «Біріншіден, рай-етістіктің модальділігі, ал шақ-ашық райдың модальділігі; екіншіден, модальділіктің реңктері шақ формаларының негізінде жасалады да, белгілі бір райдың мағынасынан алшақтамайды, алайда олар басқа райдың маңынасына ұқсауы әбден мүмкін. Үшіншіден, шақ мағыналары ашық райды жасағанымен, шақ мағыналары мен рай мағыналарының, рай мағыналарымен модальділік реңктерінің арасында айырмашылық бар» [116]. Қазақ тіл білімінде рай категориясын топтастыруда бірізділік жоқ. А.М.Қазем-Бек ашық, бұйрық, болжал немес шартты, қалау, шарттылық, тұйық рай деп бөледі. А.Байтұрсынұлы тұйық, билік, ашық, шартты,ереуіл, реніш,қалау, сенімді, сенімсіз, болжал, мұң, көңіс, азалы, теріс, қайрау тәрізді он бес рай түрін аап көрсетеді [72,234]. Қазақ тіл білімінде райларды бұйрық, қалау, шартты, ашық және тұйық деп бөлу П.М.Мелиоранскийден басталған, ал кейін І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты. Кейінгі зерттеу жұмыстарында тұйық райдың етістікке тән модальділік шақтық мағына бермейтындігі туралы анықталды. Етістікке тән синтаксистік қызмет те атқармайтындықтан, тұйық рай рай категориясының парадигмасынан алынып тасталынды [117]. Қазақ тіл білімінде ашық, қалау, шартты және бұйрық райларды етістікті-есімді райлар деп те бөледі. Ы.Маманов рай категориясын өз еңбегінің бірінде ашық (шақ формалары), шарттылық (сослогательное) (-ар, -ер, -р еді), қалау-шарттылық (желательно-сослогательное) (-са, -се екен; -атын, -етін, -йтін, -йтын еді), тілек формасы (-са, -се игі еді), әмбебап форма (-а,-е, -й+-ды, -ді екен) деп бөлсе, тағы бір еңбегінде ашық, шартты, шарттылық, бұйрық, қалау, өкініш райлары деп көрсеткен [118, 97]. А.Ысқақов қазақ тілінде райды ашық негізгі және неғайбыл жәрдемші деп екіге бөлген. Осылардың айырмашалығы: ашық райда арнаулы грамматикалық формалар болмайды, ал неғайбыл райда грамматикалық формалар болады және ашық рай мезгіл ұғымымен өткен, келер және қазіргі осы шақтармен байланысты болса, неғайбіл рай амалдың негативті сипатын білдіріп, оларды бұйыру, қалау, шарт ету, қажет санау, ләзім көру тәрізді модальділік реңктер түрінде атайды да, тек келешекке мезгегені болмаса, шақ категориясына тікелей қатыспайды; 3) ашық райдың қолданылу өрісі де, мағыналық қарымы да әрі кең, әрі аса бай ұғымды болады... Неғайбыл райларға бұйрық, шартты, қалау райлары жатқызылады [108]. Қазыргі қазақ тілінің морфолгиялық пардигмасы қалыптасқан. Райларды топтастыруда айырмашылықтарды райдың синтаксистік жолмен берілуін морфологиялық райдан ажыратпаудан және рай категориясының қалыптасу тарихынан іздеу керек. Мысалы, М.Оразов жазба тарихи ескерткіштерде райлардың табиғаты туралы осындай пікірді ұстанады: 1) жазба тарихи ескерткіштер тілінде рай қосымшалары көп болған; 2) рай қосымшалары шақ қосымшаларынан толық ажырамаған; 3) рай қосымшаларының саны қазіргіден біршама көп болған [119]. Н.И.Ильминский, Ә.Төлеуов, М.Серғалиев, С.Исаев және т.б. тілшілер қазақ тіліндегі райларды ашық, шартты, қалау және бұйрық деп бөлген. Сөйлемдегі қимылды білдіретін баяндауыш арқылы сөйлеуші реалді қимылды да, неғайбіл қимылды білдіретіні басқаша айтқанда, сөйлеушінің қимылдың реальды, неғайбілдігі туралы пікірі модальдылық мағынаға жатады. Модалдық мағына деп сөйлемде айтылатын ойдың шындық өмірге қатысы туралы сөйлеушінің пікірі айтылады [109,55]. Сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетке көзқарасын,қимылдың, іс-әрекеттің шындыққа я болмаса болмысқа қатысын модальділік мағынаны білдіретін және парадигмалалық тұлғалар жүйесін құрайтын етістің грамматиикалық категориясын рай категориясы деп атаймыз. Рай категориясы етістіктің маңызды бір категорияларының бірі бола тұра, барлық модальділік мағыналарды қамти алмайды. Сонымен қатар сөйлем модальділігі бар. Ол рай категориясымен тығыз байланыста болғанына қарамастан, етістіктің рай категориясының шеңберіне сия бермейді. Мысалы, адам-су, білгіш-сіну, жетім-сіреу, білген-су, жүріңкіре,келгіштеу сияқты сөздер қимылды білдіретін етістіктер ғана емес, сонымен бірге -сы, -сі, -сын, -сін,-сыра, -сіре,-ыңқыра, -іңкіре, -ғышта, -гіште т.б. Осы сияқты қосымшалар қимылға бәлдену, тараштану, бәлсіну, қимылдың қайталануы және оның мардымсыздық, жағымсыздық сипаты, қимылдың күшейтпелі, үдей түсу мәні т.б. сықылды модальділік реңктер білдіреді. Алайда модальділіктің рай арқылы және модаль сөздері арқылы берілуі арасында өз айырмашылықтары мен ерекшеліктері бар. Етістік пен модаль сөздер тіркесе отырып модаль мағынаны білдіре алады дедік, алайда олар рай категориясының шеңберіне ене алмайды. Біріншіден модальділік реңк тудыратын қосымша сөздерде категориялық сипат жоқ, барлық етістікке жүйелі түрде жалғана алмайды [108,56]. Екіншіден, олардың көбшілігіне -сы, сі, сын, сындық, ғышта, гіште т.б.) сөзжасамдық қасиеті бар,үшіншіден негізгі етістік пен модаль сөздің көмекші мәнде тіркесуі етістік табиғатында таза грамматикалық категория емес, лексика-грамматикалық құбылыс ретінде қарастырылуы тиіс. Осы тұрғыдан модальділікті екіге бөліп, рай арқылы беріліетін модальділікті обьективті модальділік деп, ал арнаулы жеке сөздер арқылы берілетін модальділік субьективті модальділікке жатады [119,89]. Етістік білдіретін модальдық мағына реальды, неғайбіл қимылды білдіруіне қарай обьективтіб субьективті модальдылық болып екіге бөлінеді. Обективті модальдық реальды қимылды білдіреді. Етістік категорияларының ішінен реальді, неғайбіл қимылды етістікің рай категориясы білдіреді. Осыдан келіп, модальдық мағына мен рай категориясының байланысы анықталады. Етістіктің рай категориясы тұлғаларының әрқайсысы әр түрлі модальдық мағына да береді. Өйткені сөйлемде айтылатын ой бірде обьективті шындықпен бірдей болса, бірде бірдей болмай шығуы да мүмкін. Соған орай модальдық мағына айтылатын пікірдің ақиқатқа қатынасын не реальді болып, неғайбіл болып көрінеді. Осындай ерекшеліктеріне қарай яғни неғайбіл райлар болып сараланады, реалды–ашық рай, нереальды яғни неғайбіл райлар: бұйрық рай, шартты рай, қалау рай [117,89]. жүктеу/скачать 1,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|