Бүгінгі таңда тіл білімінде әр түрлі тілдердің грамматикалық құрылымының салыстырмалы-типологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөл
жүктеу/скачать 1,08 Mb.
|
ОРДАБАЕВА ЖАНАР МЕРГАЛИЕВНА
| Ашық рай. Тіл білімінде ашық рай туралы пікірлер де бірізді емес болып келеді. Кейбір тілші ғалымдар тіпті ашық райды рай категориясына жатқызбайды. Д.Н.Овсянико-Куликовский, Ш.Балли, Ф.Брюно, И.В.Хлебникова, Т.П.Ломтев, В.Н. Бондаренко сынды ғалымдар ашық райды рай қатарына жатқызбайтындығын, оның рай білдіретін мағынаны білдірмейтіндігінен деп түсіндіреді.
Ашық райда басқаша атауды ұсынады. Мысалы: А.Н.Баскаков түркі тілдеріндегі ашық рай үндіеуропа, оның ішінде орыс тіліндегі ашық рай категориясы сияқты грамматикалық және семантикалық жағынан жіктелмеген, сондықтан бұл райды «етістіктің модальдік тұлғасы» деп атағанды ұсынды. [103,12]. Т.И.Дешериева ашық рай термині растау және терістеу райлары болып қарастырылды дейді [115,25]. Осы жердегі растау дегенімізге айт-тым жіне терістеу дегенімізге айт-па-дым дегенді мысалға келтіруге болады. А.М.Пешковский ашық райды нөлдік рай деп атаған [48,58]. Н.Г.Агазаде ашық рай категориясын нөлдік категория екендігімен келісіп, оны етістіктің райлар жүйесіне кіргізу идеясын жақтырмады, сонымен қатар, оны тіпті етістіктің сөз өзгертуші формасы ретінде атауға болмайды деген пікір ұстанған [120,9]. Көптеген тілшілер ашық райға модальділік мағынаны білдіруін әрқалай түсіндіреді. Н.Г.Агазаде ашық рай формалары ақиқат іс-әректті немесе оқиғаны емес, сөйлеушінің сөйленім мен обьективті шындық арасындағы қатынасты мақұлдау немесе терістеу үшінақиқат ретінде қабылданатын іс-әрекетті немесе оқиғаны білдіреді деген [120,10]. Ә.Н.Нұрмаханова ашық рай ақиқат іс-әректті білдіреді, тіпті кейбір түркі тілдерінде ашық рай терминінің өзі хабар, хабарлау дегенді білдіреді екен. В.В.Виноградов ашық райды нөлдік, негативті грамматикалық категория деп атаған және оның өткен, осы және келер шақтағы іс-әрекеттәі растау немесе терістеуді білдіреді деген. Осындағы іс-әрекет туралы хабар ақиқат шындықтың тікелей көріні болып табылады [121]. Көптеген тілдерде сияқты қазақ тілінде де ашық рай формалары айқындылық модальділігін білдіреді. Айқындылық модальділігі ашық рай тұлғаларынан басқа тілдік құралдармен беріледі. Мысалы, рас, хақ, дәл, анық, ақиқат, кәміл, сөзсіз, айғақғ мәлім лексемалары арқылы. Ашық рай айқындылық модальділігінен басқа да модальді мағыналарды білдіре алады. Ашық рай-қимыл, іс-әрекет үш шақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірін білдіретін рай түрі болып саналады.Ашық райдың маңызды семантикалық ерекшелігінің бірі—қимыл, іс-әректтің обьективті шындыққа қатысты болу-болмауының сөйлеп тұрған сәттен (шақпен) байланысты өтіп кеткенін, өтіп жатқанаын немесе өтетінін білдіру, осылайша ашық рай бір жағынан етістік категориясының бір түрі, ал екінші жағынан, бір өзі шақ категориясын құрайтын сияқты. Осы райдың басқа райлардан ерекшелігі оның ашық рай жасайтын қосымшалары жоқ. Бұны шақ категориясы ретінде қарастыруымыздың себебі ашық райдың сипаты шақ категориясы мен оның шеңберінде қарастырылуымен тығыз байланысты. жүктеу/скачать 1,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|