Білім беру бағдарламасы тыңдаушыға арналған нұСҚаулық
Бағыты Әдебиеттік оқу
жүктеу/скачать 1,43 Mb.
|
Шағын фольклорлық жанрлармен жұмыс жүргізу Жұмбақ – ежелгі заманда пайда болған әлем халықтары арасында ауызша халық поэзиясының ең көп таралған жанрларының бірі. Орыс тілінде әртүрлі тақырыптағы жұмбақтардың сансыз қазынасы бар. Ең ежелгі жұмбақтар бізге адамдардың табиғи құбылыстар, жабайы және үй жануарлары туралы бейнелі ұғымдарын ашады. Жұмбақпен жұмыс жүргізу бірнеше кезеңнен тұрады. 1-кезең – осы жанрдағы жұмыстың құрылымын түсіну, оның ерекшелігін көру үшін жұмбақтарды болжау. Алдымен балалардың назары жұмбақтардың екі ерекшелігіне аударылады: а) заттың өзі емес, оған ұқсас басқа зат аталады, б) заттың ең айқын белгілері көрсетіледі. Болжау және талдау үшін жанрдың осы ерекшеліктері айқын көрінетін жұмбақтарды алу керек. 2-кезең – бақылау. Бұл кезеңде зат оның ең маңызды белгілерін анықтау, сондай-ақ астарлап айту үшін қолданылатын ұқсас затты табу үшін қарастырылады. 3-кезең – жұмбақтар шығару, алдымен ұжымдық, одан соң дербес жұмбақтар. Жұмбақтар жазуды үйрену қалай жүретінін қарастырайық. 1. Жұмбақ шешу. Барлығың жұмбақ шешуді жақсы көресіңдер және білесіңдер, ал бүгін біз оларды өзіміз құрастырамыз. Бірақ алдымен жұмбақтың қалай «құрастырылғанын» білу керек. «Қыз қолымен сабағы бар бұлтты ұстайды» деген жұмбақты шешіңдер (Бақбақ). Оны қалай түсіндіңдер, тауып білдіңдер? (Бақбақ бұлтқа ұқсас) Ұқсастық белгілері қандай? (Олар бірдей түсті, гүл бұлт сияқты жұмсақ және үлпілдек). Сонымен, біз жұмбақтың ерекшелігі неде екендігін білдік, - дейді мұғалім, - ондағы зат мүлде аталмайды немесе жасырылатын зат емес, оған ұқсас зат аталады. Біз жұмбақты шешкен кезде, заттың белгілеріне назар аударамыз. Енді осы тұжырымды дәлелдейік. Тағы бір жұмбақты тыңдаңдар: «Жол бойындағы бақтың аяғында күн бар». Жұмыс бірінші жағдайдағыдай жоспарға сәйкес жүргізіледі: оқушылар жұмбақтың шешімін (күнбағыс) іздейді, одан соң өз болжамдарын дәлелдейді, соңында мұғалім бұл жұмбақта заттың өзі аталмағанын, соған ұқсас басқа зат аталғанын түсіндіреді, оқушылар осы тақырыптың белгілері бойынша болжам іздейді. 2. Бақылау. Мұғалім: «Қазір жұмбақ қалай құрастырылатынын білгеннен кейін, өз жұмбағымызды құрастыруға тырысайық. Мына гүл туралы жұмбақ ойлап табайық (қабырғада лалагүлі салынған сурет ілулі). Бұл қандай гүл? Суретке қараңдар да, қолдарыңдағы гүлдің қандай гүл екенін анықтаңдар. Бұл гүлдің қандай ерекшелігі бар? Оның негізгі белгілерін атайық (Гүлдің сабағында көптеген ұсақ гүлдері бар; иісі жағымды; гүлдері тек ақ түсті болады.) Мұғалім: Демек біз бірден анықтаған гүлдің негізгі белгілері – хош иісті, бір сабақта көптеген гүлдері бар, барлық гүлдер ақ түсті. Сендер гүлдің барлық белгілерін атай алдыңдар. Бірақ сендер жұмбақта қажет бір маңызды белгіні ұмытып кеттіңдер. Қандай? (Біз лалагүлінің гүлдері қандай екенін айтқан жоқпыз.) Лалагүлінің гүлдері неге ұқсайды? (бұршаққа, шарларға, тостағанға, қоңырауларға, сылдырмаққа) Енді осы сөздердің барлығын тақтаға жазайық. 3. Жұмбақты құрастыру. Жұмбақ құрастыруды неден бастаймыз, немен салыстырамыз? (Бұршақпен) Бұл бұршақтардың белгілерін атаңдар. Олар қандай? (Ақ, хош иісті болады) Жұмбақтың бірінші жолын құрастырайық: «Хош иісті ақ бұршақ...» (Мұғалім – тақтаға, ал балалар дәптерлеріне жазады). Басқа белгілерді де еске түсіру керек. Тағы қандай белгісін айтуға болады? (Сабағы туралы) Егер оқушыларға қиын болса, мұғалім сабағының суретін көрсете алады. Оны немен салыстыруға болады? (Жіппен, түбірмен) Түбірден бұршақтар шығады. Бірақ бұршақтарды түбірге бекіту керек. Қажет сөзді табыңыз (Ұсынылған сөз нұсқалары жазылады: ілулі, өседі, отырады) Жұмбақтың екінші бөлігін ойластырайық (Бір аяғында өсіп, бір түбірге ілініп, жасыл түбірге ілулі және т.б.) Қандай нұсқаны аламыз? Осылайша, бізде жұмбақ пайда болды: «Хош иісті ақ бұршақ жасыл түбірге ілулі». Басқа нұсқаны да таңдауға болады: «...жасыл түбірде өседі»; «...бір түбірде жиналды» және т.б. Мұғалім жұмбақты тақтаға жазып, оқушылар өздеріне ұнайтын нұсқаны таңдайды және дәптерге жазады. Бұл кезеңде орфографиялық қателіктердің алдын алу туралы да ұмытпау керек – балалар тақтада әзірленген материалдарды анықтамалық материал ретінде қолдануы керек. Сіз лалагүлінің гүлдері тек бұршаққа ғана емес, сонымен қатар шарларға да ұқсас деп айттыңыз. Шарлардың белгілерін қайтадан көрсетіңіз. Олар қандай? (Ақ, хош иісті) Онда жұмбақты келесі сөздермен бастай аласыз: «Хош иісті ақ шарлар...» (Балалар «...шам сияқты сабаққа ілулі» деген сияқты нұсқаларды қосады. Жұмбақты тақтаға жазуға болады) Сылдырмақтармен салыстырайық. Бірақ алдымен бұл не екенін нақтылайық. Кім түсіндіреді? (Сылдырмақтар – бұл металл шарлар. Оларды сылдырлатқанда сыңғырлаған дыбыс шығады). Жұмбақты құрастыруда қандай белгілеріне назар аудару керек? (Ақ, хош иісті, сыңғырлайтын) Сабақта соңғы сөз алғаш рет кездеседі, сондықтан қателіктердің алдын алу үшін оны тақтаға жазған дұрыс. Енді өз жұмбақтарыңды жазып қойыңдар. Балаларды тек тақтаға жазылған сөздерді қолдану талабымен шектеуге болмайды; олардың ойлары мен қиялдары ерікті болсын. Орфографиялық қателіктердің алдын алу үшін біз мынадай әдісті қолдандық: балалардың дұрыс жазылғанына күмәнданған әріптерді өткізіп жіберуіне рұқсат етілді. Оқушылар жетіспейтін әріптің орнына нүкте қойып, ұмытпау үшін тиісті жолға сұрақ белгісін қойды. Мұғалім қатарлардың арасымен жүріп, дәптерге қажетті әріпті үнсіз жазады (егер орфограмма зерттелмеген ережеге болса), баланың назарын тақтадағы жазбаға аударады (егер сөз жазылған болса) немесе ойлануды ұсынады (егер сөз белгілі ережеге сәйкес болса). Осы әдісті қолдана отырып, біз қателіктердің алдын алуға немесе олардың санын азайтуға көмектесеміз, бұл кіші мектеп жасындағы оқушылардың орфографиялық қырағылығын дамытуға ықпал етеді. Өз бетінше жұмыстан кейін жұмбақтар талданады. Біз балаларға үйде және басқа сабақта жұмбақтар жазғызуды ұсынамыз. Жұмбақтың тақырыбын ойластыру керек және осы жанрды жазуға арналған нысанды таңдағанда, тақырып оқушыларға жақсы таныс болуы керек, айқын, сыртқы белгілері жағынан оңай қабылданатын сипаттары болуы керек, салыстыруға «икемді» болып, астарлап айтылуы керек. Оқушылар ойлап тапқан жұмбақтарды оқып қана қоймай, оны талдауы керек. Жұмбақтармен жұмыс істеу барысында оқушылар келесі дағдыларды үйренеді: тақырыптың ең маңызды белгілерін анықтау, оны басқалармен салыстыру, ең дәл, мәнерлі ауызша құралдарды табу және т.б. [56]. Жұмбақ құрастыру жұмысының басқа нұсқасын да қолдануға болады: сипаттамалық көркем мәтінді жұмбаққа айналдыру. Жұмыстың бұл түрінде мәтінде тақырыптың белгілері көрсетілген, балалар оларды көріп, пайдаланып, жұмбақты ойлап табуы керек. Жұмбақтармен жұмыс істеудің екінші нұсқасы біріншіге қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие: оқушылар көркем мәтінге мұқият қарауға, әр авторлық сөзге назар аударуға, сөздің нақты әдемілігін сезінуге мүмкіндік алады. Мәтіннен сөз таңдағанда және оны өз сөзінде қолданғанда, балалар оларды есте сақтап, сөйлеу барысында қайта жаңғыртып қана қоймай, олармен шығармашылық жұмыс істейді. Сонымен қатар жұмбақ жазудың бұл нұсқасы бірінші нұсқаға қарағанда оқушыларға азырақ еркіндік береді: балалар ұсынылған мәтін аясында тақырып белгілерін таңдауда шектеулі. Сондықтан жұмбақтарды жазуды үйренудің бірінші және екінші нұсқаларын кезектестіру әдістемелік тұрғыдан орынды, олардың реттілігі сыныптың мүмкіндіктеріне байланысты анықталады [57, 40-бет]. Мақалдар мол өмірлік тәжірибені жинақтап қорыту негізінде пайда болады, сондықтан оқушылармен бұл жанрға шығарма жазу орынсыз. Әрбір мақал белгілі бір фактіге, жағдайға сүйенеді, бірақ бұл нақты жалпыланған, типтік жағдайларда типтік дәрежеге көтерілген тұжырымдар болып табылады, сондықтан мақал көптеген ұқсас жағдайларда қолданылады [58, 162-бет]. Мақалды талдау кезінде мұғалім оқушыларға үш қадам жасауға көмектеседі: мақалдың тікелей мағынасын, яғни оның негізінде жатқан нақты фактіні түсіну. бейнелі мағынаны, оның ішкі мәнін, оны басқа нақты жағдайларда қолдануға мүмкіндік беретіндей астарлап айтудың мағынасын түсіну. Бұл мысалдың мәні – егер бірқатар күш-жігер, шыдамдылық, еңбек және біліктілік қолданылса, кез келген істе нәтижеге қол жеткізуге болады; мақалды өз тәжірибеңізден немесе көркем шығармада сипатталған белгілі бір өмірлік жағдайлармен байланыстырыңыз [59, 162-б.]. Мақалмен жұмыс істеудің мұндай жүйелілігі мынадай әдістемелік ұсынысты негіздейді: сабақты қорытындылау кезеңінде (жалпылау, мәтінді қайта оқу) мақал-мәтелдерді қатыстыру және оларды жұмысты қабылдауға дайындық кезінде пайдаланбау. Мектеп тәжірибесінде мақалдармен жұмыс істеудің келесі әдістері қолданылады: мақал мен мәтелдерді есте сақтау (тапсырмалар: мақалдың басталуын оқып, аяқтауын өзің таңда; мақалды қалпына келтір; мақалды тыңда және т.б.); мақалдар мен мәтелдердің мағынасын түсіндіру; мақалды қолдана отырып әңгіме құрастыр); сөйлеуде мақал мен мәтелдерді қолдану (тапсырмалар: мәтіндегі мақалды қолдан; мағынасына сәйкес келетін мақалды таңда; мақалдан әңгіме құрастыруға тырыс және т.б. оқушылардың тақырып бойынша мақал таңдауы (адам туралы, достық туралы, еңбек туралы және т.б.) [60, 97-бет]. Мақалдарды игеру үшін «Қазіргі қоғамдағы мақалдар» жобасын әзірлеу сияқты жұмыс түрін таңдай аласыз. Жобаның мақсаттары: балалардың белсенді сөздік қорын мақал-мәтелдермен толықтыру; олардың әрқайсысының мәні мен мағынасын нақтылау; оларды сөйлеу барысында қолдана білу; орыс мақал-мәтелдері мен тақырыптар бойынша мақал-мәтелдер жиналатын, оларға түсіндірме берілетін, иллюстрациялар жасалған «Сүйікті мақал-мәтелдер» жинағын құрастыру. Жоба бойынша жұмыс кезеңдері. 1. Тақырыптық сабақтар. Сабақтарда оқушылар мақалдар туралы табылған ақпаратпен алмасады, мақалдарға анықтама беруге тырысады, оның негізгі белгілері мен функцияларын ажыратады: «Мақал – белгілі бір жағдайда әрекетті қысқаша және дәл бағалауға мүмкіндік беретін жалпы қабылданған түйінді тұжырым» [58, 162-бет]. жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|