Білім беру бағдарламасы тыңдаушыға арналған нұСҚаулық
жүктеу/скачать 1,43 Mb.
|
| Ертегі фольклорымен жұмыс жүргізу
Алдымен оқушыларды «ертегі» ұғымымен және ертегіні әңгімеден, оқиғадан ерекшелейтін белгілермен таныстыру керек. Бұл үшін салыстыру элементін қолдану өте ыңғайлы. Осыдан соң стандартты бағдарламада ұсынылған кез келген оқиғаны талдай аласыз, ал әңгімені шынайы, шынымен бұрын болған оқиға туралы баяндайтын жұмыс деп түсіндіре аласыз. Әңгіменің немесе оқиғаның бір авторы бар және олардағы кез келген нәрсені өзгертуге қатаң тыйым салынады. Осылайша, әңгіменің және оқиғаның не екендігі анықталады. Ал ертегі дегеніміз не? – деген сұрақ қойылады. – Мына плакатты қарастырайық. Ертегі – бұл әрдайым ерекше, сиқырлы нәрсе туралы баяндайтын әдеби шығарма. Ертегіде әрдайым жақсылық пен жамандықтың күресі болады, әділдік, жақсылық әрқашан жеңіске жетеді. Онда уағыз айту элементтері бар. Ертегі өз атауын ертек сөзінен алды. Ертек – бұл ауызша әңгіме, әңгімелеу, ауызша айтылатын хабарлама. Ертегілерді жақсы айта алатын адамдарды әңгімеші деп те атайды. Ежелгі адамдар үшін ертегілер қаншалықты қызық болды? Оларда адамдар әлем туралы өз ойын жеткізді. Ол кезде адамдар жыл мезгілдерінің өзгеруі, күн мен түн, жазда күндердің ұзақ, қыста қысқа болуы туралы түсініктеме бере алмады. Олар адамдардың, жануарлардың пайда болуы, найзағайдың пайда болуы, күн тұтылуы туралы түсінік бере алмады. Олар жануарлардың адамнан бұрын пайда болғанын болжады, сондықтан оларға адами қасиеттер беріп сипаттаған. Ертегі адамды ерекше қызықты болуымен тартты. Әлсіз адам батыл қорғаушыларды, ақылды кеңесшілерді қалады. Осылайша, ертегілерде адамдарға көмектесетін жануарлар, құстар және тіпті балықтар пайда болды. Ертегі өзінің тартымдылығымен қызықты ғана емес, ол ұзақ қысқы кештерде, адамдардың шаршағанын басып, тіршілігін жеңілдетуге көмектесті. Егер адамды бір нәрсе қызықтыратын болса, тіпті қиын және қызықсыз жұмыстың өзі тезірек және оңай іске асады. Сонымен қатар ертегіде күлкілі және көңілді көп нәрсе бар, ал көңілділік әрқашан сергектік береді. Ертегілер мыңдаған жылдар бұрын пайда болған, ол кезде адам негізінен аң аулап және балық аулап өмір сүрген, ал кейбір жануарлар: жылқы, сиыр, қойды енді ғана қолға үйрете бастаған. Ал үйге тек мысық пен ит қызмет етті. Ежелгі адамдар өзіне жақсы таныс жануарлар мен аңдар туралы ертегілерді ойлап тапқан. Бірақ аң аулауға арналған қару әлсіз болды, сондықтан аңды бақылап ұзақ уақыт торауылда отыру керек болды. Адамдар өз тәжірибесінде бақылағанын жануарлар туралы ертегілер арқылы жеткізді. Осыдан кейін жануарлар туралы ертегілерде, олардың қасиеттері туралы ертегіде ерекше нәрсе туралы әңгіме болды. Оқу бағдарламасында ұсынылған кез келген ертегі негізге алынады. Қарастырғаннан кейін балалар қорытындылайды. Ертегі – бұл әдеби шығарма, онда міндетті түрде ерекше бірдеңе, фантастика, әлемде болмайтын нәрсе бар. Ертегі кейіпкерлері – жануарлар адамдар сияқты әрекет етеді. Ал енді неліктен кейбір ертегілер халық ертегісі деп аталады, осыған жауап беріңдер? Оқушылардың жауаптарын тыңдағаннан кейін мұғалім «халық ертегісі» ұғымын түсіндіреді. Халық ертегісі – бұл бір адамның емес, көпшіліктің ғасырлар бойғы арманы мен қиялының, фантазиясының нәтижесі. Ертегі қалай құрастырылады? Ертегі ауызша құрастырылады және ауызша айтылды, өйткені ол адамдар әлі жазуды ойлап таппаған кезде дүниеге келді. Сонымен, осы сабақта жаңа не үйрендіңіз? Неліктен ертегі осылай аталады? Ол қашан пайда болды? Ертегі әңгімеден несімен ерекшеленеді? Неліктен көптеген ертегілер халық ертегісі деп аталады? Оларды кім құрастырған? Енді тағы бір қызықты сұрақ. Жануарлар туралы ертегілер қалай құрастырылады? Жануарлар туралы ертегіде тек бір оқиға туралы баяндалады: бауырсақ үйден қашып, жануарлармен кездесті, түлкі мен қоян үйшік тұрғызды, бірақ түлкі қоянды қуып шықты, ал қораз оны құтқарды. Жануарлар туралы ертегілерде жануарлар арасындағы әңгімелер мен диалогтер әрқашан маңызды рөл атқарады. «Бауырсақта» және «Түлкі мен қоян» ертегісінде әңгімелерден басқа әндер бар. Ертегіде басты кейіпкер біреумен үш рет кездеседі, содан кейін ғана басты оқиға болады: түлкі мақтаншақ бауырсақты жейді, қораз түлкіні қоянның үйінен қуып шығады. Міне, ертегінің сызбасын қараңыз (тақтаға жазылған) Жануарлар туралы ертегі құрастыру сызбасы Кейіпкерлер – жануарлар, құстар, жәндіктер, үй жануарлары. Іс-әрекет сюжеті оқиғалар тізбегі сияқты құрылады. Кездесулердің үш мәрте қайталануы. Ән кейіпкерді ашудың міндетті бөлшегі ретінде. Кейіпкерлерді бір кездесуден келесі кездесуге дейін күшейтіп отыру. Халық ертегісінің тілі де ерекше. Онда жануарлар жай ғана аталмайды, олардың лақап аттары бар: қайғылы шыбын, ызылдаған шіркей, бақылдаған бақа, жүйрік қоян, түлкі-қарындас, алтын тарақ қораз. Жануарлар туралы халық ертегісі тілінің екінші ерекшелігі – олардың барлығын сүйіспеншілікпен атайды: қоян емес, кішкене қоян, қоянқай, түлкі емес, кішкентай түлкі, түлкіше, қу түлкі, Патрикеевна. Мұғалім қорытындылай келе: «біз ерте замандарда ертегі адамдардың қоршаған әлемді қалай көргенін, жануарларды бақылау негізінде фантастикалық әңгімелер құрастырғанын жеткізу үшін қажет екенін білдік. Сондай-ақ ертегі ойын-сауық, демалыс, шаршауды жеңілдету үшін де қажет болды. Өйткені ол кезде радио, театр, теледидар болған жоқ. Қазіргі күні осы ертегілер бізге не үшін қажет? Олар несімен тартымды? Біздің ата-бабаларымыз әлемді қалай көргенін білуге, зұлым қасқырдың, айлакер түлкінің оқиғаларын сынауға және күлуге, жануарлардың адал достығы туралы білуге көмектеседі. Ертегілер жарқын, бейнелі тілде жазылған, олардың мысалында біз бүгін тілімізді халық тілінің қазынасымен байыта аламыз. Ертегілерде көптеген ұрпақтардың халық даналығы бейнеленген». Жануарлар туралы ертегілермен жұмыс – бұл сиқырлы ертегімен жұмыс істеуге дайындық кезеңі. Шартты әлемі бар ертегілерді оқығанда күнделікті бөлшектерге назар аудару оқушылардың байқауын дамытуға, қиялын, эмоционалдық және бейнелі жадын, поэтикалық сөз сезімін, сөйлеуді байытуға, таңдану қабілетінің пайда болуына, әзіл сезімін қалыптастыруға ықпал етеді. Көбінесе бұл шартты әлемнің сюжетінің ішкі егжей-тегжейі, ең бастысы, дамытылатын оқиғалардың мәнін, олардағы ерекше оқиғалардың себебін түсінуге көмектеседі, кейіпкерлерді тереңірек сипаттайды, олардың іс-әрекеттерінің себептерін түсіндіреді, өмірлік кеңістікке назар аударады». Содан кейін сабақ келесі жоспарға сәйкес құрылады: балалардың тұтас ертегіні мәнерлеп оқуы; ертегіні баяндауға дайындалу үшін оны ішінен оқу, яғни ертегінің қалай басталатынын, немен аяқталатынын, оның кейіпкерлері, олардың әрекеттері, сезімдері қалай сипатталатынын есте сақтау; ертегіні бірнеше баланың алдымен суреттерге сүйене отырып, содан кейін оқушыларға оқиғалар мен кейіпкерлерге деген көзқарасын жеткізуге көмектесетін тиісті интонацияны, бет-әлпетті, қимылдарды қолдана отырып айтып беруі; сабақтың эмоционалды нәтижесі – суреттерді іліп қою арқылы олардың реттілігін өзгерте отырып, суреттерден балалардың «керісінше ертегілерді» жасауы. «Керісінше ертегі» – дәл сол ертегі, тек кейіпкерлердің «араласуымен», сюжеттің «ауысуымен» байланысты жаңа элементтер ғана қосылады. Басты талап – кейіпкерлердің сол күйінде қалуы, тек орындарын ауыстыруы. Сюжетке кішігірім өзгерістерді енгізуге болады. «Керісінше ертегі» құрастыру сияқты әдістемелік тәсілді қолдану гиперболаланған күлкілі жағдайға негізделген шартты әлеммен жұмыс істеуде тиімді болады, өйткені бұл әдіс мәнерлеп оқумен және ертегіні баяндаумен қатар оқушыларға маңызды нақты дағдыларды қалыптастыруға көмектеседі: шартты әлемдегі күлкілі гиперболаның рөлін іс жүзінде түсіну мүмкіндігі және оқу мен әңгімелеу кезінде күнделікті бөлшектерді бөліп көрсету мүмкіндігі. Оқушыларды шартты әлеммен ертегілерді оқуға үйрету барысында оқиғалардың сипатын, күлкілі немесе драмалық қана емес, сонымен қатар сюжет тақырыбының ерекшелігін де ескеру қажет. Шартты әлемде сюжеттің тақырыбы керемет заттар мен керемет көмекшілер емес, сонымен қатар керемет әлемдегі жақсылық пен жамандықты бейнелейтін сиқырлы күштер емес. Шартты әлемдегі сюжеттің орталық тақырыбы табиғи және адамдық функцияларды орындай алатын жануарлар болып табылады, олар өз әрекеттерімен астарлы ойды жеткізеді. Жануарлар бір-бірімен, адамдармен, объективті әлеммен қарым-қатынас жасайды. Шартты әлемдегі сюжет тақырыбының басты ерекшелігі – жануарлар, сондай-ақ құстар, балықтар, заттар және т.б. сөйлей алады және адамдарға тән психикалық қасиеттерге ие, бірақ сонымен бірге сыртқы келбеті мен мінез-құлқының немесе жағдайының кейбір өзіндік ерекшеліктерімен қалады [56]. жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|