Білім беру бағдарламасы тыңдаушыға арналған нұСҚаулық
жүктеу/скачать 1,43 Mb.
|
| Ғылыми-танымдық шығармалармен жұмыс жүргізу
Кіші мектеп жасындағы оқушыларға арналған әдебиеттердің көп бөлігін көркем проза және поэзия құрайды. Алайда ақпараттық өркениет жағдайында әдебиеттің тиісті түрлері дамыды. Осыған байланысты қазіргі қоғамда ғылыми-танымдық шығармалардың маңызы едәуір артты. Оқушының ғылыми-танымдық әдебиет әлемінде оқырман ретінде бағдарлануы туралы ештеңе айтылмаған. Бұл әдебиеттер ұсынылатын оқу тізіміне сирек енгізіледі. Алайда қазіргі оқырманның, оқушының ғылыми-танымдық шығармаларға жүгінбестен дамуы мүмкін емес, өйткені мұндай әдебиетті оқу ғылыми және әлеуметтік білімнің әртүрлі салалары бойынша оқушының ой-өрісін кеңейтеді. Қазіргі оқушының оқу шеңберін бірқатар белгілермен ажыратуға болады. Қарастырылып отырған мәселенің аясында жүйелеудің негізі «қоршаған әлемнің құбылыстарын түсінудегі бейнелеу немесе ұғымның басымдығы» белгісі болып табылады [60, 81-б.]. Осы белгісіне қарай әдебиет көркем және ғылыми-танымдық әдебиет болып бөлінеді. Ғылыми-танымдық әдебиеттің қандай белгілері бар екенін анықтайық. Оның дамуы мен жетілуі кезінде балаға әлем туралы әртүрлі ақпарат қажет және оның әртүрлі білім салаларына деген қызығушылығы көбінесе ғылыми-танымдық әдебиеттермен қамтамасыз етіледі. Әдебиеттің бұл түрінің өзіндік мақсаттары, оларға жетудің өзіндік құралдары, оқырманмен қарым-қатынас тілі бар. Сөздің толық мағынасында оқу мәтіндері де, көркем шығармалар да болмай, ғылыми-танымдық басылымдар аралық позицияны алады және бірнеше функцияларды орындайды: бір жағынан, оқырманды әлем туралы қажетті біліммен қамтамасыз етеді және оқып-білуді ұйымдастырады, екінші жағынан, оны қолжетімді түрде жасайды, күрделі құбылыстар мен заңдылықтарды түсінуді жеңілдетеді [61]. Балалардың оқу шеңберінің осы бөлігін құрайтын барлық кітаптар мен шығармалар жас оқырманның қалыптасуымен тығыз байланысты екі бөлік түрінде ұсынылады: бірінші бөлім – ғылыми және көркем шығармалар; екінші бөлім – танымдық немесе ғылыми-көпшілік шығармалар. Қазіргі уақытта балаларға арналған танымдық әдебиеттерді ғылыми-көпшілік, ғылыми-көркем және нұсқаулық деп бөлу әдетке айналған. Бұлардың әрқайсысы бойынша арнайы жұмыс әдістерін қолдану қажет болады. Балаларға арналған ғылыми-көркем шығармалар – бұл балаларға арналған танымдық әдебиеттің бір түрі, онда танымдық ақпарат оқырманға сюжет пен көркемдік бейнені қолдана отырып беріледі. Мұндай жұмыстардың негізгі міндеті – балалардың танымдық қызығушылығын дамыту, ақыл-ой белсенділігін тәрбиелеу, қоршаған әлемге назар аудару, оның белгілі бір жүйеде дайын жауаптар беретін ғылыми-көпшілік әдебиеттерден айырмашылығы – сұрақ қою. Балаларға арналған ғылыми-көпшілік шығармалар – белгілі бір білім жүйесін ашу, қолжетімді анықтамалық кітапты пайдалануға ынтасын қалыптастыру және дағдыларды дамыту. Балалар энциклопедиясындағы мақалалардың басым көпшілігі ғылыми-көпшілік материалдар болып табылады. Нұсқаулық хаттарда нұсқаулар беріліп, белгілі бір нәрсені қалай жасау керектігі, алған білімдерін тәжірибе жүзінде қалай пайдалану керектігі түсіндіріледі. Сонымен, танымдық балалар әдебиеті түрлерінің бір-бірінен ең маңызды айырмашылығы – сюжеттің болуы немесе болмауы, олар «оқиға немесе кейіпкерлердің мінез-құлқы дәйекті түрде ашылатын бірқатар байланысты оқиғалар» ретінде қарастырылады. Сюжет әлі тәжірибесі аз оқырманның назарын аударуға көмектеседі және оған шығарманы оқу арқылы белгілі бір ақпарат береді. Сондықтан бастауыш мектеп жасындағы оқырманға қолжетімді танымдық әдебиеттердің ішінде ғылыми-көркем шығармалар басым. ХХ ғасырдың 70-жылдарында оқу туралы жан-жақты әлеуметтік-психологиялық зерттеу жүргізілді, бұл кіші мектеп жасындағы оқушылар оқитын танымдық әдебиеттердің арасында ғылыми және көркем әдебиет басым болатынын және тек 12-13, әсіресе 14 жаста балалар ғылыми-көпшілік және нұсқаулық әдебиеттерді бола бастайтынын көрсетті. Ғылыми және көркем шығарма баланың шығармашылық қызығушылығын дамытады: баланы оқиғаларды салыстыруға, оларды талдауға, өз бетінше қорытынды жасауға, жалпыға ортақ, жеке тұлғаға тән мәселені зерттеу процесін көрсете отырып, ғылыми тақырыптың жеке танымдық элементтерін түсінуге үйретеді. Ғылыми-көркем әдебиеттегі жалпылаудың ерекше формасы еліктіретін сюжеттік әңгімеде, көркем очеркте, әңгімеде, ертегілерде қолданылатын бейне болып табылады. Мұндай жанрларды суретші-иллюстратор мәтін суреттерінде шығарманың тәрбиелік идеясын баса көрсету үшін қолданады. Құрылымы бойынша кітап түрлері: шығарма-кітап және жинақ-кітаптар. Ғылыми-көркем шығармаларға ғалымдар мен тарихи тұлғалардың көркем өмірбаяндары, ғылыми ақпарат бейнелі түрде ұсынылатын табиғат туралы туындылар жатады. Ғылыми-көркем шығарма интеллектуалдық-танымдық қана емес, сонымен қатар эстетикалық құндылыққа да ие. Балалар ғылыми-көркем шығармалармен негізінен әдебиеттік оқу сабақтарында танысады. Бұдан әрі ғылыми-көркем және ғылыми-көпшілік шығармалардың айырмашылықтарын қарастырамыз. 1. Балаларға арналған ғылыми-көркем шығармаларда баланың назарын жекелеген фактіге немесе белгілі бір нақты білім саласына аударады; дәл осы факт немесе сала көркем сөзбен ерекше әлем ретінде ұсынылған және оны бала игеруі керек. Ғылыми-көпшілік шығармада балаға осы мәселе бойынша білімнің тұтас көлемі немесе баланы қызықтыратын білімді ашудың бүкіл процесі басынан аяғына дейін ұсынылады. 2. Балалардың ғылыми-көркем шығармасы жас оқырманның жеке тұлға ретінде қызығушылығын қалыптастыруға, оған ойлау дәлдігін үйретуге және адамзаттың ғылыми білімімен сипаттамалық түрде таныстыруға арналған. Ғылыми-көпшілік жұмыс балаларға адамзат қалыптастырған білімді меңгертуге, оларды осы білім ұсынылатын анықтамалық әдебиеттерді қолдануды үйретуге және баланы қызықтыратын білім саласындағы мамандар қолданатын ұғымдар мен терминдерді таныстыруға арналған. 3. Балаларға арналған ғылыми-көпшілік және ғылыми-көркем әдебиеттердегі материалдарды ұсыну формалары әртүрлі. Ғылыми-көпшілік шығармада сюжеттік түйіндер жоқ (түйін, шарықтау шегі, түйісу). Себебі ғылыми-көпшілік шығармада берілген мазмұн оқиға немесе құбылыс туралы қолжетімді және қызықты ақпарат болып табылады [64, 130-б. Ғылыми-көркем шығармалар белгілі бір сюжеттік сызық бойынша құрылады. 4. Ғылыми-көпшілік және ғылыми-көркем шығарманың авторлары терминдерге әртүрлі сілтеме жасайды. Ғылыми-көпшілік балалар шығармасы атауларды кеңінен қолданады. Балаларға арналған ғылыми-көркем шығарма тек танымал шығармада қолданылатын атаудың ашылуына жүгінуге тырысады. Ғылыми-көпшілік әдебиет – бұл белгілі бір білім саласындағы мамандарға арналған, ғылымды жасаушылар туралы шығармалар. Оған іргелі және қолданбалы ғылым негіздері мен жекелеген проблемалар, ғылым қайраткерлерінің өмірбаяны, саяхаттардың сипаттамасы және т.б. әртүрлі жанрларда жазылған шығармалар кіреді. Ғылым мен техниканың проблемалары оларда тарихи тұрғыдан, өзара байланыста және даму тұрғысынан қарастырылады [65, 342-б.]. Ғылыми білімнің танымал болуына ғылыми фантастикалық шығармалар да ықпал етеді. Әдеби оқулықтардағы жазбаларды, теориялық және әдеби ұғымдар мен терминдер туралы мақалаларды ғылыми-көпшілік әдебиет деп атауға болады. Олар ақпарат ұсыну деңгейінде мысалдар арқылы жас оқушыға қолжетімді тілде баяндалады, өйткені ол тұжырымдаманы ғылыми деңгейде түсінуге әлі дайын емес. Танымал ғылыми басылымдар жинақтарға біріктірілуі мүмкін (мысалы, «Эврика»), бұл ретте әрбір басылымда білімнің белгілі бір саласы: тарих, биология, физика және т.б. мәліметтер болады. Егер бұл әдебиет белгілі бір ғылыми саламен таныса бастаған оқырманға бағытталған болса, автор жаңа ақпаратты барынша қызықты түрде ұсынуға тырысады. Сондықтан мұндай кітаптардың атаулары, мысалы, «Қызықты физика» болуы мүмкін. Сонымен қатар бұл ақпарат жүйелендірілген: басылым әдетте тақырыптық тарауларға бөлінеді және оқырман өзін қызықтыратын ақпаратты оңай таба алатындай етіп әліпбилік көрсеткішпен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ мәтінді ұйымдастырудың ерекше тәсілдерін қолдануға болады, мысалы, И.Акимушкиннің «Табиғат елестері» кітабындағыдай сұрақтар мен жауаптар түрінде болады. Диалогтік форма және қызықты баяндау тілі материалды қабылдауды жеңілдетеді және оқырманның назарын аударады. Басқа да тәсілдер бар: ғылыми-көпшілік мәтіндер ғылыми мәтіндерге қарағанда, құрғақ фактілермен және сандармен жұмыс істемейді, оқырманға қызықты ақпарат ұсынады. Бұл кітаптар ашылған жаңалықтардың тарихы туралы айтады, қарапайым заттардың ерекше қасиеттерін көрсетеді, белгісіз құбылыстарға назар аударады және осы құбылыстарды түсіндіретін әртүрлі нұсқаларды ұсынады. Мұндай басылымдардың міндетті белгісі – жарқын мысалдар мен иллюстрациялар, өйткені мұндай әдебиеттерді кіші мектеп жасындағы оқушылар оқиды. Сонымен қатар ғылыми-көпшілік әдебиеттер оқырманды қайталама ақпаратпен жүктемеу үшін дәлдікке, объективтілікке, нақтылыққа ұмтылады, оларда әлемнің заттары мен құбылыстарының мәні туралы айтуға болады. Барлық балалар энциклопедиялары ғылыми-көпшілік әдебиетке жатады. Анықтамалық-энциклопедиялық басылымдар біршама өзге мақсатқа ие: егжей-тегжейлі және қызықты болуды талап етпестен, олар негізінен оқырманды қызықтыратын мәселе бойынша қысқа, бірақ нақты анықтама беруге арналған. Анықтамалық басылымдар көбінесе белгілі бір пән бойынша мектеп бағдарламасымен байланысты және мектепте алған біліміне сүйене отырып, оларды кеңейтеді немесе толықтырады, тақырыптарды өз бетінше игеруге немесе түсініксіз ойларды нақтылауға көмектеседі. Осыған орай ғылыми-танымдық шығармалар бастауыш сынып оқушыларының оқу шеңберіне енеді. Олар екі түрлі: ғылыми-көркем және ғылыми-көпшілік, олардың әрқайсысы белгілі бір сипаттамаларға ие. Бастауыш сынып оқушыларына әртүрлі оқу түрлерін үйрету әдістемесі нақты әдістер қолдануды қамтиды [69]. Қазіргі әдістемелік әдебиеттерде балаларға арналған танымдық әдебиетті зерделеуге және оны бастауыш мектепте оқуға арналған көптеген жұмыстар бар. Белгілі әдіскер М.П. Воюшина танымдық кітаппен жұмыс істеу тәсілдерін мысал ретінде атайды: белгілі және жаңа ақпаратты бөліп көрсету, мәтін бойынша танымдық сұрақтар қою, мәтіннің тақырыбы мен негізгі ойын анықтау, мәтін жоспарын құру, әртүрлі мәтіндерді салыстырмалы талдау, әдеби ойындар. Олардың кейбіреулерін әдеби оқу сабағында қалай жүзеге асыруға болатынын көрсетейік. жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|