Биотехнология

валентті  темір тотыққан  соң тұндыру жэне бөлшектерден тазалау
аумағына бағытталады.
Герег  және  әріптестері  гидрометаллургия  мақсаттарында 
пайдалануға  жарамды  үш  валентті  темір  сульфатын  алу  тәсілін 
ұсынды.  Бүл  бейорганикалық  коагулянт  қышқыл  ортада  екі  ва- 
лентті  темірдің  тотыгуы 
Thiobacillus  terrooxidans
  дакылының 
эсері арқылы.
Үш  валентті  темір  ерітіндісінің тотыгу-тотықсыздану  потен­
циалы 700мВ құрайды. Тотыгу процесі бір немесе қатар орналасқан 
бірнеше  ферментерларда  іске  асады.  Көп  сатылы  сызба  нұскада 
бактериалды  клеткалардың  концентрациясы  эр  ферментерде, 
алдыңгысына  Караганда  жогары  болады:  біріншісінде — 100  мың 
кл/мл, екіншісінде -  160, үшіншісінде — 200 — 230. Бактериялардыц 
көбею деңгейі жогары  болганда үрдісті жүйеге Ғе2+ косу жэне аэ­
рация арқылы бір деңгейде үстап түрады.
В.А. Стуканов 
Thiobacillus terrooxidans
 бактерияларын екі ва- 
лентті темірдіц үш валентті темірге тотыгу есебінен биокоагулянт 
алуда  пайдаланган.  Тотыгу сыйымдылыгы  үлкен  ьщыстарда,  бак- 
тарда  жүргізіледі,  ал  коагулянт  түндыргышқа  тазаланатын  сумен 
бірге беріліп, отырады. pH 3-5  болганда металл түнбага түсіп, ме­
талл иондарынан тазарган су суқоймага қүйылады.
Агын  суларды  тазалаудыц  химиялық  технологиясында  мы­
шьякты поливалентті металдармен олардыц түзілу кезінде түндыру 
әдісі колданылады. Темірдің адсорбциялаушы қабілеті алюмийнге 
Караганда  күштірек,  сондықтан  темір  мышьякпен  мықтырақ бай- 
ланысады.  Бұл  жагдайда  алюминийдіц  фиксациясы  адсорбция 
салдары екені анык. Ал үш валентті темір косылыстары қалай ад- 
сорбцияласа, солай 3 валентті мышьякты 5 валентті формата дейін
тотықтырады.
Құрамында  мышьяк  концентрациясы  төмен  көлемі  үлкен 
суларға темір гидроксидін енгізу экономикалык тиімсіз. Сондыктан 
үш валентті темір мен мышьяк арасындагы реакцияны жүргізудің 
рентабильді жолдарын іздеу, қарастыру керек.
Fe  (II)  -   Fe  (III)  микробиологиялық  тотыгу  процесін,  біздіц 
ойымызша,  мышьякты  байыту  фабрикаларыныц  агьгадарынан 
тұндыру  үшін  пайдалануга  болады.  Бақылаулар  суга  темір 
бактерияларыныц  дакылдары  мен  Ғе2+  көзі  ретінде  металды  те- 
мірді  енгізу  агын  судан  мышьякты  түндыру  процесін  стимул-
144

дейтінін  көрсетті.  Темір  бактерияларының  тотықтыру  қабілетін 
кұрамында мышьяк мөлшері аз (0,3-0,4 мг/л) ағын сулардан, ерітін- 
ділерден  мышьякты  тұндыру  үшін  пайдалануға  болады.  Темір 
бактерияларының  осы  қабілеті  ағын  судан  сульфаттотықтырушы 
бактериялардың дамуы үшін колайлы жағдай жасауы практикалық 
мәнге ие.
Суды  мышьяктан  тазартудьщ  радикалды  тәсілі  As  (ІІІ)-ті 
As (У)-ке  бактериялармен  тікелей  тотықтыруды  пайдалануы 
мүмкін.  Ағындарды  мышьяктан  тазалаудың  химиялық  тәсілі 
арсениттердің арсенаттарға пиролюзитпен тотығуын қарастырады. 
Алайда  металдар  пиролюзит  бетіндегі  сорбция  нәтижесінде 
тотыктыру  қабілеті  біртіндеп  төмендейді.  Пиролюзит  мышьякты 
100-150 мг/л концентрация шегінде тотықтырады, сондықтан таза 
сумен ағындарды қайта қайта сұйылту қажет.
Агын  суларды  мышьяктан  тазарту  процесінде  химиялык 
тотықтырғыштар  мен  пиролюзитті  микроорганизмдермен  алмас- 
тыру жэне  оларды тазалауда  пайдалануға басты  назар  аударылып 
отыр.  Бұл  мақсат үшін әлсіз сілтілі жэне бейтарап  ортада As  (V)- 
ты  тотықтыратын 
Pseudomonas  putida
  мен 
Alcaligenes  eutrophus 
бактериялары  қолданылады.  Өндірістік  агын  суларды  арсенитті 
тотыктыру  үшін  инертті  материалдарға  адсорбцияланған  арсе- 
нит -   тотықтырушы  бактерияларды  микроорганизмдермен  алма- 
стыру  өндірістік  агын  суларды  мышьяк  қосылыстарынан  тазарту
технологиясының жетілуіне ықпал етеді.
Тотықсыздану  процесі. 
Микробиологиялық  тотықсыздану
реакциялары 
агын 
суды 
металдардан 
тазарту 
жүргенде 
микроорганизмдердің 
органикалық 
заттарды 
тотыктыруы 
электрондарды  қосып  алу  есебінен  орта  компоненттерінің 
тотықсыздануымен  қатар  жүреді.  Валенттігі  ауыспалы  элемент- 
тер  тотықсыздануының  бір  ізділігінен  байқалады.  Тотыгу  — 
тотықсыздану  потенциялы  жогары  ортада  электрондарды  акцеп- 
торлаушы  заттар  болганда  элементтерді  тізбекті  тотықсыздану 
жүрмейді, бұл үшін терең анаэробиноз қажет. Ең бірінші нитраттар, 
кейін  үш  валентті темір,  сульфаттар,  көміртегі диоксиді  мен  фос- 
фаттар  тотықсызданады.  Тотыксыздану  процестері  нәтижесінде 
суды металдардан тазарту валенттілігі томен металдардың ерімей- 
тін күй түзілуі немесе тотыксыздану өнімінің металдармен ерімей- 
тін косылыс түзе отырып байланысуының салдарынан болады.
145

Алты  валентті  хромның  микробиологиялық тотыксыздануы. 
Алты  валентті  хромның  химиялық  тотыксыздандырғыштармен 
тотықсыздануы  қымбатқа  түседі  жэне  су  қодданылатын  реагент- 
термен  екінші  рет  ластанады.  Полисульфидтер,  барий  гидроок­
сид!,  пиритті  концентрат  суды  алты  валентті  хромнан  тазартуца 
қолданылады.  Алайда,  бұл  тәсілдің  бір  бөлігі  болып  табылатын, 
бейтараптандыру  үшін  экті  сүт  ерітіндісін  қосу  -  суды  косымша 
кальциймен ластайды.
Агын 
суды 
металдардан 
тазартудың 
ең 
белгілі 
микробиологиялық үрдісі -  бұл алты валентті хромның үш валент- 
ті хромға дейін тотыксыздануы.  В.И.  Романенко мен В.Н.  Корень- 
ков хром оксиді бар агын судан анаэробты жагдайда хроматтарды 
тотықсыздандыратын бактериялардың жинақы культурасын, кейін 
таза культурасын алды.
Тотығу  —  тотықсыздану  потенциялы  жогары  ортада  элек- 
трондарды  акцепторлаушы  заттар  болғанда  элементтерді  тізбекті 
тотықсыздану  жүрмейді,  бұл  үшін  терең  анаэробиноз  қажет.  Ең 
бірінші  нитраттар,  кейін үш  валентті темір,  сульфаттар,  көміртегі 
диоксиді  мен  фосфаттар  тотықсызданады.  Тотықсыздану  про- 
цестері  нэтижесінде  суды  металдардан  тазарту  валенттігі  төмен 
металдың  ерімейтін  күйі  түзілуі  немесе  тотықсыздану  өнімінің 
металмен ерімейтін  косылыс түзе отырып байланысуының салда- 
рынан  болады.  Тұнбаның  әрбір  типі  эртүрлі  қасиеттерге  ие.  Мы­
салы,  шайқау  сияқты,  химиялық өңдеу  немесе  фильтрлеу  сияқты 
үрдістерге  өз  қасиеттерін  көрсетеді.  Сондықтан  қайта  өңдеу 
эдістерін  таңдау  ең  біріншіден  түнбаға  түсуші  типтерге  тэуелді 
экономикалык көрсеткіштердің үрдістерімен аныкталынады.
Синтетикалық  балауыздың  тек  өзін  немесе  алюминий 
квасцаларымен  бірге,  шламм-лигнин,  Cg-Clg  алифатты  карбон 
қышқылдарының коспасы немесе парафиндегі абиетин қышкылы 
колданылады.
Ағын  сулардың  шикі  қалдықтарының  эртүрлі  типтері 
бастапкьща  қатты  компоненттерінің  жоғары  концентрация- 
сынан  ажыратылмайды.  Сондықтан,  тұнбаның  утилизациясы 
қазіргі  жаңа  теорияга  сәйкес  көпшілік  жагдайда  қайта  өңдеудің 
негізгі  процесстің  алдында  сусызданудың  негізгі  дэрежесін  мін- 
детті  түрде  камтамассыз  ету  керек.  Бұл  максаттың  қарапайым 
эдістерінің бір жетістігі  бүл тартылу күшінің әсеріне байланысты
146

ұзак  тұндыру  болып  табылады.  Міндетті  түрде  біріншілік  жэне 
екіншілік тұндыруларды бір -  бірінен ажырату керек. Бұл процесс 
периодты жэне үздіксіз режимде жүргізілуі мүмкін жэне де бүнда 
түндырғыш конструкциясының түндыру жылдамдығын жоғарлату 
үшін вертикальды стержы орналасқан ерекше арнайы қүрылғылар
орнатылады.
Сульфатредукциялаушы  организмдердің  спонтанды  по-
пуляциясы  экстремалды  жағдаи  туганда  қауіпке  үшыраиды: 
ластағыштарды 
тастау, 
экотоксиканттар, 
pH 
өзгеруі, 
температураның  өзгеруі.  Ауыр  металдар  концентрациясы  жоғары 
ағын сулар үшін сульфатредукциялаушы бактерияларды жартылай 
өткізгіш мембраналардан жасалған ыдыстарда өсіру үсынылады.
5.2.2.  Металдарды  бактериялар  түзетін  күкіртсутекпен
тұндыру
Терец  анаэробиоз  кезінде  тотықсыздандыру  процестерініц 
өнімі  күкіртсутек  болып  табылады.  Ол  металдармен  әрекеттесіп 
ерімейтін  сульфиттер  түзеді.  Оливер  Козгроф  (1975)  анаэробты
жағдайда  ағындар  сульфатредукциялаушы  микроорганизмдер 
тіршілігінің  өнімдерімен  әрекеттескенде  металдардың  ерімейтін 
сульфиттері түзілетінін бақылаған.  Осы кезде ағындардан  (%):  75
аластатылады
Сульфат  пен  ауыр  металдардыц
концентрациясын 
ағындарды  түтікшелі  матрицадан  өткізу 
аркылы  азайтуга  болады.  Түтікшелі  матрицага 
Desulfovibrio 
немесе 
Disulfotomaculum
  туысының  түрлері  иммобилизация- 
ланады.  Ерітінді  мен  бактериялар  арасындагы  байланыс  анаэ­
робты  жагдайда  микрооганизмдердің  дамуына  оптималды  pH 
температурада  өтеді.  Металдардың  тұнбаға  түсуі  бактериалды
күкіртсутекпен
сульфатредукциялаушы
суларын тазалауда қолдану мүмкіндігш
температуралық
фильді режимдегі биологиялық тазалау процестерін интенсифика
циялайды.
Сульфатредукциялаушы  бактериалар  түзген  күкіртсутекті 
өндірістік 
агын 
суларды 
мыстан 
тазартуда 
пайдалану
147

мүмкіндігі  зерттелді.  Лабораториялық  тәжірибелерде  сульфат 
тотықсыздандырушы  бактериялардың  Балқаш  тау-кен  металлур­
гия  комбинатының  біріншілік  тұндырғышында  мыстың  тұнуына 
әсері  зерттелді.  Ашық  су  қоймаларда  металдардың  тұнуы  гете­
ротрофты  микроорганизмдер  (сульфатредукциялаушы  бактерия­
лар) тіршілігінің нәтижесінде іске асады. Өсімдік қалдықтарының 
органикалық заттарының минерализациясының алғашқы сатысын 
аэробты  гетеротрофты  микроорганизмдер  жүргізеді.  Микроорга­
низмдер дами келе суда еріген оттегі органикалык заттың тотыгуына 
жұмсалады,  тотығу-тотықсыздану  потенциалы  төмендейді.  От- 
тегі  тапшылығына  ұшырағанда  аэробты  сапрофиттердің  дамуы 
тежеліп,  сульфатредукциялаушы  анаэробты  микроорганизмдер 
дамиды.  Әдеттегі  жағдайда  су  қабатында  бұл  микроорганизмдер 
үшін  қолайлы  жағдай  байқалмайды.  Бірақ  тұнбада  органикалык 
зат пен  сульфаттар  болғанда сульфатредукциялаушы  бактериялар
тазалауда
вольфрам
тазарту  технологиясы  жасалған.  Мұнда  органикалық  зат  ретінде 
техникалык материалдар -  керосин, натрийдің ксантогенаты, оле-
паидаланылады
Халлберг  (1982)  баккультиваторда  сульфатредукциялаушы 
бактериаларды  өсіру  кезінде  құрамында  кукітті  сутегі  бар  суды 
біртіндеп коса отырып  ауыр металдарды тұндырудың жаңа әдісін 
ойлап  тапты.  Бұл  әдісте  иммобилизделген  бактерия  клеткалары 
түтікшелі материалдан ағын суды өткізу жағадайьш қарастырады. 
Тазалау  нәтижелері:  бастапкы  ерітіндіде  сульфаттар  -   600  мг/л, 
Си -   10, Zn -  600, Fe -  500, ал фильтрден отпеген күкіртсутекпен 
тұндырылғаннан кейін -  Си -  0,1  мг/л, Zn -  0,1, Fe 1 10-50, H2S -  10
азаиуы.
Сульфатредукциялаушы  организмдердіц  спонтанды  по- 
пуляциясы  экстремалды  жағдай  туғанда  қауіпке  ұшырайды: 
ластағыштарды 
тастау, 
экотоксиканттар, 
pH 
өзгеруі, 
температураның өзгеруі.  Ауыр  металдар  концентрациясы  жоғары 
агын  сулар  үшін  сульфатредукциялаушы  бактерияларды  жар­
тылай  өткізгіш  мембраналардан  жасалған  ыдыстарда  өсіру 
үсынылады.  Жартылай  өткізгіш  мембрана  микроорганизмдерді 
сыртқы  факторлардың  зақымдаушы  әсерлерінен  сақтайды  жэне
148

күкіртсутектің ағын суға диффузиясына кедергі болмайды. Металл 
иондары күкіртсутекпен эрекеттесіп, мембрана бетінде тұнады.
Тасталатын  ластағыш 
заттар дың  эсерінен  микроорга- 
ниімдерді  сақтау  жэне  тіршілігін  реттеу  мақсатында  бір-бірі- 
мен  герметикалық  біріктірілген  кұбырлардан  тұратын  қондырғы 
ұсынылған.  Олардың  біреуінде  микроорганизмдер,  екіншісінде 
дақылдық  сұйық  пен  ағын  су  байланысы  жүреді.  Екінші  ыдыста 
жартылай өткізгіштен жасалған түтікше орналасады, онда сульфа- 
тредукциялаушы  бактериялар  өсіріледі,  ал түтікше  арқылы  (жар­
тылай  өткізгіш  мембранадан  жасалған)  кұрамында  металл  бар 
агын су өтеді. Күкіртсутек түзетін микроорганизмдер металл ион­
дары бар түтікшеге өтіп оларды сульфид түрінде тұнбаға түсіреді. 
Ерімейтін металл сульфиді су агынымен тұнбага түседі.
5.2.3. Сульфидті мииералдардың бактериалды тотығу хи-
миясы
Бактериалды  сілтілендіру  жүйелерінің  тікелей  жэне  жа- 
нама  эсерлері  туралы  жиі  айтылады.  Бұл  терминдер  сульфидті 
минералдардың  бактериялар  жэне  екі  валентті  темірдің  бактериал­
ды  тотыгуында  түзілетін  үш  валентті  темір  көмегімен  еруі  си- 
патталады.  Әр  реакцияны  эксперименталды  изоляциялау  мүмкін 
емес.  Сульфидті  менералдарды  бактериалды 
де  жүретін  тотыгу  процестері  пирит  FeS -  тел 
минераиының тотыгуын қарастырганда жақсы к
сульфидін
ьфидті
субстрат белсенді табылады. Онда темір 
(II) 
мен күкіртгің мөлшері 
бірдей  болады.  Пирит  табигаттагы  сульфидті  минералдардың  ең
таралган түрі. Реакцияның екі теңдеуі
тотыгуын
2FeS3+ 7 0 2 + 2 Н ,0  
2FeS04 + 2H2S 0 4 (1) 
2FeS  + 2H2S 0 4 + 0 2 -*■ 2FeS04 J  2H20  + 4S (2)
сульфаты
Бұл
(калыпты
түзілуіне
Пириттің тотыгуы бактериялардың қатысуымен жүргенде, те-
тотыгу
149

тотығуы мен химиялық тотығу процесінде түзілетін күкірттің бак- 
териалды тотығу есебінен өзгереді:
бакт.
4FeS2 + 2H2S 0 4+ 0 2 
Щ
 2Fe2 (S O ^  1 2 Н20  (3)
бакт.
2S + 3 0 2 + 2Н20  -► 2 H2S 0 4 (4)
Темір (II) мен күкірт үш валентті темір мен күкірт қышқылына 
дейін тотығады, ал пириттің тотығуы эртүрлі химиялық жағдайда 
өтеді.  Темір  сульфаты  (II)  пиритпен  мына  теңдеу  бойынша 
әрекеттеседі:
бакт.
FeS2 + Fe2(S 0 4)3 
3FeS04 + 2S (5)
Реакция  5-те  түзілетін  темір  сульфаты  (II)  мен  күкіртті  бак­
териялар  үш  валентті  темір  сульфаты  мен  күкірт  қышқылына 
дейін  тотықтырады.  (3;  4  реакциялар).  Бактериялар  қатысуымен 
пириттің тотығуын былай жазуға болады.
бакт.
4FeS2 +  15 0 2 + 2 Н20  
2Fe2 (S O ^  + 2H2S 0 4 (6)
Бұл  реакция  жылдам  жүреді.  Реакция  өнімдері  (күкірт) 
пириттіц  беткі  жағында  түзілмейді  өйткені,  оларды  бактериялар 
тоты қтырады.
Темірдіц  минералдан  ерітіндіге  өтуі  сульфат  мөлшері 
мен  күкірт  кышқылының  деңгейін  көтереді.  Бұл  pH  мэнініц 
төмендеуінен  байқалады.  Пириттегі  бүкіл  сульфит  бірден 
сульфатка  тотықпайды;  біраз  бөлігі  күкіртке  айналады,  сосын 
күкірт қышқылына дейін тотығады.
Мыс  пен  цинк  секілді  сульфидті  минералдардың  бактериал- 
ды  тотығу  процестері  ұқсас  теңдеулермен  жазылуы  мүмкін. 
Ең  мацызды  мысты  минерал  халькопирит  CuFeS2  бактерия 
қатысуымен былай сілтілендіріледі:
CuFeS2 + 2Fe2 (S 04)3 
Щ
 C uS04+ 5FeS04+ 2S (7)
Қосымша өнімдер -  темір (II) мен күкірт -  бактерия көмегімен 
темір  (III)  мен  күкірт  кышқылына дейін тотыгады.  Сфалерит ZnS 
еруі кезінде де үш валентті темірдіц біраз мөлшері түзілуі мүмкін. 
Сфалериттің сілтіленуі былайша жүреді:
150

ZnS + Fe2 (S 0 4)3 -► ZnS04 + 2FeS04 + S (8)
Реакция  өнімдерінде  тағы  да  бактериалды  тотығуға  қажет 
субстраттар  болады.  Барлық  металлдардың  сульфидтерінің  сіл- 
тілейуі жалпы түрде мына теңдеумен жазылады:
MS + Fe2 (S 0 4)3 -» M S04 + 2FeS04 + S (9)
Бұл  теңдеуде  темір  жэне  темір  мен  күкіртті  тотықтыратын 
бактериялар маңызды орын алатыны көрсетілген. Бактериялардың 
темір  мен  күкіргті  тотықтыруы  сульфидті  минералдардың  еруі- 
не  қажет  жағдайды  қамтамасыз  етеді,  яғни  темір  (III)  мен  күкірт 
қышқылының концентрациясын бір деңгейде ұстап тұрады.
5.3. 
Көмірсутек 
тотықтырушы 
микроорганизмдер 
көмегімен  мұнай,  мұнай  өнімдерімен  ластанган  топырак,  су 
экожүйелерін тазарту.
5.3.1.  М р а й   өндірісінің су жэне топырак  микрофлорасы-
на әсері
Кез  келген  ластаушы  заттар,  сонымен  қатар  өндірістік 
кэсіпорындардың  ағынды  сулары  алдымен  микрофлорага  эсер 
етеді.  Соның  нәтижесінде  микробтық  түрлердің,  физиологиялык 
типтердің 
жэне 
т.б. 
өзгерістер 
байқалады. 
Микробтық
популяцияның  мұндай  кұбылыстары  өсімдік  жамылғысының  ау- 
руын  туғызып,  басқа  гидробионттардың  (молюскалар,  балықтар) 
өліміне  әкелуі  мүмкін.  Мысалы,  Каспий  теңізінің  ластануынан 
2000 жылы  12 мың итбалық өлген.  Олардың жүрек (16 %),  бауыр 
(56 %), өкпе (24 %) жэне т.б. патологиялары анықгалған.
Мүняй  құрамы  өте  күрделі  екендігі  белгілі.  Ол  алкандардың 
(парафинді 
немесе 
ациклды 
қаныккан 
көмірсутектер), 
циклоалкандардың  (нафтендер),  ароматикалық  көмірсутекгердің, 
оттекті,  күкіртті  және  азотты топтардың өте  күрделі  қоспасы  бо­
лып табылады. Әргүрлі кеніштердін мұнайлары, өздерінің кұрамы 
жағынан  эртүрлі  болып  келеді.  Мысалы  АҚШ,  Пенсильвания 
мұнайы  шамамен  түбегейлі  дерлік  н-алканды  комірсутектерден 
тұрады.  ТМД  елдерінің  мүнайларының  құрамында  алкандар  ба- 
сым келеді.  Бұл топтардың сандық сапалық қатынастары олардың
түзілу жагдайларына байланысты эртүрлі.
Мұнайды  олардың  құрамындағы  парафиндердің  неме­
се  нафтендердін,  не  болмаса  ароматикалық  көмірсутектердің
151

мөлшеріне  байланысты  жіктеуге  болады.  Мұнайдың  негізгі 
көмірсутектік  бірлігіне  байланысты  үш  топқа  бөледі:  метанды 
(парафиді),  нафтенді  және  ароматтық.  Ресей  микробиологы  Д.Г. 
Звягинцевтің  пайымдауынша,  ол  мұнайды  алты  класқа  бөледі: 
метанды,  метан-нафтенді,  нафтенді,  нафтен-метан-ароматтық, 
нафтен-ароматтық жэне ароматтық.
Қоршаған  ортаның  мұнаймен  ластануы  Қазақстан  үшін 
басты  мәселелердің  бірі.  Табиғи  экожүйелерді  ластаушы  ба- 
сты  аймақтардың  біріне  Каспий  жағалауындағы  Маңғыстау 
мұнай  кешені  жатады.  Қазіргі  кезде  Жетібай  жэне  Қаламқас 
кен  орындарындағы  басты  мәселелердің  бірі  мұнай  жэне  су 
құбырларының герметикалық жағдайда болмауынан су мен мұнай 
қоршаған  ортаға  төгілуі.  Мысалы,  1  т.  мұнайды  өндеуге  қажет 
судың шығыны 2 т.  суға тең, ал 2 млн.  м3 ағынды судың шамамен
3  млн. м3-ге тең көлемі тұндырусыз төгіледі.
Суцағы  мұнай  тотықтыратын  микроорганизмдер  құрамы  бір 
катар факторларға байланысты, ең маңыздысы өздері тіршілік ететін 
мұнай қабатының қалындығы, тереңдігі және судьщ температура- 
сы болып келеді.  Көмірсутек тотықтырғыш микроорганизмдердің 
артық мөлшері жылдың жылы мезгілінде анықталады, оның саны 
10-100 есеге дейін артуы мүмкін. 
\
Судың  беткі  ластанган  қабатында  кездескен  микроорга- 
низмдермен  бірге,  шайыр  кесектерінде  бактериялардың  эртүрлі 
формалары, ашытқылар жэне актиномицеттердің кең микрофлора- 
сы табылған. Бактериялардың жоғары бейімдеушілік қасиеттерге ие 
екені белгілі. Химиялық заттардың әсерінен микроорганизмдердің 
мутанттары  пайда болады,  сондықтан теңіз бен мұхит микрофло- 
расына мұнайдың тигізетін  эсерін  анықтайтын  ерекше  жұмыстар 
жүргізіпуі қажет.
Қазіргі таңда теңіз суларының мұнай көмірсутектерімен ласта­
нуы, олардың ұзақ уақыт бойы эсер етуі микробтар метаболизмінің 
өзгеруіне, сонымен катар оның дамуына қауіп туцыруда.
5.3.2  Микроорганизмдер -  органикалык  косылыстардың 
деструкторлары
Табигатта  көмірсутекті 
ассимиляциялау  тек  микроор- 
ганизмдерге  гана  тэн  емес,  сонымен  катар  жануарлар  мен 
өсімдіктерде  де  қолданылады.  Бірақ  микроорганизмдердің  бел-
152

сенді  зат  алмасуына  байланысты  микробтардың  көмірсутектерді 
энергия  көз  ретінде  қолдануы  қызуғышылық  туғызуда.  Олар 
мйкробтық  қауымдастықтың  мүшесі  болып  табылатын  көптеген 
такхономиялык  топтарға  жатады.  Су  немесе  топырақ  мұнаймен
ластанғанда  оүл  организмдердщ  өсуі  мен  дамуына  қолаилы 
жағдай  туып,  микробтың  көпшілігі  активті  болады.  Мұнай  кен 
орындарында  микроорганизмдер  үш  түрлі  субстрат  аралығында 
таралады.  Олар  мұнай,  ластанган  су  жэне  мұнаймен  сіңірілген 
таулы табиғаты' бар қатты фаза.
Кейбір  зерттеулер 
көрсеткендей  жанармай  станциясы 
аймагында  мұнай  онімдерімен  ластанган  топырақтың  мұнай 
тотықтыргыш  микроорганизмдер  санын  анықтаганда  бақылау 
ретінде  алынган  орман  топырагындагы  мұнай  тотықтыргыш 
Rhodococcus
 клеткалар саны 0,6х 102 кл/г топырак, ал тәжірибиелік 
топьфақта оның саны 7x105 кл/г топырақ болды.
Мұнай компоненттерінің микроорганизмдермен қолданылуы 
эртүрлі дэрежеде жүруі мүмкін. Мысалы, бактериялар н-парафин- 
дерді,  әлсіз  циклді  жэне  полициклді  ароматты  көмірсутектерді
жақсы ыдырататыны оелгілі.
Барлык  топырақтың  жэне  судың  кұрамында  сұйық  пара­
фин ді  ыдырататын  микроорганизмдер  болады.  Бұл  көміртек  көзі 
ретінде н-алкандарды пайдаланатын клеткалардың өсу процесінде 
ортадагы  көмірсутектердің  еруін  жогарлататын  метаболиттердің 
бөлуіне 
негізделген. 
Үшқыш  көмірсутекгерді 
пайдалануга 
қабілетті микроорганизмдер аз кездеседі.  Метанды тотықтыратын 
бактериялар  пропанды  пайдалана  алмайды  жэне  керсінше,  про­
панды тотықтыратындар метанды ыдырата алмайды.
Ароматты көмірсутектерді пайдаланатын микроорганизмдер- 
дің таралуы жөнінде көптеген авторлар зерттеулер жүргізген. Тау- 
сон, нафталин тотықтыратын бактерияларды зерттеуде нафталиннің 
кристалдарын ыдыратып, пайдаланатын бактериялардыц үш түрін 
бөліп  алган 
(Вас.  naphtalinicus  liquefaciens,  Вас.  naphtalinicus 
nonliquefaciens,  Вас.  naphtalinicus),
  сонымен  қатар  оның  зертге- 
улерінде  фенантрен  жэне  басқа  да  айналымды  қосылыстар 
тотықтырушы  бактериялар  туралы  айтылган.  Полициклды  аро­
матты  көмірсутектер  тірі  организмдерге  улы  болып  келеді. 
Оны  тотықтыратын  биодеструктор  ретінде  ең  кең  таралган  -  
Pseudomonas putida-ны
 айтуга болады.

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: