Бірінші кітап (роман – диалогия)

теріден  тігілген  телпек.  Оның  жиегі  қара  қозының  елтірісі.  Сақалы

сарыдан қызғылттау.

Қасында  –  Гришка.  Мұртаза  қойтастың  үстіңде  отыр.  Гришка

түрегеп түр. Сірə, көктемнің əлі дүмбіл кезі болар. Өйткені күншуаққа

сүйсініп, тамға арқамды сүйеп, мен де шоқиып отырмын.

Гришка – ұста. Ағаш ұстасы. Біздің үйдің алдындағы Əміреқұлдың

үйі қазір ұстахана. Күнбатыс жақ бөлмесі ағаш ұстаханасы, күншығыс

жақ бөлмесі – темір ұстаханасы. Бір жағында – Гришка, бір жағында –

Нəметқұл.

Қазіргі əңгіме сол Нəметқұл туралы екенін шамалаймын. Мен əдейі

тыңдамасам  керек,  бірақ  жанында  екі  үлкен  кісі  сөйлесіп  отырса,

құлағыңды қалай тығындап қоясың. Гришка қазақшаға судай. Гришка

айтады:

− Нəметқұлдың Зылиқасы өлгелі бір жылдан асып барады. Нəзипа

дейтін  қызы  да  шетінеп  кетті.  Баласы  Байбосын  екеуі  ғана.  Енді

бірдеңе істемесек болмайды, Мүреке.

− Оның рас, – дейді Мұртаза. – Мен де көптен ойлап жүрмін. Мына

қырғыз  жақта  менің  Нұралы  дейтін  жездем  бар.  Сол  айтады,  біздің

ауылда  байы  өлген,  басы  бос  бір  əйел  бар.  Нəметқұлға  қол  келеді

дейді.

− Онда, тездетіп сөз салыңыз, обал болды, – дейді Гришка.

Ал енді, осы Гришканың бір ұл, бір қызы бар. Ұлы менен үлкендеу,

аты  –  Гришка.  Орыстар  қызық.  Əкесі  Гришка,  баласы  да  Гришка.

Немене, ат жетпей ме? Айша осыны айтып еді, Мұртаза:

− Əкесі атым өшіп қалмасын деп, баласына өз атын береді, – деді.

Атым  өшіп  қалмасын  дейді,  ə?  Əліме  қарамай,  мен:  «Мұртаза  ше?

Ондай уайымы жоқ па? Менің атым онда неге Барсхан? Неге мені де

Мұртаза деп атамаған?» – деймін.

Кейін-кейін,  Мұртаза  дүниеден  өткеннен  көп  кейін,  мен  бұл

сұрақты Айшаға айтып едім, ол:

− Сен барда, Батырхан барда Мұртазаның аты өшпейді, – деді. Heгe

екенін білмеймін, Құрмашты атамады.

Гришканың  қызының  аты  –  Наташа.  Менімен  жасты.  Ағаш

ұстаханаға барғанымда, үлкен Гришка ұзын тақтайды сүргілеп, үскілеп

жатады. Содан шиыршықталып жіп-жіңішке жаңқа ұшып түседі. Оны

Наташа  сап-сары  шашына  байлап,  əшекейленіп  алады.  Менің  басыма

да орап қояды да, сықылықтап күледі.

Содан  соң,  кіші  Гришка,  Наташа,  мен  –  үшеуміз  Бердімбет

сайының  қабағына  барып,  шытыргүл  тереміз,  жабайы  үпілмəліктің

қырмызы 

гүлін, 

меңдуананың 

қауашағын 

жұлып 

аламыз.

Меңдуананың  күлгін  гүліне  көк  көбелек  қонып  отырады.  Соны

ұстамақшы  боламыз.  Көбелек  ұшып  кетеді.  Айда  кеп  қуамыз.

Ұстатпай, қисалаңдап ұшады. Біз де қисалаңдап жүгіріп жүріп, кейде

құлап  қаламыз.  Сайдың  табанында  күмістей  жарқырап  ағып  жатқан

бұлаққа  барамыз.  Бірақ  көбелек  жеткізбейді.  Сөйтсек,  оларда  канат

бар,  бізде  канат  жоқ  екен.  Адамға  Құдай  бəрін  бергенде,  қанат

бермегені қалай? Оны несіне аяды екен? Біз түсінбейтін жұмбақ көп.

Қазір таңғаламын. Сонда біз сол төрт-бес жасар орыс пен қазақтың

балалары қай тілде сөйлестік екен? Түк те есімде жоқ. Менің орысша

білмейтінім  анық.  Ана  орыстың  балалары  да  қазақша  біле  қоймаса

керек. Сонда қалай түсіністік. Ғажап. Бірақ ертеден кешке дейін бірге

ойнайтынымыз зайыр есімде.

Сірə, төрт-бес жастағы балалар бірін-бірі тілсіз-ақ түсінетін ерекше

бір  қасиет  бар  болса  керек.  Өсе  келе  үлкендер  сол  қасиеттен

.айырылып  қалып,  «Менің  тілім,  сенің  тілің»  деп,  дауласкер  дертке

ұшырайды екен ғой...

Гришкалар бір түнде ұшты-күйді жоқ болды. Əкемнен сұрап едім;

− Көрші ауылға көшіп кетті, – деді.

Сөйтіп, үрпек сары бас достарымнан айырылып, кəдімгі мұрынбоқ

қарадомалақтардың  арасына  барып  қосылдым.  Жападан-жалғыз  жүре

алмайсың ғой.

Енді  шамаласам,  сол  1937жылдың  бірінші  мамыры  болуы  керек,

Мұртаза  мені  көрші  ауылға  ертіп  барды.  Мейрам  екен.  Ондай

мейрамды  бірінші  рет  көруім-ау  деймін.  Халық  қарақұрым.Бəрі

қызыл-жасыл  киінген  сияқты.  Бір  əсем  дүние.  Əн-күй.  Балуандардың

күресін  де  сонда  көрдім.  Ат  бəйгесі  болды  –  ау  деймін.  Адамдар  ақ

түйенің қарны жарылғандай мəз-мейрам.

Содан кенет... əлгі шыжандай көптің ішінен Кіші Гришканы көзім

шалып  қалсын.  Оны  байқамас  та  ма  едім,  не  көп-бала  көп.  Бірақ

шашынан таныдым. Көп қараторғайдың арасына бір ақбас торғай кіріп

кеткендей ғой. Қолымнан ұстап тұрған Мұртаза əлденеге назары ауып,

менің қалай сытылып шығып кеткенімді байқамай қалды-ау деймін.

Құлдыраңдап отырып ақбас балаға барайын. Ол да таныды.Қуанып

кетті.  Қолымнан  қысып  ұстап  алып  шықты.  Сөйтсем,  сары  шашты

адамдар  көп  екен.  Тілдерін  түк  түсінбеймін.  Əсіресе  əйелдері  қызыл-

ала  киініп,  асыр  салып  билеп  жүр.  Біреу  дарылдата  созып,  қобдиша

сияқты бірдеңе тартып отыр. Бір орыс əйел:

− О, баранчук, хорош, хорош! – деп, маған дөп – дөңгелек тəтті нан

берді. Тəттілері көп екен. Айша тігіп берген помази көк көйлектің төс

қалтасына əлгі əйел кəмпитті толтыра салды. Тағы салатын еді, басқа

қалтам жоқ екен. Шалбарымды сипаласам, бітеу, қалтасы жоқ.

Содан  Кіші  Гришка  екеуіміз  қол  ұстасып  бармаған,  араламаған

жеріміз  жоқ.  Бір  орыс  тұмылдырықтаған  қоңыр  аю  жетектеп,  оны

ойнатып  жүр  екен.  Аю  біресе  адам  сияқты  қос  аяқтап  түрегеледі,

біресе  көктің  үстіне  домалап,  басымен  жер  тіреп,  тоңқайып  тұрып,

аунап түседі. Мұндай қызықты көрмеген басым, əлгінің қасынан шыға

алсамшы. Бірақ жақындауға қорқамын. Кіші Гришка қорықпайды екен,

жанына  барып  кəмпит  беріп  еді,  аю  қағып  салды,  басын  иіп,  тізесін

бүкті.  Рақмет  дегені  болса  керек.  Ал  кеп  күлейік.  Дүниеде  күлкі

жақсы. Кім күлсе ол күлсін: қазақ па, орыс па, бірден түсінесің. Мына

көп  орыстың,  бір-біріне  не  айтып,  не  қойып  жатқанынан  дəнеңе  де

ұққан  жоқпын.  Күлгендерін  бірден  түсіндім.  Күлкіге  тілмаш  керек

емес екенін баланын шала миымен-ақ біліп қойдым.

Сөйтіп,  дүн-дүниені  ұмытып,  аюдың  қызығына  беріліп  тұрғанда,

жұрт тарай бастапты. Əкем тұрған жерге жүгіріп барсам, – жоқ! Ал кеп

бақырайын. Əлдекімдер:

− Əй, мынау кімнің баласы? Адасып қалған ғой, – десті.

− Кімнің баласысың?.. – біреулер еңкейіп бетіме үңіледі.

− Мұртазаның...

− Əкең жаңа сені іздеп жүрген, – деді біреу. Енді біреу жан-жаққа

қарап:

− Əне! Əкең анау бір топ кісінің ішінде болар, – деп күншығысқа,

біздің ауылға кетіп бара жатқандарды көрсетті.

Бақырып,  Тəңіртауды  басыма  көтеріп,  əлемді  жаңғырықтырып

жүгіріп  келемін.  Жолда  бір  солқылдақ  жас  шыбық  жатыр  екен,  соны

іліп  ала  салып,  безілдеп  келемін.  Ақыры,  қуып  жеттім.  Кілең  үлкен

кісілер  екен:  Мелдехан,  Пешен,  Байжұман,  Əліпбай,  Мұса,  Шақалақ

жəне менің əкем Мұртаза.

Келе  сала,  ал  кеп  əкемнің  арқасына  кішкентай  жұдырығыммен

түйгіштейін.  Шыбын  шаққан  құрлы  көрмейді.  Жанындағылар

бірдеңені  айтып  келе  жатыр.  Одан  бетер  ыза  болып,  мəсісінің

қонышын  шыбықпен  ұрып  келемін,  ұрып  келемін,  бақырып  келемін.

Бір уақытта Мелдехан ғой деймін, маған бұрылып:

− Тəйт! – деді.

Мелдехан  менің  əкемнен  үлкен.  Көлкілдеген  көкала  сақалы  бар.

Басында-ақ  қалпақ.  Ауы  күйектей  ақ  дамбал  киіп,  аяғына  қоңылтақ

кебіс іле салған.

−  Тəйт!  –  деді.  –  Сені  Мұртаза  мойнына  алабұршақ  салып,

қорасанға  қой  айтып,  əулиеге  мал  айтып,  Құдайдан  тілеп  алса  да!

Əңгіменің шырқын бұздың ғой!

Кіп-кішкентай  балаға  дап-дардай  кісінің  соншалықты  сөгіс

айтқаны  несі  дегендей,  басқалар  тосылып  қалды.  Мен  мына  ашулы

адамнан  құтқар  дегендей  əкеме  қарадым.  Жаңа  мені  тастап  кеткені

аздай, енді де араша түспес пе екен дегендеймін.

Мұртаза мырс етіп:

−  Молдеке,  бұл  Барсханды  Құдайдан  жылап  жүріп  тілеп  алғаным

рас,  –  деді.  Сөйтті  де  қолымнан  енді  ажырамастай  қысып  ұстап,

жетектеп алды. Екеуміз деп-демде достасып кеттік.

Мұртаза  көп  сөйлемейтін  кісі.  Кайтып  мен  туралы  əңгіме  болған

жоқ. Үлкендер өздерінше езге тақырыпқа кешті.

Арт жақтан елеңдеткен дауыс естіледі. Бұрылып қарасақ, I өшкен,

оның  інісі  Кəрібай,  Оспаналы,  Төреқұл  сияқты  сол  кездегі  «жастар»

жағы екен.

− Мына қулар орыстың арағына тойып алыпты-ау, – деді Пешен.

Бір кезде, олардың араларында шу шығып, төбелес басталды білем:

Тəшкен  өз  бауыры  Кəрібайды  көкпарша  сүйрейді.  Оспаналы  мен

Төреғұл жағаласқандай болды.

Пешен айқайлап:

Қойыңдар-ей! – деді. Мелдехан:

− Қайтесің, мас жындылар сөз түсінуші ме еді, – деді.

Сөйтіп, өз ауылымызға да жеттік.

Менің өз əкеммен бірге тойға барғаным осылай аяқталды. Ол мені

бұрын да талай жерге жетектеп, көтеріп барған шығар. бірақ оларынан

елес жоқ.

Сол  жылы  қыста  əлгі  тойдан  бірге  қайтқан  жетеудің  алтауы

ұсталды. Біреуі олардың үстінен арыз жазған болып шықты. Жетеуден-

біреу.  Алтауын  бірдей  итжеккенге  айдатып  жіберді.  Айтпақшы,

алтаудың ішінен Байжұман қырғыздың тауына қашып құтылды.

Кейін-кейін сол 1937 жылғы бірінші мамырдың тойы есіме қайта-

қайта орала берді. Əкеммен бірге ілесіп барған той. Бір түсінбегенім:

Мұртаза  мені  Құдайдан  тілеп  алады.  Сөйте  тұра,  мені  неге

орыстардың  ортасында  тастап  кетті?  Іздеген  көрінеді.  Бірақ  таппай,

менсіз неге ауылға қайтып бара жатты?

Əлде менің көп ұзамай əкесіз қалатынымды сезді ме екен? Əкесіз

қалғанда  бос  болмасын,  болбырақ  болмасын.  Өз  бетінше  жол  тауып

көрсін, ащының дəмін осы бастан татып, мына мейірімі аз, қаталдығы

мол дүниеге осы бастан көндіге берсін деді ме екен?

Егер осылай ойласа, ол ойын мен жүз есе орындадым. Мұртазаның

қонышын шыбықпен сабалап, шыңғырып жылаған шолжаң еркелігім-

көктемде  гүлден-гүлге  қонып,  тайраңдап,  сайраңдаған  көбелектің

лезде көз жұмғанындай, ерте солды.

Еңбек  пен  азап  ештеңе  емес.  Жазықсыз  жаладан  коп

жарақаттандым.  Арпалыстан  жағам  талай  жыртылды.  Мұртаза  мені

шынымен  шынықтырғысы  келсе,  ол  үміті  ақталды.  Шыңыраудан

шыққандай  халдемін.  Тірмізік  екенмін.  Қасқырдың  тарамысынан

жаралғандай тырмысып əлі тірі жүріп келемін...

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: