ҮЛТТЫҚ ТАТУЛЫҚ - САЯСИ ТҰРАҚТЫЛЫҚ

шешуге деген қарасымыздың дұрыстығын дəлелдеді.
Біздің  саясатымьіздың  ртымдылышның  басца  да  бщ-  тартпас  куəсі
бар. Брл - көші-қон деңгейінің едəуір төмендеуі. Атап өтетін бір жəйт, Бұл
проблема  өрдайым  бірдей  сыпайы  қойыла  бермейді.  Көші-қон  туралы
айтцанда,  кейбір  бай-  цаушылар  мен  сарапшылар  мынадай  цараігайым
фактіні  -1980  жьілдардың  өзінде-ац  Қазацстаннан  тысцары  жерлерге
көшудің  орът  алганын,  əрі  көп  мөлшерде  орын  алганын  көргісг  келмейді.
Мрның көптеген себептері бар еді. Ең алдымен, брл адамдардыц тртас бір
урпагыныц белгілі бір гумыр өрісінің аяцталуына байланысты болды. Тың
игеруге  келгендердің  жəне  Қа-  зацстанныңөнеркəсіп  алыптарына
фъшдасщт  турдегі  іріктеу  бойынша  жрмысқа  келгендердің  көпшілігі
мерзімді  жрмысын  атцарып,  рйлеріне  цайта  оралып  жатты.  Ал  мрның  өзі
ешцандай  саяси  цыбыр-жыбыр  тугызган  емес,  Алайда,  Кеңес  Одағы
ыдырағаннан  кейін  көші-қон  ағысьша  жиі-жиі  саяси  мэн  беріле  бастағаны
түсінікті. Мұның ішінара шындыккд сəйкестігі де бар. Тек ішінара ғана,
Бірішніден,
коныс
аударушылардың
едəуір
бөлігі
бұрынш
жылдардағылар  катарыяа  жататын  адамдар  еді,  олар  өз  Отанына  оралып
жатты.
Екіншіден, бірталай өскерилер мен олардың отбасы мүшелері көшіп
кетті,  -  мұньщ  да  карапайым  себебі  бар,  өйткені  ыдыраған  мемлекеттің
өскери  инфракұрылымы  бұрынғы  мемлекеттін  өзі  болмаған  сон  тұрактап
кала  алмайтын  еді*  Сондыктан  бұл  жерде  Қазақстанға  ешкандай  кінө
койылуға тиіе емес.
Үшіншіден,  жаңа  бір  кұбылыс  пайда  болды  -  көптеген  адамдар
белгілі  бір  қолайсыздыкты  сезініп,  өз  келешегін  ойлап  кауіптенді,  жаңа
жағдайда  өрбір  адамнын  бойында  өркашан  пайда  болатын  сенімсіздікті
бастан кешірді. Бұған миллиондаған адамдардьщ, былайша айтканда, жеке
өмірбаяндық
сипаты
бар
өзгерістермен
ғана
емес,
мемлекеттік
кұрылыстағы,
қоғамньвд
елеуметтік'Экономикалык
ұйымдастырылуындағы  орасан  зор  жавдырулар  туындаткан  өлеуметтік
киыншылыктарға  ұшы-  расқан  кездегі  көкіл-күйін  косыңыз,  Мұндай
кұбылыстар  өр  кезде,  планетанын  əр  бөлігінде  бір  кездегі  тұтас
мемлекеттер  салиқалы  жолмен  ыдыраған  сөттердін  өзінде  де  орын  алып
келген  еді.  Айталык,  осындай  жағдай  казір  Оңтустік-Шыгыс  Азняда  да,
Африка күрлығында да орын алып отыр.
Төртілшіден,  осыдан  он  жыл  бұрын,  мөселен,  жүздеген  мың
немістерге  заңды  түрде  жəне  орасан  зор  ауқымда  этностык  отанына,
онымен коса дүние жүзінін барынша дамығак əрі орныкты мемлекеттерінің
97

бірі  -  Германия  Федерациялык  Республикасы  сиякты  отанына  қайтып
оралатын мүмкіндік туады-ау ден кім ойлай алар еді? Егер оеындай кұкык
1970-1980  жылдары  берілген  болса,.онда,  бəлкім,  көші-қон  агыны  бұдан
кем  емес,  тідті  аукымдырак  болар  еді.  Өрірек  барайық.  Гректердің
Грекияға, поляктардьщ ГГольшаға жəне тағы баскалардьщ баска елдерге еш
кедергісіз  еркін  қоныс  аудару  мүмкіндігі  болды  ма?  Жоқ,  бұрын  ондай
мумкіндік  болған  жоқ.  Кеңес  өкіметі  тұсында,  эдетте,  шетелге  кетуге
тыйым  салынды  немесе  оған  саяси  астар  берілді.  Бұл  орайда  еврейлердің
Израильге көшуі Кеңес үкіметі мен батыстың арасындағы шиеленісті саяси
кажасу туғызғанын еске түсірсек те жеткілікті.
Сондықтаы  өділ  болайык  жəне  бұл  процесте  мемлекеттің  Кайдағы
бір кемсіту саясаты емес, тұрғылыкты жерді таңдау еркіндігін берген еліміз
заңдарыньщ, күллі саяси саланы ырыңтандырудьщ шешуші рөл атқарғанын
мойындайық.
Ақырында,
ТМД-ның
көптеген
халықтарының
өз
тəуелсіз
мемлекеттерін  Щра  отырып,  өз  елдерінде,  қуқың  тержиндерінің  тілімен
айтқанда, баеты ултқа айналу фактісімен санаспауга болмайды. Демек, Бұл
хал  ықтардың  мемлекеттіктг  ныəайтуга,  ш  ана  тілін,  мəдениетін,
дəстурлерін  сақтауга,  тарихи  мрраньі  қалпына  келтіруге  деген  рмтылысы
заңды, Муның өзі қуатты орі əбден тусінікті сезім.
Көші-қонның  шарыктау  шьщы  1982-1994  жьшдардьщүлесіне  тиеді.
Бүгінгі  күні  ахуал  бірсыдырғы  тұрактаньш  отыр.  Таяуда  маған  берілген
статистика  мəліметтеріне  карағанда,  1996  жылы  елден  кетуші  орыстардың
саны  1994  жылмен  салыстырғанда  3,2  есе  кысқарған.  Қазақстаннан
тысқары  жерлерге  цоныс  аударумен  бірге,  кері  процесс  -  цаілтып  оралу,
яти  бурынырац  Қазақстаннан  кеткендердіц  қайтып  келу  процесі  де  жрріп
жатыр,  Мрның,  айтпақшы,  халықтың  барлыц  улттары  мен  топтарына
қатысы  бар.  Мөселен,  Германиядагы  Қазақстан  елшілігініц  деректері
бойынша,  рлты  неміс  біздің  бррынгы  мыңдаған  азамат  тарымыз
Қазақстанга  қайтып  келуге  тілек  білдіруде.  Сөйтіп,  қоныс  аударудың
негізгі себебі не, экономикалық өлде саяеи трргыдагы факторлар ма, деген
пікірталасқа нркте қойылган тəрізді. Басқадай болуы мумкін де емес еді. Ірі
өнеркəсіп  орындарының  жрмыс  істей  бастауы  мщ  екен,  біз  қоныс  аудару
қарқынының едəуір мөлшерде қысқартнын байқай бастадық.
Тутас  алтнда,  мамандардың  есептеулері  бойынша,  кеші-  қон
процесініц  айтарлықтай  тррақтанатынын  болжаува  болады.  Статистика
қотмдық  процестер,  өсіресе,  көші-қон  процестерінің  бағытын  брлжытпай
тіркейді.  Брл  ретте  ол  рлтаралық  қатынастар  тррақтылыгының  сыртқы
98

көрі- ністерінің бірін тіркеп отыр.
Мəселен,  Еуропадағы  кауіпсіздік  жəне  ынтымақтастық  ұйымынын
(ЕҚЬІҮ) үш конференциясына катысушылар осы ұйымньщ аз ұлттар істері
жөніндегі  жоғарғы  комиссары  Ван  дер  Стул  мырза  бас  болып  осындай
қорытындыға  келді.  Өткен  жылдыц  желтоцсан  а,йында  оның  төрагалық
етуімен  Швейцарияда  Қазақстандагы  улттыц  саясат  мəселелері  бойьінша
«дөңгелек  устел»  өткізілді.  ЕҚЫҮда  таратылган  төраганың  ресми
мəлімдемесі  «Қазацстан  Республикасының  басшылыеы  елдегі  барлыц
этностық
топтардың
мудделерін
іске
асыру
жəне
улысаралыц
цатынастарды  одан  əрі  жарасымды  ету  ушін  цажетті  жаəдайларды
цамтамасьіз  ету  саясатын  дөйекті  турде  жургізіп  отыр.  Азаматтыц
институттар мен азаматтардың көпшілігінің цолдауы жəне ЕҚЫҮ-ны цоса
алганда,  хальіцаралыц  цогамдастыцтың  жəрдем  жасауы  жагдайында
осындай  саясатца  адалдыц  елде  ульіс-  аралыц  цатынастарды  өрі  царай
турацтандыру ушін берік негіз болып табьілады», - деп жариялады.
Осынау халықаралык жоғары баға тектен-тек берілмейді жəне оның
астарында  аукымды  да  тынымсыз  жұмыс  жатыр.  Бұл  мұнын  ішінде  осы
залда  қатысып  отырған  адамдардың  баршасының  жұмысы.  Осы  орайда
сіздердің барлығынызға тағы да алғыс айтқым келеді.
Ассамблеянын  кейбір  мүшелерін  ЕҚЫҮ  ұлтаралық  катынастар
дроблемалары  жөніндегі  халықаралық  сарапшылар  катарына  енгізді.
СІздердін  тəжірибеңізді  ТМД-ның  көпте-  ген  елдері  зерделеуде.  Ресей
Федерациясынын  Президенті  В.Н.Елыщзшің  жарлығыньщ  бірінде  біздің
Ассамблеямыз  тəрізді  институт  құру  туралы  мөселе  қарау  міндеті
койылған. Осындай Кұрылым Қырғызстанда да кұрылуда.
Сіздердің  қызметіщз  туралы  айтқанда,  Ассамйлея  ұлтаралық  бірлік
пен  татулықты  сақтауға  жəне  нығайтуға  зор  үлес  қосын  отырғанын
мойындаған  жөн.  Муның  ішінде  улттыц  саясат  саласында  жаңа  заң
жобаларына ңогамдыц сараптама жасауга цатысу да бар. Мрның ішінде рлт
тілдерін,  мəдениетпін,  двстррлері  мен  салттарын  жаңгьіртудың  басты
тетік■ тері ретінде республикалың жəне аймаңтыц мвдени орталықтармен
жургізілетін  ауцьтды  жумыс  та  бар.  Муның  ішінде  рльістардың  съездерін,
фестивалъдерін  өткізу  де,  рлттыц  бщаралыц  ацпарат  щралдарын
щымдастыру  да,  Қазақстан  халықтарының  тілдерінде  əдебиет  шыгару  да
бар.  Мрның  ішінде  шетелдегі  цазац  диаспорасымен  жəне  біздіц  этностыц
топтарымыз  өкілдерінің  тарихи  отанымен  байланыстарьін  ныгайту
жөніндегі жумыс та бар. Муның ішінде аз улттарга білім беру саласындагы
оң ілгерілеулер де бар.
99

Бүгінгі  таңда  республикада  11  ұлт  тілінде  газет  шығарылады.
Телестудиялар Қазақстак халыктарының 12 тілінде жəяе радиостандиялар б
тілінде хабар береді. Мұньщ өзі ұлттың өзін- өзі көрсетуі мен өркендеуінің
акпараттьщ кеңістігін құру үшін саликалы негіз болып табылады.
Сондай-ак, ұлттык балабакшалар, мектедтер ашылуда. Республикада
мектепке  дейінгі  тəрбие  беру  мекемелерінде  жеті  ана  тілінде  426  мын,  ал
жалпы  білім  беретін  мектептерде  -  3  миллионнан  аса  бала  окытылып,
төрбиеленеді.  Аз  ұлт  өкілдерінід  106  мын  баласы  өз  ана  тілін  дербес  пөн
ретінде  окып-үйренеді.  Павлодарлыктардың  ізгі  де,  пайдалы  бастамасын
атап  көрсеткім  келеді.  Мұнда  500  окушыға  арналған  ұлттык  жанғыру
мектебі  ашылған,  онда  оқу  жəне  төрбие  беру  ісі  этностьщ  топтардын  9
тілінде жүргізіледі.
Жоғары  оқу  орындарына  тусу  кезінде  Ассамблея  квоталары
енгізілді.  1996  жылы  қазақстандық  студенттердің  9  проценттен  астамы
немесе  2000-ға  жуық  адам  нак  осындай  квотамен  окуға  түсті.  Жалпы
алғанда  жоғары  оку  орындарының  бірінші  курстарындағы  аз  үлт
өкілдерінің үлесі 12 проценттен 17,7 процентке дейін артты. Барлығы, 1995
жылдан  бастап  республика  жоғары  оку  орындарына  аз  ұлттардың  4600
өкілі  түсті.  Бұл  оте-мөте  кажетті  де  маңызды  жұмыс  əрі  оған  уакытша
наукан дед қарамау керек.
Осы  сессиямызға  əзірлік  кезінде  мен  мемлекеттік  органдар
кызметшілерінің  ұлттық  құрамы  туралы  статистиканы  арнайы  бзірлеуді
өтіндім.  Деректер  қызғылыкты  болып  шықты.  Мəселен,  Президент
əкімшіліғінде  қазақтар  мея  орыстар,  украиндар  мен  беларустар,  корейлер
мен  ұйғырлар,  татарлар  мен  болгарлар  жұмыс  істейді.  Үкімет  құрамы
бүгІнгі  таңда  мынадай:  онда  сегіз  қазақ,  осыншама  орыс,  украин  жəне  бір
татар  бар.  Өрине,  бұл  аракатынастың  өзгеруі  де  ықтимал.  Бірак  ондай
өзгерістерге  тек  адамның  іскерлік  сипаттары  гана  негіз  болады.  Барлық
деңгейдегі сот жүйесінде қазақтар, орыстар, украиндар, татарлар, корейлер,
немістер,
ингуштар,
армяыдар,
өзбектер,
поляктар,
беларустар,
молдавандар,  еврейлер,  ұйғырлар,  əзірбайжандар,  чешендер,  башкұрттар,
чуваштар,  осетиндер,  кырғыздар  бар.  Айтыңыздаршы  -  кайда,  ТМД-ның
қай еліне осындай жағдай бар? Бірак осыған қарамастан, Рим папасынан да
өулие  болыл  көрінгісі  келетін  əрқилы  қам-  коршылар  өр  жерде  бір  кылаң
беріп,  Қазақстандагы  ұлттық  кысымшылық  жайында  топшылау  жасауын
əлі де кояр емес. Бұл жөнінде бір ғана карапайым жайды айтайын. Егер өз
ағайындарыңыздын  тағдырына  шынымен  аландайды  екенсіз,  ендеше,
олардың  мəдениетін,  тілін  дамытуға  іс  жүзінде  каржылай,  экономикалық
100

қолдау жасаңыз, өз отандас- тарьщыздьщ арасыңда бизнестіңкалыптасуына
көмек  көрсетініз.  Күллі  əлемде  көптеген  өркениетті  елдер  осындай  үлгі
көрсетіп  отыр,  Егер  тозығы  жеткен  ұрандардан  өзге  берер  ештеңекіз  жок
болса, онда өзінің жаңа мемлекетін, жана азаматтығын жан жүйесімен жəне
акыл-санасымен  қабылдаған  адамдардың  мазасын  алмаңыз.  Өйткені,
шетелдегі өз диаспораларына оркешіетті қолдау көрсетудің нақты тетіктері
жоқ мұндай саяси сөзу арл ықтың ұлтаралық шиеленісті ушықтырудан өзге
ештене бермесі анық.
* * *
Жаңа
цазацстандық
азаматты
цты
қалыптастыру
біздің
мемлекетіміздің  негіздеріне  қатысы  бар  көкейтесті  саяси  проблемалардың
біріне айналып отыр. Біз саяси, азаматтык бірлікке ұмтылып отырмыз жəне
де Қазақстан халқы қайдагы бір жаңа əтностық қауымдастық ретінде емес,
түрлі ұлттар азаматтарының қауымдастығы ретінде көрінуге тиіс.
Ең  алдымен  мемлекет  құраушы  этнос  ретіндегі  қазақтардын  ралін
үмытпауымыз  керек.  Қазақстанньщ  төуелсіздігі  -  казақгарта  тағдырдың
тартқан сыйы емес, өзінің ежелгі жерінде килы кезеңді бастан кешу арқылы
қолы  жеткен  өз  мемлекеттігін  құруга  деген  заңды  құқығы.  Бұл  даусыз
тарихи жəне саяси фактіге ешкім күмөн келтірмеуге тиіс.
Бұрынгы  КСРО-да  қазақтар  саны  жагынан  бесінші  ұлт  бол-  ғанына
қарамастан,  олар  туган  жерінде  аз  ұлтқа  айналды,  олар-  дың  ана  тілі  де
жойылып  кетудін  аз-ақ  алдында  тұрды.  Мұның  өзі  де  сол  баяғы  жүйенің
кінəсі.  К&зак  ұлтының  өз  мəдениеті  мен  тарихын,  ұлтгық  төдтума
болмысын  жаңгыртуға  деген  ұмты-  лысына  Қазақстанньщ  баска  ұлттары
азаматтарынын  таралынан  кұрметпен  карау  елдегі  тұрактылыктың
стратегиялык  негізі  жане  адамдар  арасындағы  сенімніа  факторы  болып
табылады.
Біріншіден,  Қазақстанның  казіргі  аумағы  -  қазақ  халқынын  осы
шекарада  өз  мемлекеттігі  жөніндегі  сан  ғасырлық  арманыи  іске  асыруына
тарихи  жəне  саяси  тұргыда  шынайы  мүмкіндік  беретін  планетамыздағы
бірден-бір кеністік.
Екіншіден,  осы  мемлекеттікті  кұра  отырып,  казақтар  өздеріне  тəн
даналык  пен  əділеттілікті  тағы  да  паш  етуде.  Кеңестік  дəуірден  кейінгі
кеңіетікте
гана
емес,
біздін
көзіміз
жетіп
отырғандай,
ұлттык
мемлекеттіктің  түлеуіне  байланысты  өзгерістер  кезеңін  басынан  кешіріп
отырған  барлык  мем-  лекеттердін  ішінде  бүкіл  коғамда  татулык  пен
ауызбіршілікке  алып  келетін  саликалы  да  дөйекті  мұндай  ұлттың  саясат
мысалдары  некен-саяқ.  Бұл  ретте  аталған  осы  санаттағы  елдер  арасында
101

халкының  этностың  кұрылымының  күрделілігі  жөнінен  Қазақстанмен
салыстыруға келетіндер бірен-саран ғана.
Үшіншіден,  өзгеге  талап  қою  үшін  ең  алдымен  өзіңе  нақ  сондай
талап  қоюьщ  керек.  Мындаган  жылдар  өресінде  адамдар  арасында
қалыптасқан  мынадай  алтын  қағида  бар:  «Өзіңе  ■гілеместі  өзгеге  істеме».
Мүндай  қагиданың  кез  келген  мəдениетті  адамға  да,  сондай-ақ,  тұтас
халыққа  да  қатысы  бар.  Өсіресе,  мүнын  көп  ұлтты  қогам  халықтарына
қатысы ерекше.
Қазақ  халқыньщ  диаспоралары  күллі  əлемде  осы  талантарға  сай
келеді. Біздің сырттагы отандастарымыздьщ саны 5 миллион адамдай, олар,
непзінен, Ресейде, Орталык Азияда, ондаган өзге елдерде түрады. Олардың
бөрі де осы елдердің сан жагынан негізгі болып табылатын халықтарының
тілін  тамаша  меңгерген.  Олардьщ  салттары  мен  дəстүрлерін  құрметтейді,
басқа  үлт  өкілдерімен  де  тату-төтті  тұрады.  Ешбір  жерде  қазақ  ұлттық
факторына саяси реңк беретін козғалыстар мен партиялар құрылмаған.
Сіздер  цазацтардыц  елден  тьіс  жерлерге,  негізінен,  шарасыздан  -
тоталитарлыц  жуйеніц  немесе  аиітыцтың  цысымымен  көшіп  кетуге
мəжбрр  болганын  жацсы  білесіздер.  Шетелдерде  жрруге  амалсыздан
мəжбрр  болван  барлыц  жылдар  ішінде  цазацтардың  байыргы  халыцца
царсы  щттыц,  саяси  немесе  діни  себептермен  дəлелсіз  ірі  немесе  кішігірім
бірде-бір  бой  көрсетуінің  орын  алганы  бізге  мəлім  емес.  Бұл  ретте  осы
елдердің  бөрінде  де  қазақ  тіліне  қандай  да  бір  институциялық  мөртебе
берілмесе  де,  қазақтар  бүгінгі  күні  де  ұлттық  болмысын  сақтап  калуга
тырысып бағуда.
Шетелдерде
больш,
отандастарыммен,
казақдиаспорасының
екілдерімен  кездескенімде,  мен  өркашан  оларды  өздері  түрып  ^атқан
елдердің  мемлекеттігіне,  жергілікті  мəдениетіне,  тіліне,  салттарына
кұрметпен  қарауға  шақырамын.  Мен  бұл  адамдарды  •заңды  құрметтейтін
азаматтар  болуга,  осы  елдердің  халықтары  жасаған  саяси,  қүқықтық
таңдауды  тануға,  олардын  егемендігі  мен  аумақтық  тұтастыгына
құрметпен қарауга шақырамын. Бұл орайда Қазақртан өз кезегінде қазақтар
тұратын  елдермен  достык  жəне  тату  көршілік  карым-қатынастар  орната
отырып,  күллі  оңтайлы  саяси  жəне  əкономикалық  төсілдермен  бүкіл
əлемдегі қазақ диаспораларын қолдайтынын атап көрсетемін.
* * *
Қазақстан тарихының едəуір бөлігі - оны мекендейтін халыктардың
этностык  жəне  мəдени  өзара  іс-кимылдарынын  тарихы,  ол  барлык  салада
дерлік  -  тілімізде,  мінез-қүлык  дағдымызда,  дүниетанымымызда,  ділімізде
102

терен  тамыр  жайыл  отыр.  Міне,  қазір  де  біздін  жас  мемлекетіміз
тоталитаризмнің  жалған  принциптерін  лақтырып  тастап,  шын  мөніндегі
бірегей функцияны атқаруда - барлыц рлттьіц мəдениеттердің тең црцылы,
толыццанды  дамуын  цамтамасыз  етуде.  Олар  жалпы  қазақстандық
мəдениеттің жаңа сапасын айқындайды, Басым рөлі өзін толық ауқымында
əрі  ең  алдымен  мемлекеттік  тілді  жанғырту  жөніндегі  тарихи  міндетпен
айқындалатын  қазақ  мəдениеті  біздің  еліміздің  барлық  халыктарынын
мəдениетінің дамуына ешқандай да кедергі келтірмейді.
Біз  мəдениетті  коғамнын  қазақстандық  үлгісі  бір  жағынан  -  өз
жағдайымызға  сəйкес  келуіне,  екінші  жағынан  -  қазіргі  дəуірдін  едəуір
күрделі  талаптарына  сай  келуіне  үмтылып  отырмыз.  Яғни,  мемлекет
шығармашылық  процестерге  кысым  жасаудын  кез  келген  идеологиялық
нысандарынан  бас  тартады.  Мəдениеттің  дамуы  ендігі  жерде  əлемдік
мəдениеттің даму заңдылыңтары жүйесіне кірігуімен, бүгінгі əлемнін жаңа
мағыналық  жəне  сезімдік-пайымдық  астарларына  бойлап  енуімен
айқындалады. ІІІын мəніне келгенде, еуразиялык идеяның көрінісі нақ осы.
Біздің  мəдениетімізді  əлемдік  мəдениеттен  оцшаулап  турган  «темір
перде» енді жоц. Қазіргі ахуалдың принциптт жаңа турпаты Қазацстанның
барлыц  этностыц  топтары  мəдениеттерінің  мазмундыцөлшемдерінің
сапалыцөзгерісімен
айцьшдалады.
Шыəармашылыц
біте
цайнасу,
принципті  турдегі  аіиықтың,  басца  да  дуниежузілік  мəдениет  урдістеріне
щдесу  багыты  олардың  негізгі  сипаттамаларының  біріне  айналады.
Келеиіекке көз салсац, диаспоралар мвдениеттің қурлықтық аймақтарының
бөліктері  ретінде  гана  көрініп  қоймайды,  сайьіп  келгенде,  букіл  көп
улыстыц  қазақстандың  мəдени  өркениет  кешенінің  «өкілетті  өкілдері»
болып шыгады. Ягни, олар біздің басқа улттық-улыстық жрйелермен өзара
қимылымыздың бір арнасы мен тетігіне айналады.
Осылай,  біздің  еліміздің  рлттық  мəдениетінің  бірлігі  Кіндіктік  Азия
кеңістігінде қалыптасып келе жатқан жаңа мəдени щбылыстың негізі жəне
Еуразия қррлыгының осы замангы мəдениетінің төлтума жəне субелі бөлігі
болып табылады. Вул орасан зор байлық, біз оны сақтап, ррпақ- тарымызга
табыс етуге тиіспіз.
Кез келген елдің өзінің экономикалық, саяси тəуелсіздігі жəне соган
сəйкес келетін қуқықтық негізімен бірге рухани тəуелсіздігі де болуы керек.
Ал  Бұл  өз  кезегінде  осы  мемлекет  азаматтарыныңөзініңмəдени-өркениет
саласымен  сəйкестігін  сақтау  мен  дамыту  талаптарының  курделі
қосындысын  қамтиды.  Осыдан  бес  жыл  бүрын  ғана  дербес  мəдениетін
кұруға  мүмкіндік  алған  еліміз  жалпыұлттык  мөдени  кеністік  ка-
103

лыптастырудың бастапкы кезекінде тұр.
Бұл - узақ мерзімдік жəне өзінің мəні жагынан стратегиялық міндет.
Біздің  мемлекетіміздің  саясаты  болып  жатқан  Шерістерді  ескеруге  жəне
алдагы гасыр қундылы қтарының алга ңояр талаптарының аясьінда сенімді
стратегия  сомдауга  тиіс.  Ал  мрндагы  ең  бастысы  -  өзінің  сəйкестілігін
сақтау.  Əңгіме  халықтьің  мынау  шапшаңөзгеріп  отырəан  дуниеде  өзін
сақтап  қалу  қабілеті  төщрегінде  болып  отьір.  Ендігі  жерде  біздің  бəріміз
қазақетандьіқтар екенімізді, бір əлеуметтік-саяси, Жономикалық, қуқықтық
жəне,  сайып  келгенде,  бір  мөдени  кеңістікте  турганымызды  тусінуіміз
қажет.  Біз  -  тарихқа  айналган  кеңестік  мəдениеттің  мурагерлері  гана  емес,
дөл  сол  тарихи  қажеттілік  тургысынан  алганда  -  сапалық  жаңа  мөдени
қауымдастықт ы щрушылармыз. Қазірдің өзінде бцл біздің өмірімгздің ішкі
мəні,  мазмрны  больгп  отьгр.  Қазаңстан  біздің  елдеғі  кез  келген  ұлттың
мəдениет  үшін  жалпы  мем-  лекеттік,  азаматтық-саяси  «үй»  ғана  емес,  дөл
сондай дережеде мəдениет-өркениет «уйі» де.
Тұтастай  алғанда,  Қазақстанда  щтаралық  қатынастарды  реттеу
прннципті  түрде  өзгеріп  отырған  мынадай  жағдаяттарды  мұкият  түсінуге
негізделуі керек.
Біріншіден,
саяси
демократияландыру
меы
экономикалық
ырықтандыру  адамдардың  мінез-кұлкына  жаяа  накьхш  енгізеді  жəне
олардың  арасында  жаңа  карым-катынастар  орнықтырады,  Бұл  өзгерістер
ұлтаралык  қарым-катынастарға  да  өсерін  тигізеді.  Егер  осы  ьщпалдын
негізгі  бағытын  айқындайтын  болсак,  саяси  жəне  экономикалык
ырыктандырү  тұтастай  алғанда  Ка-  закстандағы  ұлтаралык  қарым-
катынастарга оңды өсерін тигізді дел айтуға негіз бар (өйтсе де ол барлық
жерде бірдей іске аспаганын мойындау керек).
Екіншіден,  біз  ашық  коғам  орнатын  жатырмыз.  Пре-  зиденттік
басқару  нысаны,  азаматтардын  еркін  ерік-жігерін  білдіруі  негізінде
қалыптаскан  кəсіби  Парламенті  бар  когам  орнатьш  жатырмыз.  Сөз
бостаядығын  практикада  жүзеге  асырып  отырғанда  ұлттық  карым-
катынастарды  жабьщ  қоғамньщ  үрдісі  бойынша  реттеуге  болмайды.  Иө,
жабык  қоғамда  кез  келген  ұлттың  проблеманы  «адам  жоқ  екен,
проблеманың  да  болуы  мүмкін  емес»  деген  пршщигшен  шеше  беруге
болады.  Бұл  орайда  кез  келген,  тіпті  ең  қатыгез  деген  өрекеттің  өзі
ақпараттьщ  жағы-  нан  өйгіленбейді  немесе  бір  гана  көзқарае  тұрғысынан
түсін- діріледі. Мен қылмыстык кодекске бұкаралык акпарат кұрал- дарын
қорғауга  бағытталған  баптьщ  енгізілуін  саналы  түрде  талап  еттім.  Ал
мүның  өзі  тіпті  де  жай  ғана  ишарат  емес,  принципті  айқындама,  өйткені
104

төуелсіз  бұкаралык  ақпарат  құралдарынсыз  ашық  қоғам  орнатуға
болмайды.  Өз  кезегінде  ұлтаралык  карым-  катынастардағы  проблемалар
ашык  талкылануға  тиіс,  өрі  жабык  жəне  сапер  күректерінің  көмегімен
жасалатын  канды  «қажасудын»  арқауы  емес,  қоғамдық  татулыктын;  негізі
болуға  тиіс.  Үшіншіден,  XX  ғасырдың  сонғы  он  жылдығындағы
Қазақстанның  дамуы  ұлтаралық  шиеленіс  сілкіністеріне  сырғитындай
ешқандай  да  тақсіретті  өрі  тізгін  бермес  кажеттілік  жок  екенін  көрсетіп
отыр.  Босния  мен  Карабактын,  Днепр  өнірі  мен  Абхазияның,  Тəжікстан
мен  Чешенстанның  ащы  тəжірибесі  бүған  мүлдем  кереғар  пікірдің  негізі
бола алмайды. Аса күрделі өтпелі кезенді Қазақстан да бастан кешіріп отыр
ғой,  алайда  біз  ұлттық  қарым-катынастарды  реттеудің  белгілі  бір
практикалык  тажірибесін  жинақтай  отырып,  қоғамдағы  тұрактылыкты
сақтап  қала  алдық.  Бүгінгі  таңда  бізде  қалтарыс-қатпары  көп  каякұйлы
өткеннің,
ғасырлар
бойы
қордаланып
калған
жаман
өəеттердің
проблемаларына  байланысты  мəселелерді  шешуден  сапалық  жағынан
басқа,  өзекті  міндетті  -  осы  заманғы  Қазақстанның  барлық  ұлттық
топтарының  жаңа  азаматтық  үйлесімі  мəселелерін  шешуге  ойысатын
мүмкіндік бар. Саяси тұрақтылық та, экономикалық өрлеу де, мəдениеттің
жай-күйі  де  біздің  осы  міндетті  қалай  шеше  алатынымызға  байланысты.
Біздің балаларымыздың болашағы да соған байланысты.
V.

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: